Democratische functies in talkshows

In de derde hypothese zullen de verschillen tussen Pauw! en RTL Late-Night verder worden uitgewerkt door te kijken in welke mate de democratische functies van de media bij de talkshows zichtbaar zijn. Bij RTL Late-Night speelt, in tegenstelling tot bij Pauw!, entertainment een grotere rol, het programma is luchtiger en het doel is om voornamelijk leuke en amuserende gesprekken en optredens te hebben. Jeroen Pauw heeft zelf aangegeven dat de redactie van Pauw! op zoek is naar de actualiteit van de dag en de gast van de dag, om zo het gesprek van de dag te voeren. Hieruit vloeit de derde hypothese over de functies van de media voort:

Hypothese 3: Binnen de berichtgeving over de Provinciale Statenverkiezingen van 2015 zullen de democratische functies van de media meer terug te vinden zijn bij Pauw! dan bij RTL Late-Night

Zoals in het theoretisch kader beschreven zijn er binnen de normatieve theorie over het functioneren van de media verschillende democratische functies van de media opgesteld, die de media – in een ideaaltypische liberale democratie – zouden moeten dienen. In dit onderzoek zullen er drie van deze functies worden geanalyseerd: de informerende, platform biedende en controlerende functie. Per functie zijn er verschillende indicatoren opgesteld die het mogelijk maken om de mate waarin een functie aanwezig is te meten.

Informerende functie

De eerste functie die voor beide talkshows wordt onderzocht is de informerende functie. Deze functie is in dit onderzoek belangrijk omdat verkiezingstijd bij uitstek het moment is voor burgers om hun mening te geven door middel van een stem. De informatie die zij voorafgaand aan de verkiezingen tot zich krijgen kan bijdragen aan de totstandkoming van hun keuze. Uit de resultaten van de eerste hypothese kwam naar voren dat de mate waarin de talkshows aandacht schenken aan de Provinciale Statenverkiezingen erg van elkaar verschilt (tabel 1). Pauw! besteedde ruim een kwart van de tijd aan de Provinciale Statenverkiezingen, en RTL Late-Night slechts 15 procent. Qua hoeveelheid informatievoorziening kan worden gesteld dat Pauw! dit duidelijk beter doet dan RTL Late-Night. Wanneer je kijkt naar de hoeveelheid aandacht die de programma’s überhaupt aan politiek besteden, zowel over de verkiezingen als over andere politieke onderwerpen, lijkt het verschil van visie duidelijk te worden. Bij Pauw! is de focus sterk gericht op de politiek, vrijwel de helft van de tijd wordt besteed aan politiek gerelateerde onderwerpen. Bij RTL Late-Night is dit slechts 20 procent van de tijd, en wordt bijna de helft van de tijd gewijd aan cultuur gerelateerde onderwerpen.

Om meer inzicht te krijgen in de inhoud van de gesprekken is in tabel 2 zichtbaar of de items over de Provinciale Statenverkiezingen beleidsinhoudelijk -, horse race-, human interest- of hoopla georiënteerd zijn.

Tabel 3. Gesprekken gesorteerd op soort; weergave in seconden, percentages en aantal items

Pauw! RTL Late-Night

tijd in seconden percentage aantal items tijd in seconden percentage aantal items

Beleidsinhoudelijk 5.010 47 3 630 8 0,5

Horse race 4.710 45 5,5 2.680 32 2,5

Human interest 0 0 0 0 0 0

Hoopla 810 8 0,5 5.030 60 7

In tabel 3 is zichtbaar dat bijna de helft van de gesprekken in Pauw! over beleidsinhoudelijke onderwerpen gaan, terwijl dit bij RTL Late-Night slechts 8 procent van de tijd het geval is. De onderwerpen van de beleidsinhoudelijke gesprekken zijn in beide talkshows hetzelfde. Het beleidsinhoudelijke onderwerp dat in beide shows de meeste aandacht krijgt is de economische situatie van Nederland; de bezuinigingen, de werkloosheid en de hervorming van het belastingstelsel krijgen hierbij veel aandacht. Daarnaast gaat de aandacht uit naar de beleidskeuzen die gemaakt moeten worden in de strijd tegen terreur, met in het bijzonder de strijd tegen IS en het uitreizen van jihadisten naar deze conflictgebieden. Andere onderwerpen zoals het onderwijs en de zorg krijgen in geen enkel item de aandacht, waarschijnlijk omdat de economie en terrorisme twee zeer actuele onderwerpen zijn in deze periode, ook in de debatten en gesprekken met politici komen deze twee steeds terug.

