Steeds opnieuw komen ze terug in Andy Goldsworthy’s oeuvre: zijn ‘rain shadows’
(afbeelding 1).9 Als het begint te regenen gaat hij liggen; op een grote steen, een boomstam, een berg takken of midden in de stad op een plein of stoep. Daar blijft hij liggen tot hijzelf en alles om hem heen doorweekt is, waarop hij opstaat en een droog silhouet achterlaat op de plaats waar hij lag. Zodra hij is opgestaan, begint het silhouet te verdwijnen. Dit is een van de vele soorten zeer tijdelijke kunstwerken die Goldsworthy maakt. Dit onderzoek naar hoe Andy Goldsworthy zich verhoudt tot het duurzaamheidsdebat, begint met onderzoeken wat er wordt verstaan onder ‘duurzame kunst’. De vraag die centraal staat in dit hoofdstuk is:
Wat is duurzame kunst en hoe verhoudt land art zich tot dit begrip?
Afbeelding 1: Andy Goldsworthy, Rain Shadow, 2014, Cuenca, Spanje (Afbeelding via: http://www.artnet.com/artists/andy-goldsworthy/, geraadpleegd 16 januari 2019).
Duurzaamheid en kunst
Duurzaamheid is een complex begrip dat in verschillende gebieden van de maatschappij wordt gebruikt.10 Vanaf de jaren 1970 verschijnt het steeds vaker in de kunstwereld, als
9 Al in het begin van zijn carrière maakte Goldsworthy ‘rain shadows’. Hij blijft deze werken maken tot op heden, zoals te zien is in Leaning Into the Wind (2017) en in Goldsworthy. Ephemeral Works, 334-335.
10 Brown, “Global sustainability: Toward definition,” 713.
reactie op de niet-duurzame heersende cultuur.11 Er ontstaat een beweging van kunstenaars die in en met de natuur werken, waarvan sommigen op kritische wijze klimaatproblematiek aan de orde stellen.12 Zo maakte land art kunstenaar Robert Smithson in 1970 het werk Spiral Jetty (afbeelding 2, zie afbeeldingenlijst) in een door de olie-industrie vervuild meer in Utah, om aandacht te vragen voor de vervuiling.13 In 1980-83 maakten kunstenaars Christo en Jeanne-Claude het werk Surrounded Islands (afbeelding 3), waarbij elf van de eilanden in de Biscayne Bay omgeven werden door een rand roze geweven afvalplastic, dat op het water dreef.14 Tijdens het maakproces van dit werk hebben de kunstenaars veertig ton afval uit het water gehaald. Naast het directe positieve effect op het milieu door het schoonmaken van het water, vraagt het kunstwerk ook aandacht voor het afvalprobleem waar de wereld mee kampt. Is dit wat duurzame kunst is, met plastic afval als werkmateriaal aandacht vragen voor de klimaatproblematiek?
Een concrete en inclusieve definitie van ‘duurzame kunst’ is lastig te geven gezien de complexiteit van de duurzaamheidsproblematiek, aldus Dr. Sacha Kagan.15 Kunst die duurzaamheidsproblematiek aan de orde stelt zou volgens Kagan vooral als doel moeten hebben een gevoelige plek bij mensen te raken. Land art heeft de mogelijkheid mensen weer de verbinding met de natuur te laten ervaren die iedereen van nature voelt, maar die soms versluierd is geraakt. Wat Kagan hierbij benadrukt is dat er van lokaal naar globaal gedacht moet worden: kunst kan mensen verbinden met de natuur om hen heen, maar de hele planeet moet in beschouwing worden genomen. Zo wordt ook de complexiteit van het probleem duidelijk. Een van de taken van duurzame kunst kan dus zijn: de verbinding tussen mens en natuur herstellen en hiermee bewustzijn creëren van de persoonlijke invloed op klimaatverandering.
