De christenzionistische theologie en protestantse en katholieke reacties

De oppervlakkige gelijkenis tussen het missionaire mobilisatie-motief binnen het christenzionisme en binnen de ‘Kom en Zie’-oproep maakt het voor een adequate plaatsbepaling van dit nieuwe pelgrimage-initiatief nodig om zowel nader in te gaan op de inhoud van de christenzionistische theologie, als op de protestantse en katholieke reacties daarop.

Christenzionistische theologie

In Deel I werd al de groei gesignaleerd van het christenzionistische pelgrimeren naar ‘het Land’ sinds de stichting van de staat Israël (I 2.2.3). Een goed begrip van dit verschijnsel vergt eerst een korte bespreking van het aan het christenzionisme ten grondslag liggende ‘dispensionalisme’, een theologisch denkbeeld dat verbonden is met het zogeheten ‘premillennialisme’ dat een diversiteit aan opvattingen over de Eindtijd behelst. Een premillennialistische gedachte die onder christenzionisten opgeld doet, is bijvoorbeeld de verwachting van de komst van een ‘Duizendjarig Vrederijk’ voorafgegaan door een epoche waarin de Messias terugkeert om dit millennium voor te bereiden. Het is een geloof dat daarom - naar het Griekse woord voor duizend - ook wel wordt aangeduid als ‘chiliasme’.

Aan het dispensionalisme is vooral de naam verbonden van de 19e-eeuwse Britse prediker John Nelson Darby (1800-1882).459 De ontwikkeling ervan tot en met het hedendaagse politieke christenzionisme werd beschreven in een studie van Stephen Sizer.460 Een vroege voorloper van Darby was de Duitse Johann Alsted (1588-1638), een calvinistische theoloog en ‘millennialist’ die op grond van zijn Bijbelinterpretaties meende dat in de ‘Eindtijd’ ook de terugkeer van ‘de twaalf stammen van Israël’ naar ‘het Land’ feitelijk plaats zou vinden.461

Hoewel het dispensionalistische gedachtegoed dus zijn oorsprong had onder piëtisten in Duitsland, heeft het zich naderhand via Nederland vooral verspreid naar Engeland en de Verenigde Staten, waar het tot grote bloei kwam. De leer van het dispensionalisme gaat ervan uit, dat Gods handelen in de geschiedenis sinds de schepping van de mens zichtbaar is in zogeheten ‘bedelingen’ of ‘dispensaties’ die aangeven wat in de loop van de tijd Gods bedoelingen met de mensheid zijn geweest. Blijkens een dispensionalistische website laat de Bijbel zien dat er in de loop van de geschiedenis sprake is geweest van een reeks van dergelijke goddelijke ‘bedelingen’.

459 SIZER: Christian Zionism 50-52. 460 SIZER: Christian Zionism 103-105.

461 H. HOWARD: Paradise postponed. Johann Heinrich Alsted and the Birth of Calvinist Millenarianism (Dordrecht 2001) 67. Alsteds bekendste werk is Diatribe mille annis apocalypticis (Frankfurt 1627).

De mens werd in de loop van de tijd bijvoorbeeld door God ‘bedeeld’ met Geweten, Wet, Belofte en Genade.462

Hedendaagse premillennialisten geloven dat de stichting van de staat Israël de aankondiging is van het ophanden zijn van het Duizendjarig Vrederijk. De komst van dit rijk wordt door christenzionisten gezien als het begin van de laatste ‘bedeling’. Om de stichting van de staat Israël als het begin van die laatste ‘bedeling’ op te kunnen vatten, worden Bijbelse teksten, onder andere bepaalde gedeelten uit de boeken Openbaring (Apocalyps) en Daniël, uitgelegd als voorspellingen die zich aan het realiseren zijn in de politieke actualiteit van vandaag.463 Van de chiliastische voorstellingen bestaan meerdere varianten, maar het gaat steeds om een letterlijke opvatting van teksten over de ‘Eindtijd’. Men vermoedt in ieder geval dat Jezus nu binnenkort wel zal terugkeren als koning van de Joden en dat alle Joden zich dan tot hem zullen bekeren.

