Derde episode: ‘Barendrecht is belazerd’ (10 maart – 30 april 2010)

Toen de ministers in november bekend maakten dat CCS in Barendrecht doorgang zou vinden, liet de gemeente Barendrecht weten dat ze zou proberen het project via de rechter tegen te houden. Tijdens de bijeenkomst in het Kruispunt op 1 december werd dit voornemen door wethouder Zuurbier herhaald, en liet minister Cramer weten dat de gemeente inderdaad de mogelijkheid heeft om te procederen: “U kunt bezwaar maken tot aan de Raad van State toe. We lopen niet weg voor het hoogste rechtscollege van ons land.” (LOCOM 2009). B&W heeft haar zinnen dan ook gezet op de Raad van State: er worden intern al voorbereidingen getroffen voor een rechtsgang. Echter, op 12 maart komt het college voor een onaangename verrassing te staan.

Wethouder Zuurbier wordt door een connectie bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten getipt dat in het voorstel voor de aanstaande Crisis- en herstelwet een clausule is opgenomen die het onmogelijk maakt voor de gemeente Barendrecht om tegen het CO2-project in beroep te gaan. Deze wet was door kabinet Balkenende IV geïntroduceerd om grote infrastructurele projecten te bespoedigen, maar leek voor de gemeente eerste instantie niet direct met Barendrecht te maken te hebben (interview Zuurbier). Het wetsvoorstel is al op 17 december 2009 in de Tweede Kamer behandeld, zonder dat de clausule door de gemeente was opgemerkt. Barendrecht wordt niet letterlijk genoemd in de wettekst: er wordt melding gemaakt van projecten rond „een mijnbouwwerk ten behoeve van de opslag van stoffen‟. (Eerste Kamer 2010). De wet wordt op 16 maart, vier dagen later, door de Eerste Kamer aangenomen. Wethouder Zuurbier reageert ontsteld op de ontdekking, en laat zijn eerdere terughoudendheid met betrekking tot oordelen over de besluitvorming direct varen. De gemeente zet direct een transformatie van het anti-CO2 frame in: Barendrecht is belazerd. Van de beleefde terughoudendheid uit de eerste twee episodes is weinig meer over:

“Barendrecht is belazerd. Het kabinet heeft hiermee alle beloofde transparantie met voeten getreden. Het kan toch niet zo zijn dat we met alle bestuurslagen en ministeries maanden aan het overleggen zijn en dat dan via een slinkse achterdeur onze rechtsbescherming wordt afgenomen.”

52

Ook de raadsfracties reageren verbijsterd: “Je bent ook maar raadslid – je doet zoiets er bij. We hadden het gewoon niet gezien. Wij zijn onwijs boos geworden – het was stoom uit de oren” (interview Righolt-Dam). Het college stuurt een brandbrief naar Den Haag, maar het mag niet baten: op 16 maart wordt de Crisis- en herstelwet, inclusief de gewraakte clausule, door de Eerste Kamer aangenomen. Met deze strategische zet nemen de ministers plotseling een essentiële institutionele politieke mogelijkheid van de gemeente weg – het college had haar strategie ingericht op bezwaar bij de Raad van State. Zuurbier laat echter weten dat er wellicht nog één uitweg is: de gewijzigde Crisis- en herstelwet ontneemt lokale overheden de mogelijkheid te procederen, maar burgers kunnen nog altijd naar de rechter stappen. Hij vertelt dat de gemeente “op zoek gaat naar een slimme methode om deze mogelijkheid te benutten.” (het Zuiden 2010c). De burgemeester neemt direct na het aannemen van de wet contact op met Huub van Gorp. Hij stelt voor om een tweede stichting tegen CO2 op te richten, waarvan van Gorp voorzitter zou worden. De stichting zou door de gemeente gefinancierd worden – het bedrag dat eerder vrijgemaakt was voor de rechtsgang tegen CO2 kan hiervoor worden gebruikt. Van Gorp gaat akkoord, en in het geheim beginnen de voorbereidingen voor de nieuwe stichting. CO2isNee wordt echter niet bij de plannen betrokken. In de woorden van van Gorp: “Ze [CO2isNee] deden niet mee – dat zou alleen vertragend werken. Dit was te ingewikkeld, te technisch, te juridisch” (interview van Gorp).