11 Weintraub. To life!, 56.
Naast kunst die klimaatproblematiek aan de orde stelt, werd er ook veel werk gemaakt wat reageerde op de consumptiemaatschappij. Voorbeeld: Chip Lord, Hudson Marques en Doug Michels, Cadillac Ranch, Texas 1974-heden.
12 Alfrey, Daniels en Sleeman, “To the ends of the earth”.
Deze kunstenaars zijn niet te scharen onder één term, ze worden naast land art kunstenaars ook wel eco-kunstenaars, environmental artists of climate artists genoemd.
13 Voorbeeld: Robert Smithson, Spiral Jetty, 1970.
In de rest van de tekst verwijs ik met ‘zie afbeelding…’ altijd naar de afbeeldingenlijst. Sommige afbeeldingen zijn ook ingevoegd in de tekst.
14 Website Christo en Jeanne-Claude.
15 Kagan. Art and Sustainability, 267.
Kunstenaars als Andy Goldsworthy en Robert Smithson laten zien hoe verweven natuur en cultuur zijn.16 Samenlevingen hebben altijd een zekere verbinding met de natuur gehad. Tegenwoordig is er vrijwel geen natuur meer die volledig ongerept is. Meer dan de helft van de wereldbevolking woont in de stad of in een stedelijk gebied.17 Omdat er in de meeste steden weinig natuur te vinden is, zorgt dit voor afstand tot de natuur. De invloed van de mens op de natuur is daarentegen enorm, en sterk toegenomen in de afgelopen decennia. Filosoof en socioloog Edgar Morin noemt de mens copiloot van de natuur.18 Piloot van de natuur kan de mens zich volgens Morin echter niet noemen – de mens kan de natuur nooit echt besturen, slechts gedeeltelijk beïnvloeden. Ook ecologie en esthetiek zijn onlosmakelijk met elkaar verweven, aldus kunsthistoricus en kunstenaar Jale Erzen.19 Bij zowel de natuur als kunstwerken kunnen we esthetische ervaringen hebben. De ervaring van een kunstwerk is vaak echter fundamenteel anders dan van de natuur, wat zowel te maken heeft met de zintuigen die worden geprikkeld - in de natuur zijn dit vaak vrijwel alle zintuigen, bij kunst een selectie: ogen bij beeldende kunst, oren bij muziek - als met de intentie die voelbaar is in kunstwerken. In kunstwerken is de mens veel meer aanwezig dan in de natuur – hoewel de mens in de natuur ook steeds zichtbaarder wordt.20 Hoewel duurzame kunst dus lastig te definiëren is, is er een aantal pogingen gedaan.
Cultuurwetenschapper Hildergard Kurt heeft enkele kenmerken opgesteld waaraan deze
‘ecologische esthetiek’ ofwel duurzame kunst te herkennen zou zijn:21
● Het zoekt naar een nieuwe verhouding tot materiaal: conceptuele kunst, spaarzaam met materiaal omgaan en/of alternatieve materialen gebruiken (zoals afval of natuurlijke materialen).
● Het prikkelt de toeschouwer tot een respectvolle manier van omgang met de omgeving.
● Het brengt de ‘vergeten natuur’ opnieuw onder de aandacht: verwevenheid van natuur en cultuur, en op welke manier onze cultuur onderdeel is van de natuur.
16 In de volgende hoofdstukken zal dieper worden ingegaan op de verwevenheid en cultuur en natuur.
17 Website World Data Bank.
18 Kagan. Art and Sustainability, 193.
19 Ibid., 221.
20 Ibid.
21 Ibid., 346. De geboortedatum van Kurt is onbekend.
● Het herinnert mensen aan het sociale aspect van duurzaamheid:
Betrokkenheid is een wezenlijk onderdeel van duurzame kunst.