Het lijsstrekkersdebat dat in Pauw! is gehouden is als volledig beleidsinhoudelijk beschouwd en duurde 4020 seconden. De lijsttrekkers gingen in dit debat de strijd met elkaar aan over drie verschillende onderwerpen. Zij probeerden stuk voor stuk te overtuigen, en de tegenstander aan te vallen, door in te gaan op de ideeën en het beleid waar zij voor staan. Zelfs wanneer Alexander Pechtold en Sybrand Buma het debat met elkaar aangaan over de stelling ‘’Ook als de coalitie deze verkiezingen verliest, haalt het kabinet Rutte II de eindstreep’’ weten zij de stelling te gebruiken om hun eigen beleid te ventileren. De andere stellingen gingen over terrorisme: ‘’Het is slechts een kwestie van geluk dat Nederland niet door een Jihadistische aanslag is getroffen’’, en over de economie: ‘’Dit kabinet slaagt er niet in zijn belangrijkste doelstelling ‘werk, werk, werk’ te verwezenlijken’’ (Pauw! 11-3-2015). Dit debat is gecodeerd als één item, en dit zorgt er voor dat ondanks dat in Pauw! maar drie items over beleidsinhoudelijke zaken gingen het procentueel gezien toch de grootste categorie is (47%). Wanneer dit debat niet wordt meegenomen, en er alleen gekeken wordt naar de reguliere uitzendingen, doet Pauw! het nauwelijks beter dan RTL Late-Night op beleidsinhoudelijk gebied. De andere items die geheel of gedeeltelijk beleidsinhoudelijk waren, waren de gesprekken met de lijsttrekker van de PvdA, Diederik Samsom, de lijsstrekker van D’66, Alexander Pechtold en de lijsttrekker van GroenLinks, Bram Ojik. Deze gesprekken gingen voornamelijk over de economie, maar ook over het functioneren van de eigen partij en van de regering. Aangezien het functioneren van de eigen partij en de regering past binnen de horse-race berichtgeving zijn deze items soms maar voor de helft als beleidsinhoudelijk gecategoriseerd.

Bij RTL Late-Night lijkt de focus minder te liggen op inhoudelijke gesprekken, maar meer op luchtige en amuserende gesprekken. De grootste categorie is dan ook de hoopla- berichtgeving (60%) wat gekenmerkt wordt door beelden van politici op pad, persoonlijke

berichten en sfeer verhalen. Zoals eerder benoemd zat Jan Jaap van der Wal meerdere malen in RTL Late-Night om de provincies op een cabaretachtige manier onder de loep te nemen. Campagnefilmpjes van provinciale politieke partijen werden laten zien, er werd ingezoomd op de provinciale politici en fragmenten van burgers die hun mening gaven werden begeleid door grappen van Van der Wal. Bij Pauw is er slechts één item waarin een gedeelte aan hoopla- berichtgeving wordt gedaan. De verkiezingscampagne van de VVD werd besproken met minister Edith Schippers en politiek commentator Ferry Mingelen. Minister Schippers wilde een filmpje onder de aandacht brengen waarin oud-minister Opstelten, die enkele dagen eerder was afgetreden, als ‘gewone’ VVD aanhanger de kiezers op straat probeert te overtuigen. Uit de introductie van dit filmpje komt goed naar voren dat in Pauw! niet veel aandacht wordt besteed aan deze campagne, zo zegt hij: ‘’Laten we even naar de campagne van nu gaan, naar de Provinciale Statenverkiezingen. Schippers u heeft een fragment gekozen van Ivo Opstelten, daar gaan wij even naar kijken.’’ (Pauw!, 17-3-2015). Voor de rest hebben de verkiezingscampagnes van de overige partijen vrijwel geen aandacht gekregen, op een verdwaalde vraag van Jeroen Pauw aan Samsom - over de strategie van de PvdA tijdens de campagne - na. De ‘gezellige’ sfeerverslagen van de campagnes krijgen binnen RTL Late-Night aanzienlijk meer aandacht dan bij Pauw!, binnen de horse-race berichtgeving lijken de twee talkshows dichter bij elkaar te liggen.