„Barendrecht Belazerd‟ haalt de landelijke media

De clausule in de Crisis- en herstelwet leidt tot een onverwachte stroomverstelling. Terwijl de gemeente en de stichting achter de schermen bezig waren met lobbyen richting Den Haag en het vastleggen van een lange termijnstrategie, is er halverwege maart plotseling weer aanzienlijke media-aandacht voor CCS in Barendrecht. Tussen 1 en 16 maart wordt er in de geanalyseerde nieuwsbladen drie keer over CCS gepubliceerd, tussen 16 maart en 1 april vijfentwintig keer.

De belazerd-framing van de gemeente bereikt hierdoor een groot publiek. Het betreffende persbericht wordt in artikelen van het Zuiden, de Schakel, het Algemeen Dagblad, de Volkskrant en de Telegraaf aangehaald. Ook de CO2isNee neemt de nieuwe framing over. “[...] op het laatste moment bleek plots dat „Barendrecht‟ op een ingewikkelde manier wel degelijk onder deze wet valt. Groot was de verontwaardiging van onze gemeente, CO2isNee, en de inwoners van Barendrecht!” (CO2isNee 2010b).

53

De toegenomen media-aandacht komt voor de gemeente niet slecht uit – er waren achter de schermen namelijk al langer voorbereidingen gaande voor een uitzending van het onderzoeksprogramma Zembla over de CO2-controverse in Barendrecht. Als CO2isNee op de hoogte wordt gesteld van de uitzending, wordt een geplande demonstratie vervroegd, zodat een cameraploeg van Zembla aanwezig kan zijn. De beelden van de demonstratie worden in de reportage verwerkt, die twee weken na de behandeling van de Crisis- en herstelwet wordt uitgezonden. Leden van de stichting lopen gekleed als spoken door de straten van Barendrecht. Ze dragen spandoeken rond met slogans als “Balkenende belazert Barendrecht” en “CO2 slikken is stikken” (Zembla 2010).

De uitzending begint met een uitgebreide uiteenzetting van de risico‟s van CO2-opslag. Eerst zijn er beelden van een ongeluk met CO2 in Mönchengladbach in 2008, waarbij enkele tientallen mensen onwel werden. Daarna is te zien hoe Huub van Gorp in een klein vliegtuigje over Carnisselande vliegt, waardoor de korte afstand van het de beoogde injectielocatie tot de woonwijk duidelijk in beeld komt. Krijn de Jong, een scheikundehoogleraar uit Utrecht, komt aan het woord, en laat met behulp van een eenvoudig experiment met een kaarsje in een kartonnen doos zien dat CO2 zuurstof verdringt, en dus verstikkend is. De tweede helft van de uitzending gaat in op een meer procedureel aspect van de CO2-kwestie. Zembla laat zien dat de ministers een rapport van geoloog Peter van de Gaag over het project, waartoe naar aanleiding van de MER-zienswijzen opdracht was gegeven, zouden hebben achtergehouden. In dit rapport stelt van de Gaag dat de ondergrond in Barendrecht „technisch-geologisch gezien‟ ongeschikt is voor CO2-opslag. Het ministerie zou hebben gevraagd om aanpassing van de conclusies, en later hebben besloten het rapport überhaupt niet te publiceren. Een woordvoerder van Shell laat in de uitzending weten dat Barendrecht voor het bedrijf een juridisch-maatschappelijke testcase is: “Qua regelgeving, draagvlak etc. is het een goeie testcase. Als Barendrecht lukt, dan zullen andere vervolgprojecten alleen maar makkelijker zijn” (Zembla 2010).

Wethouder Zuurbier is verontwaardigd dat Shell Barendrecht alleen nodig zegt te hebben om ervaring op te doen met de procedures en om maatschappelijk draagvlak voor CCS te creëren (interview Zuurbier). Zijn reactie voor RTV Rijnmond is kenmerkend voor de verharding van toon in de derde episode. Hij laat weten dat de gemeente, indien nodig, zou kunnen gaan mobiliseren voor demonstraties: “Ik vind dat helemaal niet netjes. Als dat het is zullen we wel zorgen dat we straks heel veel mensen op de been hebben.. daar kunnen we ook voor zorgen!

