Dit onderzoek is erop gericht geweest te onderzoeken op welke manier de positionering van de schrijfsters van Antiglamour en Stout discursief vormkrijgt binnen de huidige, postfeministische, commerciële boekencultuur. Beide boeken zijn producten van verscheidene discoursen. Wanneer men de positionering van de schrijfsters zelf en de manier waarop ze worden neergezet in de media
analyseert, komen deze discoursen aan de oppervlakte. Door het plaatsen van de boeken in de
Nederlandse boekencultuur is er onderzocht wat deze positionering voor een effect heeft op de positie van de boeken zelf. Er is gekozen om een vergelijkend onderzoek uit te voeren: twee boeken uit de jaren 2000 ten opzichte van een werk uit de jaren zeventig. Door een discoursanalyse van de drie boeken en de posities van de boeken in de boekencultuur te analyseren, is er bekeken op welke manier de discoursen effect hebben op de plaatsen die de boeken innemen in de boekencultuur en op welke manier de positioneringen van de schrijfsters afwijken: Wat is er veranderd aan de positionering van schrijfsters anno 2000 ten opzichte van de jaren zeventig?
In dit onderzoek staan drie casussen centraal: De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt, Stout van Heleen van Royen en Marlies Dekkers, en Antiglamour van Carice van Hout en Halina Reijn. De keuze van de casussen is gebaseerd op het type boek: alle drie de boeken dragen een feministische ondertoon (in meer of mindere mate). Ook komen in deze boeken, en de receptie ervan, dezelfde discoursen aan de oppervlakte: discours over vrouwelijkheid, het auteurschap en het publieke figuur. Waarbij het discours over vrouwelijkheid vormgeeft aan de vrouwelijke subjectiviteit.
De schaamte voorbij, afkomstig uit 1976, is voor dit onderzoek als vergelijkingsmateriaal voor
de recente werken gekozen door de duidelijke positie die het boek inneemt in de Nederlandse boekencultuur: het representeert de tweede feministische golf en kan worden gezien als een feministische klassieker. Het discours over vrouwelijkheid, dat zichtbaar is in het boek, wordt
gekenmerkt door het feminisme. Meulenbelt positioneert zich als een sterke vrouw met een duidelijk doel: de emancipatie van de vrouw. De vrouw moet zichzelf ontplooien en de conventionele
genderrollen doorbreken. Meulenbelt heeft ervoor gekozen om het boek als medium te kiezen voor het verwezenlijken van dit doel; het auteurschap wordt als functioneel gezien. Het discours over
auteurschap wordt getypeerd door het functionele schrijverschap: schrijven met een doel. Verder positioneert Meulenbelt zich als een literary celebrity: In haar boek benadrukt ze haar auteurschap en publieke status, waarbij ze haar publieke status koppelt aan haar rol als voorvechtster voor
vrouwenrechten. Ze heeft een boek geschreven om deze rol van voorvechtster in te kunnen nemen.
In 2007 is Stout uitgegeven. Na een analyse van de discoursen die zichtbaar zijn in het boek, kan er worden gesteld dat Van Royen en Dekkers met hetzelfde doel een boek hebben geschreven als Meulenbelt: de emancipatie van de vrouw. Het hedendaagse discours over vrouwelijk, zover zichtbaar in het boek, wordt gekenmerkt door het begrip de ‘stoute’ vrouw. Dit begrip kan worden gekoppeld aan keuzevrijheid en seksuele assertiviteit: speerpunten van het gedachtegoed van de derde feministische golf. Deze feministische ondertoon komt ook expliciet naar boven wanneer de schrijfsters een oproep plaatsen aan de vrouw: ‘emancipeer!’. De vrouw moet kiezen voor haar eigenbelang, carrière maken en seksueelassertief zijn. De vrouwelijke subjectiviteit wordt tevens vormgegeven aan de hand van foto’s waaruit een specifiek schoonheidsideaal naar voren komt: Dekkers’ lingerie, hakken, schaars gekleed en opgemaakt. De vrouwen omarmen met deze foto’s de zelfobjectivering. Verder positioneren de vrouwen zich zowel impliciet als expliciet als schrijfsters, er kan een onderscheid worden gemaakt tussen de twee: Van Royen zet zich expliciet neer als schrijfster en Dekkers impliciet. De positionering van de vrouwen als publieke figuren is daarentegen wel expliciet aanwezig: hun succesvolle carrières komen aan bod. Ze zetten zichzelf neer als literary celebrities: mediagericht en een persoonlijke, publiekelijke vorm van uiting, waarbij commercie een rol lijkt te spelen. Stout is een product van deze discoursen. De schrijfsters hebben het medium aangepast aan de huidige cultuur: het boek vertoont veel overeenkomsten met een ‘glossy’.