Maar voordat het Duizendjarig Vrederijk echt kan beginnen, verwacht men eerst nog een laatste, vernietigende strijd tussen goed en kwaad op het slagveld van Armageddon bij Megiddo in Galilea. Jezus zal hier de zijnen als veldheer aanvoeren, en na zijn overwinning zijn ‘Vrederijk’ stichten. Daarom wordt het nodig geacht om de Joden nu al overal in de wereld voortdurend aan te manen en te helpen om naar Israël te vertrekken. In Nederland gebeurt dat bijvoorbeeld door een organisatie met de naam: ‘Breng de Joden thuis’.464

Het visioen van het ‘Duizendjarig Vrederijk’ transformeerde zo in de 19e en 20e eeuw van een theologische allegorie in een moderne, activistische politieke ideologie waarin deze interpretatie van de stichting van de Joodse staat en de daaruit voortvloeiende noodzaak tot onvoorwaardelijke steun daaraan zich tot onaantastbare geloofswaarheden ontwikkelden. Steun aan de staat Israël en aan de zionistische emigraties werd voor christenzionisten de hoeksteen voor hun opvattingen over joods-christelijke betrekkingen. Jezus zou volgens deze doctrine niet terugkomen op aarde als niet eerst alle Joden in Israël verzameld waren

Een ander kenmerkend onderdeel van de premillennialistische ideeën van de christenzionisten is hun visie op het zogenaamde ‘vervangings-’ of ‘substitutiedenken’, ook wel ‘supersessionisme’ genaamd. Op de website van ‘Christenen voor Israël’ valt te lezen:

462 Got Questions (een niet aan een kerk gebonden “fundamentele” en “evangelicale” site): https://www. gotquestions.org/Nederlands/zeven-bedelingen.html (gezien 15 08 2018).

463 Apokalyps 13-16 en 19-20. Daniël 7 en 10. Via de evangelicale TV-zender Family 7 spreekt de natuur-/wiskundige Jan van Barneveld (1936) regelmatig over de Eindtijd en de rol die de staat Israël volgens het plan van God daarin binnenkort zal gaan spelen. Zijn videoboodschappen: http://janvan-barneveld.nl (gezien 07-01-2018).

464 Digibron - kenniscentrum gereformeerde gezindte: https://www.digibron.nl/search/detail/ 012de22c7f2ca916dbe15332/exodus-voorziet-emigratiestop (gezien 18 07 2019).

Terwijl Jezus ons Zelf geleerd heeft dat ‘het heil’ ‘van de Joden is’, terwijl Paulus ons zelf geleerd heeft dat bekeerde heidenen (en dat zijn we) bij Israël worden ingelijfd en terwijl in de Openbaring aan Johannes er zowel sprake blijkt te zijn van 144.000 uit de twaalf stammen als van een grote schare die niemand tellen kan uit de volkeren, is er in het christendom een dood en verderf zaaiende vervangingsleer ontstaan als zouden de Joden de band met God doorgesneden hebben vanwege de moord op Jezus, [waardoor nu alleen] de christenen Gods volk zijn.465

De reactie van Nederlandse christenzionisten op het Kairos-document was vernietigend, omdat het opnieuw het bewijs zou leveren van dit substitutiedenken. De kerken werden gemaand er zich verre van te houden vanwege de anti-joodse houding die uit het document zou spreken. Een Nederlandse christenzionistische website formuleerde het als volgt

[We]spreken de kerk van Nederland aan om deze Palestijnse christenen niet te versterken als zij Israël demoniseren en meegaan in de propaganda en de leugens. De kerk zou eerder zegenend de handen moeten leggen op Israël en op die Palestijnse christenen die Israël liefhebben.466

Protestantse kritiek op het christenzionisme en de ‘Landtheologie’

Met ‘de kerk van Nederland’ doelen de christenzionisten waarschijnlijk in het bijzonder op de Protestantse Kerk in Nederland, die na een fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse in Nederland in 2004 het grootste protestantse kerkgenootschap in Nederland. In artikel 1, lid 7 van de Kerkorde van de PKN is uitdrukkelijk de formulering opgenomen: “De kerk is geroepen gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël”. In de uitwerking van dit artikel wordt gesproken over de wenselijkheid van het “gesprek met Israël”, maar dan wel zonder dat duidelijk wordt of met ‘Israël’ de staat Israël wordt bedoeld, of misschien alleen het jodendom als godsdienst.