Curator Linda Weintraub omschrijft duurzame kunst met het woord ‘ecocentric’.22 Kunstenaars zijn ‘ecocentric’ wanneer ze zich respectvol verhouden tot hun niet-menselijke omgeving en werk maken dat harmonieus in de omgeving past. Het woord ‘ecocentric’ is tevens een reactie op het Antropoceen: Weintraub ziet dit als het tegenovergestelde van
‘anthropocenic’. Kunstenaars kunnen eco-gericht werken, of antro-gericht (mensgericht).23 Kunst levert volgens Weintraub een belangrijke, verdiepende bijdrage aan het duurzaamheidsdebat, omdat het een dimensie aan dit debat toevoegt waar wetenschap niet toe in staat is: verbeeldingskracht, expressie, emotie, noodzaak en betekenisgeving op symbolisch niveau. Ook maakt duurzame kunst het duurzaamheidsdebat zichtbaar:
ontwikkelingen en inzichten vanuit het debat kunnen via de kunst zichtbaar worden in de samenleving. Op deze manier kan kunst een drijvende kracht achter maatschappelijke veranderingen zijn. Weintraub benadrukt hierbij hoe wetenschap en kunst elkaar aanvullen, en samen meer kunnen bereiken dan alleen - ook omdat beide een ander publiek bereiken.
De wetenschap onderzoekt hoe de duurzaamheidsproblematiek werkt en op te lossen is, kunst houdt zich bezig met waarom dit belangrijk is.
Ondanks alle kenmerken waar duurzame kunst aan zou moeten voldoen, moeten dit vooral geen strenge voorwaarden worden volgens Kagan, omdat de kunstwereld bij uitstek een veld is waar geëxperimenteerd kan worden.24 Hoewel er kenmerken zijn die de ene vorm van kunst feitelijk duurzamer maken dan een andere vorm, werkt een beperkende omgeving de vrijheid om te experimenteren tegen, en daarmee wellicht het ontstaan van nieuwe vormen duurzame kunst.
Land art
Sacha Kagan definieert land art in zijn boek Art and Sustainability (2011) als ‘all art that activates the land, however temporarily.’25 Dit is een brede definitie en het woord ‘activates’
is niet letterlijk te vertalen door ‘activeert’. Het suggereert een wederzijdse invloed: de
22 Weintraub, “Avant Guardians”.
23 Ecocentrisme gaat over meer dan enkel kunst, mensen kunnen de wereld eco-gericht of mensgericht benaderen. Voor dit onderzoek betrek ik het begrip ‘ecocentrisme’ op de kunst.
24 Kagan. Art and Sustainability, 399-400.
25 Ibid.
kunstenaar maakt gebruik van het land en heeft hiermee invloed op het land, en het land vormt samen met de kunstenaar het kunstwerk. Binnen de land art onderscheidt Kagan de vormen ‘earthworks’, ‘environmental art’ en ‘ecological art’.
Onder de term ‘earthworks’ categoriseert hij grootschalige, permanente kunstwerken die vaak gesitueerd zijn op open plekken waardoor ze in het oog springen. Voorbeelden hiervan zijn de eerdergenoemde Spiral Jetty (1970, afbeelding 2) van Robert Smithson en Double Negative (1969-1970) van Michael Heizer (afbeelding 4). De twee andere door Kagan genoemde categorieën binnen de land art gaan over het algemeen meer op in het landschap en zijn minder permanent. De lijn tussen ‘environmental art’ en ‘ecological art’ is vaag: beide werken met de natuur, in de natuur. Een mogelijk onderscheid volgens Kagan is dat
‘ecological art’ zich richt op aandacht vragen voor klimaatproblematiek en duurzaamheid, waardoor het een activistisch karakter krijgt. ‘Environmental art’ gebruikt de natuur vooral als medium zonder hiermee een probleem aan de orde te stellen. Hoewel deze twee categorieën in elkaar verweven zijn en uit elkaar voortvloeien, is het belangrijk dit onderscheid te maken omdat dit de verschillende uitgangspunten van land art duidelijk maakt.
Zoals de naam al aangeeft wordt bij ‘environmental art’ gebruik gemaakt van de omgeving: de natuur. ‘Environment’ verwijst ook naar ‘milieu’, daarom worden kunstwerken die aandacht vragen voor milieuproblematiek vaak onder deze categorie geschaard.