In 2013 is Antiglamour uitgegeven. Na een analyse van de discoursen die zichtbaar zijn in het boek, kan er worden gesteld dat Van Houten en Reijn zich duidelijk positioneren als vrouwen. Het hedendaagse discours over vrouwelijkheid, voor zover zichtbaar in Antiglamour, wordt gekenmerkt door emancipatie. In dit boek betekent dit: seksuele assertiviteit, keuzevrijheid, openheid en nadruk op uiterlijk. Net zoals bij Stout komt bij deze positionering het gedachtegoed van de derde feministische golf naar voren en wordt er vormgegeven aan de vrouwelijke subjectiviteit. Bij deze vormgeving komt ook een bepaald schoonheidsideaal naar voren. Er wordt in Antiglamour, in tegenstelling tot Stout, wel gereflecteerd op dit ideaal: de vrouwen zijn kritisch over hun eigen positie, ze omarmen de
zelfobjectivering niet en uiten tevens kritiek op hun publieke status. De vrouwen focussen op hun positie als publiek figuur, waarbij het begrip ‘antiglamour’ centraal staat: ze willen laten zien dat ze ondanks hun succes als ‘gewone vrouwen’ (antiglamour) leven. De verscheidene foto’s, selfies en handgeschreven teksten (focus op de persoon) moeten hieraan bijdragen. Ze zetten zich hiermee eerder neer als celebrities, dan als auteurs. Door deze overschaduwing krijgt het boek een vergelijkbare positie als Stout in de hedendaagse boekencultuur. Het boek wordt niet gezien als een glossy, maar als een
‘koffietafelboek’. Ook deze categorisering wordt toegepast op oppervlakkige boeken, met foto’s en korte verhalen, die ‘gemaakt’ (niet geschreven) zijn door celebrities.
Er kan worden geconcludeerd dat in alle drie de boeken vergelijkbare discoursen aan de
oppervlakte komen. De anno 2000 boeken lijken anders dan het jaren zeventig boek, door de uiterlijke kenmerken en de (achteraf toegewezen) prominente rol van De schaamte voorbij in het feminisme. Echter, wanneer men de positioneringen van de schrijfsters en de posities in de receptie analyseert, zijn er overeenkomsten zichtbaar. Deze overeenkomende dicoursen zijn deels zichtbaar in de verschillende auteursfuncties, al krijgen deze functies per boek een andere invulling. Door een analyse van de zelfpositioneringen en de posities in de recepties is duidelijk geworden dat de auteursfuncties in deze drie boeken als volgt vormkrijgen: Meulenbelts functie wordt gekenmerkt door de sociale rechten en het persoonlijke aspect (het persoonlijke is politiek), waarbij het boek als discursief product vormkrijgt als een soort memoires. In het geval van Van Royen en Dekkers ligt de nadruk op commercie en mediagerichtheid; de auteursfunctie heeft een ‘glossy’ als product. De auteursfunctie van Van Houten en Reijn krijgt vorm aan de hand van een lifestyle/koffietafelboek, waarbij de nadruk ligt op de reflectie van de eigen media-aandacht- en gerichtheid.
Door middel van een discoursanalyse is zichtbaar geworden dat de auteursfunctie op
verschillende manieren discursief vormkrijgt binnen de boekencultuur. Het discursieve product wordt anders vormgegeven op basis van een andere invulling van deze functie, zoals blijkt uit dit onderzoek. De hedendaagse casussen krijgen niet dezelfde positie in de boekencultuur als De schaamte voorbij, dat wordt gezien als feministisch boek. De boeken Stout en Antiglamour worden daarentegen niet als feministisch beschouwd, ondanks dat het vrouwelijke discours aan de oppervlakte komt. In de
hedendaagse, postfeministische, commerciële cultuur wordt het boek nog steeds als medium gebruikt om een feministisch doel te verwezenlijken, al zijn er meerdere media mogelijk. De lay-out van het boek wordt wel aangepast aan de huidige cultuur: veel foto’s (selfies) en korte teksten. Wellicht door deze afwijkende lay-out en het niet zien/begrijpen van de feministische boodschap, worden Stout en
Antiglamour niet als doorsnee boeken gezien maar als een ‘glossy ‘ en een ‘koffietafelboek’. Aan de
hand van het onderhavige onderzoek kan er kan worden gesteld dat er een nieuwe feministische boekencultuur aanwezig is, die enkel nog moet worden ontdekt.
Bibliografie
Angenot, M. ‘Social Discourse Analysis: Outlines of a Research Project’. The Yale Journal of Criticism 17.2 (2004): 199-215.
