In februari 2008 startte de Europese Unie al onderhandelingen met Oekraïne om tot een nadere samenwerking te komen, later onder de noemer van het Eastern Partnership.224 Vier jaar later, in 2012, waren de onderhandelingen vergevorderd en werd er onderhandeld over de vrijlating van Joelia Tymoshenko en Joeri Loetsenko, twee politici en politieke rivalen van de toenmalige regering.225 In november 2013 (na 17 maanden onderhandelen) werd de vrijlating van Tymosjenko opgeschort, kort hierna stelde de Oekraïense overheid het ondertekenen van de associatieovereenkomst uit.226 In reactie hierop ontstonden er in Kiev grote protestacties, het eerder genoemde Euromaidan, vernoemd naar het plein waar de opstand begon: Maidan.
Euromaidan: olie op het vuur
Na de keuze af te zien van de associatieovereenkomst werd de Maidan zoals gezegd bezet door mensen die kwaad waren op de overheid vanwege de beslissing weg te kijken van Europa en de blik meer op Rusland te richten. In januari veranderde de toon van het protest: de stemming werd steeds meer anti-regering in plaats van enkel en de wens de gemaakte keuze terug te draaien. Deze ontwikkeling werd versneld door verschillende anti-protestwetten die de regering van zittend president Janoekovitsj doorvoerde. De protesten verspreidden zich in deze periode naar andere gebieden in Oekraïne (vooral het westen), waarbij ook overheidsgebouwen werden bezet. Na een aantal hevige en zeer gewelddadige confrontaties dwongen de protesteerders president Janoekovitsj eind februari uiteindelijk tot aftreden, waarna de afgezette leider vluchtte richting Rusland.
Euromaidan heeft op verschillende wijzen bijgedragen aan de escalatie van de Oekraïne-crisis. Een eerste oorzaak hiervan is te vinden in de reactie van vertegenwoordigers
224
Europees Parlement, ‘Towards an Association Agreement,’ http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20140203STO34645/html/Ukraine-timeline-of-events (geraadpleegd 2 juni 2015).
225 Europees Parlement, ‘Cox-Kwasniewski Mission,’
http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20140203STO34645/html/Ukraine-timeline-of-events (geraadpleegd 2 juni 2015).
226
Europees Parlement, ‘Ukraine: MEPs call for firm action on Russia to prevent further escalation.’
http://www.europarl.europa.eu/news/en/news-room/content/20140312STO38705/html/Ukraine-MEPs-call-for-firm-action-on-Russia-to-prevent-further-escalation
62
van de EU. Hoewel het er op begon te lijken dat zij toe zouden moeten kijken hoe de Oekraïense regering zich richting Rusland bewoog (en het hier zoals gezegd bij wilden laten), zagen zij al snel - nadat in het centrum van Kiev de eerste kampementen opdoemden - hun kans schoon. Zij spraken de onvoorwaardelijke steun uit voor de protestanten, waarbij zelfs een aantal Europarlementariërs naar Kiev afreisde om de protestanten toe te spreken en Europese steun te beloven.227 Dit bleek olie op het vuur wat betreft de relatie tussen de EU en Rusland. Europa ging hierbij namelijk voorbij aan één van de hoekstenen van het internationaal recht: het beginsel van non-interventie wat betreft de interne aangelegenheden van andere staten.228 Los van het feit dat een dergelijke steunbetuiging een directe inbreuk is op een binnenlandse kwestie, had het Europees standpunt een flinke impact: de protestanten kregen hoge verwachtingen en werden onverzettelijker. Enige vorm van compromis tussen overheid en opstandelingen was vanaf nu uitgesloten: de protesteerders gingen ervan uit, hoewel zij achteraf misschien te hoge verwachtingen hadden van de mate waarin zij gesteund zouden worden, dat de Europese Unie er koste wat het kost voor zou zorgen dat de protesteerders zouden zegevieren.229 Dit zette logischerwijs kwaad bloed bij zowel de Oekraiënse regering als in Moskou. Tegelijkertijd bood het Rusland een excuus om zich ook dieper te mengen in het Oekraïneconflict. Er werd duidelijk stelling genomen tégen de houding van de Europese Unie. De Europese Unie zou hypocriet zijn in het uitdragen van haar ‘waarden,’ daar zij keer op keer intervenieert in binnenlandse aangelegenheden. Volgens Rusland heeft de Europese Unie dit precedent al geschapen tijdens de interventie in Kosovo en heeft zij tijdens de Maidan-protesten opnieuw bewezen een ongeloofwaardige actor te zijn. Poetin verwoordde deze Europese inmenging als volgt: ‘We remember 1999 very well. It was
hard to believe, even seeing it with my own eyes, that at the end of the 20th century, one of Europe’s capitals, Belgrade, was under missile attack for several weeks, and then came the real intervention. Was there a UN Security Council resolution on this matter, allowing for these actions? Nothing of the sort. (…) There was a whole series of controlled “colour” revolutions. Clearly, the people in those nations, where these events took place, were sick of tyranny and poverty, of their lack of prospects; but these feelings were taken advantage of cynically. Standards were imposed on these nations that did not in any way correspond to
227
Deutsche Welle, ‘EU Parliament backs Ukraine protesters,’ (11 december 2013),
http://www.dw.com/en/eu-parliament-backs-ukraine-protesters/a-17286792 (geraadpleegd 21 juni 2015). EurActiv, ‘Guy Verhofstadt speaking to protesters in Maidan Square, Kiev,’
http://www.euractiv.com/video/guy-verhofstadt-speaking-protesters-maidan-square-kiev-307520 (geraapleegd 19 juni 2015).