54

Tot nu toe spelen we het allemaal heel netjes. Maar het kabinet gebruikt ook zo ongeveer alle middelen om dit door te drukken.” (RTV Rijnmond 2010a).

De Haagse politiek komt in beweging

De Zembla-uitzending versterkt de media-aandacht voor de CO2-kwestie verder. Een week later wijdt ook Netwerk een uitzending aan de controverse. Zuurbier wordt benaderd door Pauw en Witteman, maar de redactie besluit na een kennismakingsgesprek dat het onderwerp te ingewikkeld is voor de talkshow (interview Zuurbier). De Volkskrant plaatst op 29 maart een uitgebreid stuk over de gevolgen van de Crisis- en herstelwet voor Barendrecht, met de titel „Barendrecht voelt zich bedrogen‟. Dit artikel is het meest duidelijke voorbeeld van de sterke resonantie van de Barendrecht belazerd! -framing in de nationale media. De eerste alinea‟s lezen als een persbericht van de gemeente:

“ De gemeente Barendrecht voelt zich 'beduveld' door het kabinet. 'En dan druk ik me nog chic uit', zegt wethouder Simon Zuurbier over de gang van zaken rond de omstreden opslag van kooldioxide (CO2) onder de stad. Via een sluiproute heeft de regering de gang naar de rechter voor de gemeente geblokkeerd.

(…)

Die sluiproute heet de Crisis- en herstelwet, waarmee premier Balkenende de uitvoering van grote projecten wil versnellen. Twee weken geleden werd de wet (bedoeld om in crisistijd de werkloosheid te bestrijden) door de senaat aangenomen. Toen werd het Barendrecht ook pas duidelijk dat de CO2-opslag onder die wet zou vallen ” (de Volkskrant 2010a).

De krant vraagt landelijke politici om reacties op de uitzending van Zembla en de gang van zaken rond de Crisis- en herstelwet. Tweede Kamerleden van D66, SP en VVD laten weten dat het CCS-project in Barendrecht niet in de wet thuishoort. In de woorden van Halbe Zijlstra (VVD), wiens partij vóór de wet stemde: “Laten we zeggen dat de regering hier handig gebruik heeft gemaakt van de Crisis- en Herstelwet. Barendrecht heeft niets te maken met het doel van de wet” (de Volkskrant 2010a).

Ook de onthullingen van Zembla over het achtergehouden rapport van van de Gaag slaan in politiek Den Haag aan. Kamerlid Kees Vendrik (GL) is verontwaardigd dat het rapport van van der Gaag de Tweede Kamer nooit bereikt heeft, en vraagt de dag na de uitzending een spoeddebat aan. In zijn aanvraagt resoneren de experiment- en risicoargumenten van CO2isNee en de gemeente: ''CO2-opslag is nog geen bewezen techniek. Dan ga je niet experimenteren onder een woonwijk. Dat kan je niet van burgers verlangen. (...) Theoretische modellen laten zien dat CO2-opslag veilig is, maar we spreken niet voor niets in

55

termen van experimenten en demonstratieprojecten. We weten nog niet of het in de praktijk ook echt veilig is'' (GroenLinks 2010). De SP en ChristenUnie steunen het verzoek van GroenLinks, waarmee de benodigde hoeveelheid van dertig stemmen voor een spoeddebat is gehaald.

Wisseling van de wacht

Terwijl het spoeddebat in Den Haag wordt voorbereid, vindt in Barendrecht een wisseling van de wacht plaats. De gemeenteraadsverkiezingen van maart 2010 leiden er toe dat op 13 april een nieuw college van B&W aantreedt. De VVD blijft coalitiepartij, maar wethouder Simon Zuurbier wordt vervangen door zijn partijgenote Stephanie ter Borg. Ter Borg zet een nieuwe koers in op het CO2-dossier. Haar aantreden heeft dan ook directe gevolgen voor de organisatie van de weerstand tegen CO2 in Barendrecht. Ter Borg geeft de voorbereidingen voor rechtsgang via een nieuwe stichting hoge prioriteit. Ze ziet echter, in tegenstelling tot haar voorganger, niets in een intensieve samenwerking met CO2isNee. Het contact tussen de stichting en de nieuwe wethouder verloopt dan ook direct moeizaam: “Die mevrouw was helemaal niet genegen om overleg te voeren. Je mocht er bij zitten en luisteren. Daar hadden we onze buik van vol, want dat hadden we met van der Hoeven al meegemaakt” (interview Brosens). Het verslechteren van de relatie tussen gemeente en CO2isNee heeft gevolgen voor de stabiliteit van de interne organisatie van de stichting. Een nieuw bestuurslid van de stichting, tevens lid van de lokale VVD, wordt er van verdacht onder één hoedje te spelen met ter Borg, en wordt verzocht op te stappen.