Anoniem. 'Uitgevers brengen veel nieuws'. Het Parool (14 oktober 1976): 21. Anoniem. 'De schaamte voorbij: rijk en eerlijk boek'. Tubantia (26 maart 1977): 1.
Anoniem. ‘Gezworen vriendinnen; Carice en Halina vanaf nu open boek’. De telegraaf (12 november 2013): 1.
Anoniem. ‘Ouderwets dringen op Boekenbal’. De Telegraaf (10 maart 2014): 1.
Baart, S. 'Eerlijk boek van Anja Meulenbelt: vrouwen op zoek naar open relaties'. De Volkskrant (13 november 1976): 37.
Belonje, R., red. e.a. 'Literatuuropvattingen van feministische auteurs en critici, een tussentijdse balans.' Spektator 7.9/10 (1978): 513-528.
Bibeb. 'Anja Meulenbelt: 'ik was gewend dat mannen er niet tegen konden dat ik een sterke vrouw ben, maar van vrouwen had ik dat niet verwacht''. Vrij Nederland (19 juni 1982): 1.
Binswanger, C. en K. Davis. ‘Sexy stories and postfeminist empowerment: From Häutungen to Wetlands’. Feminist Theory 13.3 (2012): 245-263.
Blom, J.C.H. 'Een harmonisch gezin en individuele ontplooiing. Enkele beschouwingen over veranderende opvattingen over de vrouw in Nederland sinds de jaren dertig'. BMGN 108.1 (1993): 28-50.
Boer, J. de. ‘Zielig’, De Leeuwarder Courant (24 februari 2007): 1.
Braun, M. 'Het vrouwenkiesrecht en de maritale macht'. Nemisis 1.5 (1985): 224-228. Cocq, M. de. ‘De achterkant van de roem’. Brabants Dagblad (18 november 2013): 1.
Dresselhuys, C. 'Nieuwste boek van Anja Meulenbelt: 'De schaamte voorbij' herkenbaar voor vrouwen'.
Trouw (13 december 1976): 7.
Felstiner, M. L. 'Seeing "The Second Sex" through the Second Wave'. Feminist Studies 6.2 (1980): 247- 276.
Foucault, M. 'What Is an Author?'. Language, Counter-Memory, Practice: Selected Essays and
Interviews by Michel Foucault. Ed. Donald Bouchard. New York: Cornell University Press,
1977: 13-138.
Franssen, G. 'Literary celebrity and the discourse on authorship in Dutch literature'. Journal of Dutch
Literature 1.1 (2010): 91-113.
Franssen, G.'Intertekstualiteit versus interdiscursiviteit'. Draden in het donker: Intertekstualiteit in
theorie en praktijk Red. Y van Dijk, M. de Pourcq, C. De Strycker. Nijmegen: Vantilt, 2013:
231-248.
Franssen, G. en S. Besser. 'Macht'. Literatuur in de wereld: Handboek moderne letterkunde Red. J. Rock, G. Franssen, F. Essink. Nijmegen: Vantilt, 2013: 166-194.
Gill, R. 'Postfeminist Media Culture: Elements of Sensibility'. European Journal of Cultural Studies 10.2 (2007): 147-166.
Hanenberg, P. van den. 'Vervelend, Halina die oeverloos blijft delen'. Het Parool (1 december 2017): 1. Hart, M. 't. 'Anja Privé'. NRC Handelsblad (12 januari 1977): 10.
Hart, M. 't. 'Deel twee: Reakties. Anja Privé'. NRC Handelsblad (23 februari 1977): 10. Hart, M. 't. 'Rijstvogels en roodborstjes'. De Gids 144.1 (1981): 110-112.
Hollak, R. ‘Ik houd me onbewust een beetje stil; De wereld van Carice van Houten’. NRC Handelsblad (5 april 2014): 1.
Holtrop, A. 'Anja Meulenbelts autobiografie : Een leuk boek voor meisjes'. Vrij Nederland (20 november 1976): 1.
Houten, C. van en H. Reijn. Antiglamour. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2013.
Kemperink, M. 'Modellen en de self-fashioning van de auteur: Enkele overwegingen en het geval Mina Kruseman'. Nederlandse Letterkunde 19.3 (2014): 277-299.
Kok, H. ‘Neerslag: vrouwen’. Nieuwsblad van het Noorden (28 december 1976): 4. Lindner, V. ‘Stout (is goed voor je); iedereen leest’. NRC (27 april 2007): 1.
Loo, V. van de. De vrouw beslist: de tweede feministische golf in Nederland. Wormer: Inmerc, 2005. Maandag, B. en A. Kossmann. 'Boeken'. Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad (20
november 1976): 25.