228
R. Müllerson, ‘Ukraine: Victim of Geopolitics,’ Chinese Journal of International Law 13 (2014), 135.
63
their way of life, traditions, or these peoples’ cultures. A similar situation unfolded in Ukraine. (…) We understand what is happening; we understand that these actions were aimed against Ukraine and Russia and against Eurasian integration.230
De Krim en Oost-Oekraïne
Na de val van president Janoekovitsj breidde de onrust in Oekraïne zich eind februari ook uit naar de Krim, in het zuiden van Oekraïne. Een meerderheid van de bevolking van dit schiereiland was zogezegd ‘pro-Russisch’ en daarom tégen de protesten de pro-Europese beweging in Kiev en het afzetten van de regering. Rusland heeft niet zomaar sterke banden met de Krim: tot 1954 was het onderdeel van Rusland en er huist nog altijd een grote Russische marinebasis in de plaats Sebastopol. Ruslands reactie op het verdrijven van de president en de onrust op de Krim liet niet lang op zich wachten: op 27 februari werden er op verschillende plekken op de Krim gewapende mannen gesignaleerd, waarbij het regionale parlementsgebouw en verschillende vliegvelden werden bezet. De vlag die op deze plekken gehesen werd, was de Russische.
Een paar dagen later, op 1 maart, verschafte de Doema (het Russisch parlement) aan de Russische president Poetin het mandaat om militair in te mogen grijpen op Oekraïens grondgebied. Volgens Poetin was dit nodig om etnische Russen op buitenlands grondgebied te kunnen beschermen, evenals de eigen zeevloot in Sebastopol. Het regionale parlement op de Krim stemde in met de Russische interventie. Op 6 maart stemde het Krimparlement voor een decreet om zich bij Rusland te voegen en op 11 maart werd de onafhankelijkheid uitgeroepen. Op 16 maart werd op de Krim een referendum gehouden over de vraag of de Krimbewoners zich bij Rusland wilden aansluiten. Oekraïne, de EU en de VS erkenden dit referendum echter niet: er zou onder dubieuze omstandigheden een overweldigende meerderheid voor aansluiting bij Rusland hebben gekozen. Op 18 maart lijfde Rusland de Krim officieel in.
Brussel was ontsteld door deze gebeurtenissen; volgens de Unie diende Rusland de territoriale integriteit van Oekraïne ten alle tijden te respecteren en is een schending hiervan onrechtmatig.231 Catherine Ashton, de Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en
230
V. Poetin, ‘Address by President of the Russian Federation,’ (Moskou, 18 maart 2014).
231
Europees Parlement, ‘Oekraïne: EP wil steun en gerichte sancties,’
http://www.europarl.europa.eu/news/nl/news-room/content/20140221IPR36637/html/Oekra%C3%AFne-EP-wil-financi%C3%ABle-steun-en-gerichte-sancties (geraadpleegd 2 juni 2015).
64
Veiligheidsbeleid zei hierover: ‘The unity, sovereignty and territorial integrity of Ukraine
must be respected at all times and by all sides. Any violation of these principles is unacceptable.’232
De annexatie van de Krim werd logischerwijs niet erkend door Brussel en tot op de dag van vandaag wordt de Krim niet erkend als Russisch grondgebied. De annexatie was een directe motivatie voor de EU om Rusland harder te sanctioneren.