In de zomer van 2018 kwam een aantal predikanten van de PKN met een manifest waarin gevraagd werd, om de dubbelzinnige formulering van de “onopgeefbare verbondenheid” te herzien, omdat volgens hen een verbondenheid met het Jodendom geen onvoorwaardelijke steun aan ‘Israël’ mocht betekenen, een probleem dat zich bijvoorbeeld ook voordeed bij het fenomeen van de zogenaamde ’Israëlzondag’ binnen

465 CvI: https://christenenvoorisrael.nl/2015/01/plaatsvervangende-schaamte/ (gezien 25 08 2018). 466 CvI: https://christenenvoorisrael.nl/2009/12/reactie-kairos-palestijns-document/ (gezien 13 05

2019).

de protestantse kerken. De oproep riep binnen de PKN echter nog steeds zowel afkeuring als instemming op, wat een belangrijke reden zal zijn geweest, waarom er vooralsnog geen gehoor aan is gegeven.467

De historicus Gert van Klinken signaleerde in de PKN het bestaan van een “linkerflank ( ) die op een dialoog hoopt aan de hand van universele principes, zonder daarbij een bijzondere band te postuleren met één specifiek volk”, en een rechterflank die bezwaar maakt “tegen die vormen van bevrijdingstheologie die Israëls positie als uitverkoren volk, en daarmee tevens de landbelofte ontkennen”.468 De theologe Janneke Stegeman, die ook afkomstig is uit de PKN en die zich in 2016 een jaar lang ‘theologe de vaderlands’ mocht noemen, is van oordeel dat protestantse discussies over ‘het Land’ nog steeds te veel bepaald zijn door spanningen die de zogenaamde ‘Landtheologie’ oproept.

Stegeman doet een appèl op kerkelijke gemeentes om meer deskundige ondersteuning te zoeken en op Bijbelwetenschappers om die steun te geven. Voorafgaand aan een ‘Israël-studiereis’ zou een kerkelijke gemeente er bijvoorbeeld expliciet op moeten worden geattendeerd, dat ze niet zomaar onbevangen teksten uit het Oude Testament, die binnen een totaal andere context ontstonden, kan gaan toepassen op de huidige staatkundige entiteiten Israël en Palestina en hun bewoners. Ze hoopt op verandering en op een radicaal andere, open leeswijze van de Schrift met een actievere rol van Bijbelwetenschappers.469

Stegeman refereert in haar dissertatie aan een publicatie van de oudtestamenticus Walter Brueggemann (geb. 1933) uit 2015 die aanvankelijk, zoals hij zelf schrijft, blij en dankbaar was voor de stichting van de staat Israël, omdat uit de Shoah de noodzaak voor een thuisland voor Joden was gebleken. Maar Brueggemann realiseerde zich dat er sinds 1948 erg veel is veranderd. Erkenning van het bestaansrecht van Israël betekent voor hem zeker niet dat een christen geen kritiek zou mogen hebben op de politiek van de huidige staat Israël en op de financiële steun van de Verenigde Staten aan het schenden van de mensenrechten van Palestijnen. Hij haalt met instemming een boek aan van twee Amerikaanse auteurs met een Joodse achtergrond die “het onwankelbaar vasthouden aan het wilde idee van goddelijke uitverkiezing” afwijzen en voor wie een toekomst zonder het voortduren van geweld in ‘het Land’ alleen mogelijk is als men af

467 Liberaal Christendom: https://liberaalchristendom.wordpress.com/2018/09/14/de-kerk-kan-pri-ma-zonder-israeltheologie/ (gezien 24 09 2018).

468 G. VAN KLINKEN: Onopgeefbaar verbonden - Oorsprongen van het Israëlartikel in de kerkorde van

de PKN (PThU, november 2018). Factsheet PThU: https://www.pthu.nl/actueel/informatie-events/

kerk-en-israel-docs/onopgeefbaar-verbonden-gert-van-klinken-7-nov-2018.pdf (gezien 22 07 2019).