Mann, S.A. en D.J. Huffman. 'The Decentering of Second Wave Feminism and the Rise of the Third Wave'. Science & Society 69.1 (2005): 56-91.
Meulenbelt, A. De schaamte voorbij: een persoonlijke geschiedenis. Amsterdam: Van Gennep, 1976.
Meijer, M. ‘Anja Meulenbelt publiceert De schaamte voorbij: De tweede feministische golf en de literatuur’. Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Red. M.A. Schenkeveld-Van der Dussen Groningen: Martinus Nijhof, 1993, 819-825.
Meijer, M. 'Een persoonlijke geschiedenis: Anja Meulenbelt 1945'. Schrijvende vrouwen: een kleine
literatuurgeschiedenis van de Lage Landen, 1880-2010. Red. J. Bel, T. Vaessens. Amsterdam:
Amsterdam University Press, 2010.
Milikowski, M. 'Vragen over feministische romans'. De Waarheid (3 oktober 1978): 3.
Nuis, A. 'De euforie van de bekering: Boeken: Anja Meulenbelt'. Haagse Post (27 november 1976): 1. Pol, M. ‘In bed with Carice & Halina’. De Volkskrant (23 november 2013): 1.
Ribberink, A. 'De tegenstrijdige impact van de tweede feministische golf'. Nieuwste Tijd 1.1 (2001): 21- 37.
Robinson, D. 'Novel Forms and Brand New Relations: Exploring Convergence Culture and Australian Literary Celebrity'. Limina: A Journal of Historical and Cultural Studies 18.2 (2013): 1-12. Romein-Verschoor, A. 'Een feministisch boek? : Het is een fenomeen'. Opzij (1 april 1977): 1.
Royen, H. van en M. Dekkers Stout: Over flirten, succes, macht, lingerie en erotiek. Amsterdam: HvR, 2007.
Schuster, J. 'Why the personal remained political: comparing second and third wave perspectives on everyday feminism'. Social Movement Studies 16:6 (2017): 647-659.
Sitniakowsky, I. 'Nieuw deel in romancyclus: Mischa de Vreede op en top zichzelf'. De Telegraaf (24 december 1977): 29.
Smit, J.E. 'Het onbehagen bij de vrouw'. De Gids 130.9/10 (1667): 267-281.
Snyder, R.C. 'What Is Third‐Wave Feminism? A New Directions Essay'. Signs 34.1 (2008):75-196. Snyder-Hall, R.C. 'Third-Wave Feminism and the Defense of “Choice”'. Perspectives on Politics 8.1
(2010): 255-261.
Spaan, H. 'Het dagboek van de schaamte'. Het Parool (22 januari 1977): 3.
Steenhuis, P. ‘De twee stoutste vrouwen van Nederland: Heleen van Royen en Marlies Dekkers’. NRC (10 februari 2007): 1.
Striphas, T. The Late Age of Print: Everyday Book Culture from Consumerism to Control. New York: Columbia University Press, 2009.
Thomése, F. 'Vrouwelijkheid als sieraad' De Gids 155.7 (1992): 566-572.
Truijens, A. ‘Een dik uitgevallen tijdschrift als manifest’. De Volkskrant (17 februari 2007): 1. Veen, G. van der. 'Anja Meulenbelt: 'Wat ik ook doe, de schaamte is voorbij''. Nieuwsblad van het
Noorden, (26 november 1976): 14.
Vriezen, K. 'Schrijvende feministen in beeld: Beeldvorming van Hannemieke Stamperius en Anja Meulenbelt, 1976- heden.' Masterthesis Erasmus Universiteit, 2010.
Weijer, E. van de en M. Terlien. 'De schaamte voorbij'. De filosofe: feminisme en gender 9.41 (2009): 23.
Wendel, E. ‘Gouden Tulp dit jaar voor kinderboek’. ANP (1 april 2014): 1.
Woning, M. ‘Over de achterkant van 't glamourbestaan’. Metro (13 november 2013): 1. Zagt, A. ‘Samen eenzaam’. Rotterdams Dagblad (16 november 2013): 1.
Internet
Bol.com, ‘Stout’, https://bit.ly/2GA1dYe , geraadpleegd op 20 mei 2018 NPO, ‘De Wereld Draait Door’, geplaatst door VARA, 8 november 2013,
https://www.npo.nl/de-wereld-draait-door/08-11-2013/VARA_101327935 , geraadpleegd op 30 mei 2018.
Uitzending gemist,‘Pauw & Witteman’, geplaatst door VARA, 9 februari 2007,
http://www.uitzendinggemist.net/aflevering/10107/Pauw_Witteman.html , geraadpleegd op 20 mei 2018