Bij Pauw! heeft 45 procent van de gesprekken een horse-race karakter en bij RTL Late- Night 32 procent. De horse-race gesprekken bij Pauw! gaan over twee verschillende zaken, ten eerste worden de lijsttrekkersdebatten die zijn gehouden door verschillende politici en politiek commentatoren geanalyseerd. Er wordt gesproken over wie zich tijdens deze debatten het beste staande hebben gehouden, en wie als ‘winnaars’ en ‘verliezers’ kunnen worden bestempeld. Ten tweede wordt er aandacht besteed aan hoe de partijen er voor staan in de peilingen. Bij RTL Late-Night gaan de horse-race gespreken voornamelijk over de debatten, en in veel mindere mate over de peilingen. Naast de debatten en peilingen krijgen de interne conflicten en schandalen binnen de VVD fractie de nodige aandacht in beide programma’s. Het aftreden van Opstelten en Teeven door de bonnetjesaffaire, ook wel de ‘Teevendeal’ genoemd wordt in beide programma’s breed uitgemeten, en de integriteit van politici naar aanleiding van het declaratiegedrag van Kamerlid Verheijen en het van corruptie verdachte VVD-lid Jos van Rey gaat ook niet onopgemerkt voorbij. Naast de inhoud van de gesprekken draagt ook de pluriformiteit van de gasten bij aan de mate waarin de items informatief zijn.

Om inzicht te krijgen in deze pluriformiteit zijn in tabel 4 de gasten zichtbaar, en gecategoriseerd op lijsttrekkers, leden van de regering en politiek commentatoren.

Tabel 4. Gasten aan tafel; functie en naam

Pauw! RTL Late-Night

aantal gasten aantal gasten

Lijsttrekker 7

Mark Rutte (VVD)

Diederik Samsom (2x)(PvdA) Alexander Pechtold (2x)(D’66) Emile Roemer (SP)

Geert Wilders (PVV) Sybrand Buma (CDA) Bram Ojik (GroenLinks)

0 -

Lid van regering 3 Ronald Plasterk (PvdA) Jet Bussemaker (PvdA)

Edith Schippers (VVD) 1 Mark Rutte (VVD)

Politiek commentator 4

Ferry Mingelen (4x) Dolf Jansen Frits Wester

Wouter Bos (ex-PvdA)

4

Jan Jaap van der Wal (7x) Wouke Scherrenburg (2x) Frits Wester

Sywert van Lienden

Wat als eerste opvalt uit de gegevens van tabel 4 is dat RTL Late-Night maar vijf unieke gasten heeft, terwijl Pauw! er 14 heeft. Beide programma’s hadden ongeveer tien items die over de Provinciale Statenverkiezingen gingen, dit houdt in dat bij RTL Late-Night sommige gasten in meerdere items voorkwamen. Zo is Jan Jaap van der Wal bij zeven van de tien items te gast geweest, en Wouke Scherrenburg bij twee items; de overige gasten zijn allemaal één keer te gast geweest. De variëteit aan gasten bij RTL Late-Night is dus erg laag, vooral wanneer je kijkt naar het aantal politici die te gast zijn geweest om over de Provinciale Statenverkiezingen te praten, dat is er namelijk maar één: minister-president Mark Rutte. Hij zat daar als minister-president en niet zo zeer als lijsttrekker van de VVD, om deze reden is hij bij RTL Late-Night als lid van de regering gecategoriseerd. De pluriformiteit bij RTL Late-Night is qua politici die over de verkiezingscampagne komen praten minimaal, wel lijkt in de keuze om Mark Rutte uit te nodigen niet per se een voorkeur voor een partij naar voren te komen, omdat hij daar voornamelijk als minister-president zat en niet zo zeer als lijsttrekker van de VVD. Natuurlijk sprak Mark Rutte wel over de ideeën van de VVD, maar wanneer de minister-president van een andere partij had geweest, dan was deze – naar alle waarschijnlijkheid – ook te gast geweest. Dit neemt niet weg dat de overige partijen in RTL Late-Night helemaal niet vertegenwoordigd worden, en dat ook de variëteit aan politiek commentatoren niet erg groot is. Naast Jan Jaap van der Wal en Wouke Scherrenburg hebben de overige commentatoren, Frits Wester en Sywert van Lienden, maar één keer aan tafel gezeten. Wanneer deze resultaten met Pauw! worden vergeleken lijkt de pluriformiteit in de show van Jeroen Pauw een aanzienlijk stuk hoger te zijn. In totaal zijn er tien politici te gast geweest, waarvan er twee – Alexander Pechtold en Diederik Samsom – zowel tijdens het lijsttrekkersdebat als tijdens een ander item aanwezig waren. Bij Pauw! krijgen politici