Op dezelfde dag wordt ook in Den Haag een wisseling van de wacht aangekondigd. De ministers laten in een brief aan de Tweede Kamer weten dat de verdere besluitvorming over CO2 in Barendrecht wordt overgelaten aan een volgend kabinet. De voorbereiding van het project wordt wel doorgezet. Ook nemen de ministers alvast een voorschot op het aanstaande debat. Het rapport van van der Gaag wordt alsnog openbaar gemaakt. De ministers stellen dat dit onderzoek niet achtergehouden is omdat de resultaten het kabinet slecht uitkwamen, maar omdat de kwaliteit onvoldoende was, en van der Gaag zich niet aan de onderzoeksopdracht zou hebben gehouden. Het rapport zou ongevraagd aanbevelingen over de specifieke geschiktheid van Barendrecht als opslaglocatie hebben gedaan (Tweede Kamer 2010). CO2isNee reageert voorzichtig positief op het uitstellen van de besluitvorming: “Uitstel is geen afstel - de gang van zaken in de Eerste Kamer rond de Crisis- en Herstelwet heeft

56

aangetoond dat politiek Den Haag desnoods bereid is dit prestigeproject via wettelijke trucs door te drukken. Wij blijven alert en strijdbaar.” (het Zuiden 2010d).

Door de val van Balkenende IV zijn nieuwe verkiezingen op komst. De verschillende politieke partijen organiseren partijcongressen om over nieuw verkiezingsprogramma te beslissen. Op 17 april vindt het congres van D66 plaats, waar de partij zich tegen het standpunt van de Tweede Kamerfractie keert. Het congres neemt een motie aan waarin wordt vastgelegd dat het CO2-project in Barendrecht niet door mag gaan, omdat de veiligheid onvoldoende gegarandeerd is. Ook binnen het CDA lijkt een verschuiving gaande. De jongerenorganisatie van het CDA dient voor het aanstaande congres van de partij een motie in tegen CO2-opslag onder Barendrecht. Raadslid Righolt-Dam voert in aanloop naar het congres intensief lobby bij haar partijgenoten (interview Righolt-Dam). Een aantal prominente CDA-leden, vooral Ruud Lubbers en Maria van der Hoeven, zijn echter nauw betrokken bij het project, en het partijbestuur ontraadt de motie. Uiteindelijk stemt 55% van de aanwezige CDA‟ers tegen de motie, en blijft CDA dus voorstander van het project. Op 20 april komt de Tweede Kamer bijeen voor het voorgenomen spoeddebat over Barendrecht. In het debat blijkt dat een groot deel van de oppositiepartijen inmiddels nadrukkelijk tegenstander is van het project: een motie met de strekking dat CCS in Barendrecht moet worden gestopt wordt ingediend door leden van de SP, VVD, GL, SGP, PVV, en de PvdD. De Kamerfractie van D66 blijft echter, ondanks het besluit op het partijcongres, voorstander van het project, mits het huidige kabinet er geen besluiten meer over neemt. Omdat ook CDA en PvdA tegen de motie stemmen, wordt verdere besluitvorming definitief uitgesteld tot na de verkiezingen.

57

Foto 7 – Demonstratie van CO2isNee in nieuwbouwwijk Carnisselande, 21 mei 2010 . Bron: Historische

Vereniging Barendrecht.

Foto’s 8 tot en met 11 - Beelden uit de Zembla-uitzending „Een CO2-Bom onder Barendrecht‟. Links: het

CO2-experiment van prof. Krijn de Jong, waarbij CO2 uit een maatbeker in de kartonnen doos wordt gegoten, waardoor de kaarsen door gebrek aan zuurstof stoppen met branden . Rechts: animatie van de verspreiding van CO2-gas over Carnisselande in het geval van een ongeluk. De gemarkeerde gebieden zijn dijken, de witte wolk stelt CO2-gas voor. Bron: Zembla, 28-03-2010.