Een tweede Brusselse motivatie diende zich snel hierna aan toen de onrust zich opnieuw uitbreidde, nu richting het oosten van Oekraïne. Ook in dit gebied leven veel ‘etnisch Russen,’ waarbij velen zich afzetten tegen de nieuwe ‘pro-Westerse’ regering in Kiev en zochten naar nauwere banden (of zelfs aansluiting) met Rusland. In april bezetten deze pro-Russische separatisten verschillende overheidsgebouwen en raakten in gewelddadig conflict met het Oekraïens regeringsleger. Het verzet ging al snel verder: in de regio Donetsk riepen separatisten de ‘Volksrepubliek Donetsk’ uit en zochten naar aansluiting bij Rusland, hetzelfde gebeurde in de regio Loegansk. Hoewel Rusland hier niet direct op in ging waarschuwde de Russische overheid Oekraïne geen geweld te gebruiken tegen de Russische betogers.233 Verschillende Europese landen beschuldigden Rusland ervan bewust niet mee te werken aan stabiliteit in de regio en dat Rusland de separatisten zou steunen. Inmiddels waren de gewelddadigheden tussen de opstandelingen en het Oekraïens regeringsleger uitgegroeid tot een uitgebreid militair conflict. Tegelijkertijd waren er ook in Rusland troepenverschuivingen zichtbaar: op 2 april meldde de NAVO dat Rusland 40.000 manschappen klaar had staan die eventueel Oost-Oekraïne zouden kunnen binnentrekken.234
MH17
De ontwikkelingen in Oost-Oekraïne hadden negatieve gevolgen voor Rusland: de Raad van Europa ontnam Rusland stemrecht en de NAVO schortte samenwerking op.235 Dergelijke
232
EEAS, ‘Statement by EU High Representative Catherine Ashton on the developments in Ukraine’s Crimea,’ (Brussel, 1 maart 2014).
http://eeas.europa.eu/statements/docs/2014/140301_01_en.pdf (geraadpleegd 1 juni 2015).
233
Washington Post, ‘As Biden lands, Russia warns Kiev to back off,’
http://www.washingtonpost.com/world/europe/as-biden-lands-russia-warns-kiev-to-back-off/2014/04/21/5f19edee-c951-11e3-95f7-7ecdde72d2ea_story.html (geraadpleegd 7 juni 2015).
234
CNN, ‘Ukraine crisis: NATO military chief warns Russian troops could invade swiftly’
http://edition.cnn.com/2014/04/02/world/europe/ukraine-crisis/index.html?hpt=hp_t1 (geraadpleegd 4 juni 2015).
235
Raad van Europa, ‘Citing Crimea, PACE suspends voting rights of Russian delegation and excludes it from leading bodies,’ http://assembly.coe.int/nw/xml/News/News-View-EN.asp?newsid=4982&cat=8 (geraadpleegd 8 juni 2015).
65
maatregelen waren diplomatiek van aard. Echter, in juli 2014 nam het conflict een wending die ervoor zou zorgen dat Oekraïne-crisis een nieuw dieptepunt zou bereiken. Op 14 juli was Malaysia Airlines-vlucht MH17, een lijndienst in de burgerluchtvaart, onderweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur toen het neerstortte in de regio Donetsk. Aan boord waren in totaal 298 personen, waarvan 211 EU-burgers.236 Geen van de inzittenden overleefde deze vliegtuigcrash in het oosten van Oekraïne. De VN-Veiligheidsraad oordeelde unaniem dat het vliegtuig was beschoten toen het op circa 10 kilometer hoogte vloog, en dat het als gevolg van deze beschieting was neergestort. Door middel van VN-resolutie 2166 werd de beschieting van het vliegtuig (wederom unaniem) veroordeeld, echter zonder een directe oorzaak of schuldige partij aan te wijzen.237 In dezelfde resolutie drong de Veiligheidsraad erop aan dat alle betrokken partijen hun steun zouden verlenen aan onderzoekers en hulpverleners die zich richting de rampplek begaven. Het onderzoek naar de oorzaak van de ramp, het identificeren van de slachtoffers en het bergen van het vliegtuigwrak verliep echter moeizaam. Niet alle stukken weden direct vrijgegeven en de wrakstukken lagen over een wijd gebied verspreid. Daarbij zouden toegangswegen zijn geblokkeerd door separatisten en zouden niet alle groeperingen zich aan een voor het onderzoek ingesteld staakt-het-vuren hebben gehouden.238
De tragedie bleek desastreuze gevolgen te hebben voor de ontwikkeling van de Oekraïne-crisis. Zo was Brussel van mening dat Rusland niet genoeg meewerkte om de volledig steun van alle partijen bij het onderzoek te garanderen, en dit in bepaalde gevallen zelfs tegen zou werken.239 Zowel de Oekraïense regering als de separatisten ontkenden op enigerlei wijze betrokken te zijn bij de ramp. De Russische regering beschuldigde Oekraïne door te stellen dat het vliegtuig was neergehaald door een Oekraïens gevechtsvliegtuig. Andersom was er echt de aantijging dat MH17 vanaf de grond was neergeschoten door de separatisten met behulp van Russisch materieel. Op grond van deze schuldtheorieën werd de dialoog tussen Moskou en Brussel harder. Europese leiders gingen uit van de aanname dat het passagierstoestel vanaf de grond door de separatisten was neergeschoten en beschuldigden de
236
Het totaal aantal Nederlanders aan boord van de vlucht was 193.