van de PvdA meer de aandacht dan de politici van andere partijen. Lijsttrekker Diederik Samsom is twee keer aanwezig geweest, de ministers Jet Bussemaker en Ronald Plasterk hebben plaats mogen nemen aan tafel, en ook oud PvdA politicus Wouter Bos was uitgenodigd om de debatten te analyseren. Bij geen van de andere partijen is er meer dan één politicus aan tafel geweest, dit zou erop kunnen duiden dat PvdA politici graag aanwezig zijn in het programma van Jeroen Pauw, of dat zij vaker worden uitgenodigd door de redactie van dit programma. Niettemin hebben de lijsttrekkers van de zeven grootste landelijke partijen aandacht gekregen binnen het programma door deel te nemen aan het lijsttrekkersdebat, dan wel aan tafel te komen zitten. Opvallend is wel dat gedurende de verkiezingscampagne voor de Provinciale Statenverkiezingen geen enkele provinciale politicus te gast is geweest in de talkshows, weliswaar zijn er in RTL Late- Night enkele fragmenten uitgezonden waarin provinciale politici voorkwamen, maar daar is het ook bij gebleven. Het landelijke karakter van deze verkiezingen komt hier wederom tot uiting.

Naast de pluriformiteit van gasten is er ook gekeken of er een pluriform beeld van de besproken onderwerpen is geschetst, hierbij is gecodeerd of de items door de presentator of door de andere gasten van verschillende kanten zijn belicht. In geen enkel item dat is geanalyseerd, zowel bij Pauw! als bij RTL Late-Night, is er een eenzijdig beeld geschetst van het onderwerp dat besproken werd. Het format van beide programma’s – een presentator met één of meerdere gasten aan tafel – lijkt zich goed te ontlenen voor het houden van gesprekken waarbij verschillende visies op onderwerpen worden blootgelegd. Wanneer in de talkshows politiek commentatoren te gast zijn, zijn zij in geen enkel item de enige gast aan tafel. Zo zit in RTL Late- Night Wouke Scherrenburg samen met Jan Jaap van der Wal aan tafel na afloop van de verschillende lijsttrekkersdebatten. Het komt meerdere malen voor dat Wouke Scherrenburg aangeeft dat zij het niet eens is met sommige uitspraken van Jan Jaap van der Wal. Zo zegt Scherrenburg na een korte analyse van het eerste lijsttrekkersdebat door Van der Wal (RTL Late- Night, 5-3-2015): ‘’Ik wil even zeggen dat we in alle collegialiteit naar het debat hebben gekeken, maar dat ik me niet achter al Jan Jaap z’n opmerkingen schaar.’’. Scherrenburg vervolgt deze zin met het uitleggen waarom zij het niet met zijn uitspraken eens is, en wat volgens haar de beweegredenen van de politici tijdens het debat waren. Ook wanneer de commentatoren Frits Wester en Sywert van Lienden bij Tan aan tafel zitten, om te komen praten over het aftreden van minister Opstelten en staatssecretaris Teeven, lopen de analysen van beide commentatoren uiteen. Wanneer Van Lienden uitlegt dat de problemen binnen de VVD – dat een regeringspartij is - zorgen voor wantrouwen bij de kiezer, omdat ‘’het gezag eigenlijk geen gezag meer heeft’’ wordt al snel duidelijk dat Wester het hier niet mee eens is. Humberto Tan vraagt dan ook: ‘’Niet eens Frits?’’, en Wester vervolgt door te zeggen: ‘’Nou je moet oppassen dat je er niet een totale