58

(Anti)climax: juni – december 2009

Nadat de ministers begin april beloofd hadden dat verdere besluitvorming over CO2-opslag in Barendrecht zal worden overgelaten aan een nieuw kabinet, en een meerderheid van de Tweede Kamer zich achter dit besluit had geschaard, bleef het een aantal maanden rustig rond de CO2-kwestie. Begin juli laat minister van der Hoeven weten dat definitieve besluiten over de benodigde vergunningen op zijn vroegst in 2011 zullen worden genomen. Een rijksinpassingsplan voor het project zal augustus 2010 ter inzage komen te liggen: burgers kunnen dan wederom zienswijzen indienen. Intussen worden op 9 juli 2010 verkiezingen voor de Tweede Kamer gehouden. De verhoudingen in Den Haag verschuiven: het CDA, de partij van minister van der Hoeven, verliest meer dan de helft van haar zetels, waarvan een groot deel naar de PVV en de VVD gaat. Daarmee is er in de nieuwe Tweede Kamer een ruime meerderheid tégen het CCS-project.

Intussen worden in Barendrecht de voorbereidingen voor een nieuwe stichting door Huub van Gorp en de gemeente afgerond. Op 30 augustus wordt de oprichting van Veilig Duurzaam Barendrecht bij de notaris bekrachtigd. Anders dan de naam doet vermoeden, is het bezwaar tegen CO2-opslag bij de Raad van State het enige doel van de stichting. De betrokkenheid van de gemeente bij de stichting wordt, in tegenstelling tot bij CO2isNee, niet onder stoelen of banken gestoken: er wordt een subsidieaanvraag ingediend, en een wethouder van Barendrecht neemt plaats in het bestuur (het Zuiden 2010e).

CO2isNee reageert verbaasd op het initiatief – de stichting had eerder zelf aangeboden in samenwerking met de gemeente naar de rechter te stappen. Brosens neemt het van Gorp kwalijk dat hij CO2isNee niet over de voorbereidingen heeft verteld, terwijl hij tegelijk ook werk voor de stichting deed. De samenwerking tussen CO2isNee en gemeente was sinds het aantreden van ter Borg al achteruit gegaan, en daalt na het oprichten van Veilig Duurzaam Barendrecht tot een dieptepunt (interview Brosens). CO2isNee besluit toch om het front naar buiten toe gesloten te houden:

“CO2isNee gaat ervan uit dat goed is nagedacht over de vraag of de nieuwe stichting straks door de rechter zal worden toegelaten als belanghebbende partij tot een eventuele juridische procedure. Mocht dat onverhoopt niet zo zijn, dan is CO2isNee alsnog bereid die rol op zich te nemen; in dat geval uiteraard alleen als zij hiervoor voldoende ondersteuning krijgt van de gemeente. In de tussentijd gaat de Stichting op eigen kracht en met beperkte middelen stug door met haar activiteiten: voorlichting aan burgers, kritisch volgen van alle betrokken partijen, aandacht vragen van media en Haagse politiek en ook zelf bezwaar maken tegen CO2-opslag” (het Zuiden 2010e).

59

Echter, minder dan een maand na de oprichting van Veilig Duurzaam Barendrecht wordt bekend dat het conceptregeerakkoord CO2-opslag in Barendrecht alleen toestaat als er draagvlak is onder bevolking. Zo wordt het nieuwe kabinet tegenstander van het project in Barendrecht, zonder dat de argumenten voor de veiligheid of wenselijkheid van CO2-opslag in het algemeen van het vorige kabinet te hoeven ondermijnen. Als op 4 november bekend wordt dat het nieuwe kabinet definitief tegen het project is, is het feest op het stadhuis van Barendrecht. Leden van beide twee stichtingen en het college van B&W eten samen taart. Wethouder ter Borg bedankt in een videoboodschap alle burgers van Barendrecht, en herhaalt in nog eenmaal de kern van het anti-CO2 frame: “We hebben steeds gezegd dat een experiment onder een dichtbevolkt gebied een slecht idee is” (gemeente Barendrecht 2010b).