237 Verenigde Naties – Veiligheidsraad, ‘Resolution 2166(2014),’ [S/RES/2166 (2014)] (21 juli 2014),
http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/2166%282014%29 (geraadpleegd 3 juni 2015).
238
C. Miranda, ‘Ribbons in a foreign field mark our dead from MH17,’ The Australian (19 juli 2014),
http://www.theaustralian.com.au/in-depth/mh17/ribbons-in-a-foreign-field-mark-our-dead-from-mh17/story-fno88it0-1226994716956 (geraadpleegd 14 juni 2015).
239
M. Warner, ‘Russia’s response to MH17 crash shifts EU attitudes on sanctions,’ PBS News Hour (29 juli 2014), http://www.pbs.org/newshour/bb/russias-response-mh17-crash-shifts-eu-sanction-attitudes/ (geraadpleegd 23 juni 2015).
66
Moskouse regering van het bevoorraden en steunen van de Oost-Oekraïense rebellen.240 De EU had deze vermoedens al eerder uitgesproken, maar ditmaal was de veroordeling veel stelliger van toon nu er direct EU-burgers betrokken waren geraakt bij het conflict. Op 17 juli werd door het Europees Parlement een resolutie aangenomen die de houding van Rusland sterk veroordeelde en Rusland aanspoorde actiever mee te werken aan een compromis.241 In diezelfde resolutie spoorde het Parlement de Raad van de Europese Unie aan verdergaande sancties jegens Rusland op te tekenen.242
Een belangrijk gevolg van de vliegtuigcrash was de veranderende houding van meer gematigde Europese leiders, met als belangrijkste de Duitse bondskanselier Angela Merkel.243 Na de annexatie van de Krim was Merkel langzaam maar zeker al het vertrouwen president Poetin verloren, maar het overlijden van een groot aantal inwoners van de EU creëerde een kwalitatief andere situatie waarin zelfs de grootste tegenstanders van sancties niet langer konden ontkennen dat er een sterk signaal aan Rusland afgegeven diende te worden.244 Aan het einde van de maand startte Brussel dan ook een uitgebreid sanctiepakket met onder meer persoonlijke sancties, handelssancties en financiële sancties: de zogenaamde ‘derde-fase’ sancties.245 Herman van Rompuy, toenmalig voorzitter van de Raad van de Europese Unie, maakte een hard statement aan de vooravond van het nieuwe sanctiepakket: ‘It is meant as a
strong warning: illegal annexation of territory and deliberate destabilization of a neighbouring sovereign country cannot be accepted in 21st century Europe. Furthermore, when the violence created spirals out of control and leads to the killing of almost 300 innocent civilians in their flight from the Netherlands to Malaysia, the situation requires urgent and determined response. The European Union will fulfil its obligations to protect and ensure the security of its citizens. And the European Union will stand by its neighbours and partners. (...) Arms and fighters continue flowing into Ukraine from the Russian Federation. Strong Russian State sponsored nationalist propaganda continues supporting the illegal actions of armed separatists. We have witnessed with anger and frustration the delays in
240 BBS News – UK, ‘MH17 plane crash: EU to widen Russia sanctions,’ (22 juli 2014), http://www.bbc.com/news/uk-28415248 (geraadpleegd 17 juni 2015).
241
Europees Parlement, ‘Resolution of 17 July 2014 on Ukraine,’ [2014/2717], (Straatsburg, 17 juli 2014).
242 Europees Parlement - Onderzoeksdienst, ‘MH17 Aircraft Disaster And EU Reaction On Russia’s Role In
Eastern Ukraine,’ (8 augustus 2014), http://epthinktank.eu/2014/08/08/mh17-aircraft-disaster-and-eu-reaction-on-russias-role-in-eastern-ukraine/ (geraadpleegd 23 juni 2015).
243 K. Raik, ‘EU Sanctions against Russia: Europe Brings a Hard Edge to Its Economic Power,’ The Finnish Institute
of International Affairs Briefing Paper 162 (2014), 3.
244
K. Raik (2014), 3-4.
245
E. Jones en A. Whitworth, ‘The Unintended Consequences of European Sanctions on Russia,’ Survival 56, no. 5 (2014), 21.
67
providing international access to the site of the air crash, the tampering with the remains of the plane, and the disrespectful handling of the deceased.’246