Kunstwerken in deze categorie zijn echter minder groot dan earthworks zijn. Een voorbeeld is The Blued Trees Symphony (2015-heden) van Aviva Rahmani, waarbij als aanklacht tegen het aanleggen van pijpleiding bomen werden beschilderd met een mengsel van melk en blauw natuurlijk pigment (afbeelding 5).26 Met dit kunstwerk wil Rahmani aandacht vragen voor het probleem van het aanleggen de pijpleiding en bescherming vragen voor het betreffende gebied. Naast dit soort werken, wordt ook kunst die niet tot de land art behoort maar zich wel met milieuproblematiek bezighoudt, vaak ‘environmental art’ genoemd.27 De derde categorie is ‘ecological art’. Kunstwerken in deze categorie werken op een natuurlijke manier samen met de natuur en versterken de karakteristieken van de omgeving, zoals bij Sycamore leaves edging the roots of a sycamore tree (2013) van Andy Goldsworthy
26 Het mengsel dat werd gebruikt is geïnspireerd op een Japanse techniek en zorgde voor de groei van verschillende soorten mossen. Website A Blade of Grass.
27 Martinique, “The Era of Environmental Art”.
(afbeelding 6). Voor dit kunstwerk maakte hij een rand van gele, oranje en roodbruine bladeren rondom de wortels van een boom. Hoewel de boom er al stond en de bladeren er ook lagen, worden beide meer zichtbaar door de manier waarop Goldsworthy ze ordent.
Naast dit model van Kagan bestaan er uiteraard andere manieren van categoriseren, die de verschillende begrippen op een andere manier definiëren.28
Conclusie van dit hoofdstuk
De centrale vraag in dit hoofdstuk was: Wat is duurzame kunst en hoe verhoudt land art zich tot dit begrip? Hoewel er geen heldere definitie bestaat van ‘duurzame kunst’, zijn er verschillende kenmerken genoemd door Hildegard Kurt en Linda Weintraub. Duurzame kunst is volgens Kurt kunst die zoekt naar een nieuwe verhouding tot materiaal, kunst die de verwevenheid van natuur en cultuur benadrukt en mensen herinnert aan hun verantwoordelijkheid in betrokkenheid tonen en met respect omgaan met de omgeving.
‘Land art’ is een veelomvattende vorm van kunst, waartoe alle vormen van kunst behoren die in en in samenwerking met de natuur worden gemaakt. Binnen de land art zijn verschillende categorieën te onderscheiden, die in elkaar overlopen. Tot de land art art behoren zowel kunstwerken met een activistische boodschap als kunstwerken die dit niet hebben. Land art wordt altijd gemaakt in de natuur en vrijwel altijd met natuurlijke materialen. Goldsworthy zoekt in zijn kunst ook naar een nieuwe verhouding tot materiaal, door vergankelijke materialen te gebruiken en met zijn eigen lichaam en schaduw als
‘materiaal’ te werken. Zijn ‘rain shadows’ zijn hier een voorbeeld van. Een van Weintraubs voorwaarden van duurzame kunst is een harmonieuze relatie met de omgeving, iets waar Goldsworthy’s tijdelijke werken absoluut aan voldoen. Het materiaal van deze werken vergaat en wordt weer opgenomen in de kringloop van de natuur.29 Ondanks de complexiteit rondom de begrippen ‘land art’ en ‘duurzame kunst’, kan geconcludeerd worden dat de meeste land art gerekend kan worden tot de duurzame kunst, maar dat er tevens land art is die hier niet toe behoort.
In het volgende hoofdstuk komt het antropocene tijdperk en een gedeelte van de discussie hierover aan de orde.
28 In deze tekst wordt de definitie van Kagan van de begrippen ‘land art’, ‘environmental art’, ‘ecological art’ en
‘earthworks’ aangehouden.
29 Hierover meer in hoofdstuk 3.