soap van aan het maken bent, dat doet onrecht aan de werkelijkheid.’’ (RTL Late-Night, 10-3- 2015). Zo zijn er nog meer voorbeelden waaruit blijkt dat de gasten verschillende visies hebben; je zou zelfs kunnen stellen dat de redactie van RTL Late-Night bewust gasten heeft uitgenodigd die op een andere manier naar de onderwerpen kijken, en Humberto Tan probeert hierop in te spelen door te benadrukken dat de gasten het niet met elkaar eens zijn. Alleen de vijf items waarin Jan Jaap van der Wal over de provincies praat is de pluriformiteit in mindere mate aanwezig dan in de overige vijf items, omdat hij vrijwel in zijn eentje een monoloog voert; alhoewel de mening van burgers in sommige gevallen door middel van videofragmenten wordt laten horen. Naast dat de gasten verschillende visies blootleggen probeert ook Humberto Tan, tijdens bijvoorbeeld het gesprek met minister-president Mark Rutte, aan te geven dat andere partijen anders denken over de uitspraak dat uitgereisden jihadgangers beter kunnen sneuvelen in gebieden waar IS oorlog voert, dan terug kunnen keren naar Nederland. Van de tien items in RTL Late-Night wordt er in drie items door Tan aangegeven dat er andere ideeën in de samenleving heersen dan hetgeen dat de gast zegt, in twee items geeft Tan aan dat andere politieke partijen een andere visie hebben, in vijf items zorgen de gasten voor het schetsen van een pluriform beeld, en in één item geven zowel de gast als de presentator een pluriform beeld. Bij Pauw! wordt in alle negen items door Jeroen Pauw aangegeven dat er in de samenleving, of door andere partijen, er verschillende ideeën heersen over het onderwerp van gesprek. In vijf van de negen items geven ook de gasten aan dat zij, of anderen, een andere visie hebben. Wanneer er een politicus aan tafel zit geeft Pauw altijd aan dat ‘de collega’s’ van andere partijen er anders over denken, om zo een reactie en onderbouwing van de (beleids)ideeën uit te lokken. Ook bij Pauw! zitten de politiek commentatoren nooit alleen aan tafel, maar de tegenstellingen in visies onder de politiek commentatoren lopen minder uiteen dan bij RTL Late-Night. De commentatoren geven eerder aanvulling op elkaars analysen, dan dat zij elkaar becommentariëren.

In de pluriformiteit qua gasten schieten beide programma’s te kort, maar in het pluriforme beeld dat wordt geschetst tijdens de gesprekken scoren beide programma’s goed. De items worden altijd van meer dan één kant belicht, en de gast(en) of presentator hebben nooit de kans om een eenzijdig beeld te schetsen. Zoals benoemd lijken beide shows een format te hebben dat het schetsen van een pluriform beeld van de verschillende gesprekken en onderwerpen goed ondersteund.

Platformfunctie

De tweede functie die zal worden onderzocht is de platformfunctie. Binnen de normatieve theorie over de democratische functies van de media heerst het idee dat de media als platform

moeten dienen voor ideeën en problemen die in de samenleving heersen. Om dit te meten is er gekeken naar het aantal en de duur van de items waarin burgers of belangroepen hun mening geven over een onderwerp dat zich richt op de Provinciale Statenverkiezingen. Daarnaast is er gekeken of deze gasten aan tafel zitten, of dat zij in het publiek mogen plaatsnemen. Op deze manier kan worden gekeken hoe belangrijk deze gasten gevonden worden.

Tijdens het analyseren van de items werd al snel duidelijk dat de talkshows hier tijdens de items over de Provinciale Statenverkiezingen vrijwel geen aandacht aan geven. De gasten zijn bekende politiek commentatoren of politici; er is geen ruimte voor burgers of belangengroepen. Slechts in één item van dertien minuten in Pauw! is er een gast aanwezig die de kans krijgt om op te komen voor een groep in de samenleving. De voorzitter van het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders, Farid Azarkan, zit samen met Frits Wester en Bram Ojik aan tafel om zijn zorgen te uiten over een uitspraak van minister-president Mark Rutte. In het RTL lijsttrekkersdebat voorafgaand aan de Provinciale Statenverkiezingen heeft Rutte gezegd dat uitgereisden jihadgangers beter kunnen sneuvelen in het land waar zij met IS strijden, dan dat zij terug kunnen keren naar Nederland. Ook RTL Late-Night besteedde aandacht aan deze