469 J. STEGEMAN: Decolonizing Jeremiah. Identity, Narratives and Power in Religious Tradition (2014) 258.

gaat zien van die aanspraak op uitverkiezing. De kern van het jodendom waarmee het christendom zich altijd verbonden zal blijven voelen, bestaat voor hem in “het uitleggen van en het (…) gehoorzamen aan de Thora die rechtvaardigheid en heiligheid vereist” en hij wijst er op dat intense trouw aan de Thora overal in praktijk gebracht kan worden.470 Niet alleen in de VS, ook in Nederland is de invloed zowel van het christenzionisme als van de ‘Landtheologie’ op het protestantse christendom al vele jaren, ook op het niveau van afzonderlijke kerkelijke gemeenten voelbaar, en ook in de politiek. Een van de deelnemers aan de in de Algemene Inleiding besproken ‘Kom en zie’-reis, bleek afkomstig uit een dergelijk milieu met christenzionistische denkbeelden, maar had zich voordien al aan die invloed onttrokken. Dat was niet zonder spanningen en ‘stiltes’ in haar familie gegaan, vertelde zij. Over haar eigen ‘transitie’ merkte zij op:

…ik ging zelf de Bijbel kritisch lezen. Het viel mij steeds meer op dat wat mij was meegegeven ook maar bedenksels en interpretaties zijn. Ofschoon Jezus zelf onder een vreemde, bezettende macht leefde, lees ik bij hem nergens over enige toespeling op de Landbelofte in de zin van een natie.471

Ze had welbewust voor een ‘Kom en zie’ reis gekozen, in de hoop dat deze haar veranderde inzichten verder zou kunnen helpen verdiepen. Een deelnemer die predikant (PKN) was, liet weten dat zijn opleiding hem te weinig ruimte had geboden een kritische blik op het huidige Land te ontwikkelen. Er was hem wel een stevige portie judaïca geboden, maar geen mogelijkheid om zich te verdiepen in de actuele context van land en zijn diverse bevolking. “Ik vond het allemaal te orthodox daar”, zei hij “en dat benauwde me”.472 Hij was dat vooral ook als een probleem gaan ervaren in discussies met gemeenteleden over ‘het Land’.

De discussie onder protestanten over de invloed van het christenzionisme deed zich overigens ook al vóór de oprichting van de PKN voor. Bekende theologen van vóór en vlak na de Tweede Wereldoorlog, zoals Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976) en Willem Aalders (1909-2005) namen al stelling tegen de christelijke “Israël hobby”, zoals Miskotte de christenzionisten noemde. De Nederlandse Hervormde Miskotte toonde, net als Brueggemann grote waardering voor het jodendom, maar hij kon zich niet verenigen met het sacraliseren van de Joden als volk of het sacraliseren van de Joodse staat. Hij sprak afkeurend over de opvatting, dat het Verbond van God met de mensen in de eerste plaats zou gelden voor hen die geboren zijn uit het “zaad Israëls”.

470 W. BRUEGGEMANN: Uitverkoren volk? Bijbellezen met het oog op het Israëlisch-Palestijnse conflict (Utrecht 2017) 13-14, 33-4, 42.

471 TEN BERGE: ‘Kom en zie!’ 62, 68. 472 TEN BERGE: ‘Kom en zie!’ 60.

Miskotte noemde dit een fixatie op “een historisch-biologisch gegeven”, die hij kwalificeerde als “semi-heidens, semi-sacraal”.473 De synodaal-gereformeerde en later orthodox-hervormde Aalders zette zich vooral af tegen de “chiliastische dwalingen” binnen deze tendens.474

De christelijk-gereformeerde theologen Steven Paas en Dirk Visser zijn sinds 2012 min of meer in de lijn van Miskotte en Aalders verder gegaan, door binnen hun in het algemeen Israël-gezinde kerk te beklemtonen dat het niet verdedigbaar is dat er van Godswege gegeven exclusieve ‘etnische’ en daarop geënte staatkundige privileges voor de staat Israël zouden bestaan. Paas had hierover een kritisch geluid laten horen, nadat hij zelf een keer was meegegaan met een ‘studiereis’ van de organisatie ‘Christenen voor Israël’. Hij was geschrokken van de politiek-chiliastische opvattingen waarmee hij en zijn reisgenoten op die reis werden geconfronteerd.475 Dat was voor hem aanleiding geweest om in zijn kerkelijke kring de vraag aan de orde te stellen in hoeverre de huidige diversiteit aan Joden in Israël nog steeds als ‘het volk van God’ beschouwd kan worden en of er exclusieve politieke claims aan de staat Israël kunnen worden toegestaan, die aan anderen worden ontzegd. Voor het Evangelie zijn alle volken gelijk.

Zijn boeken riepen in eigen kring soms heftige reacties op, maar ondervonden ook instemming, opmerkelijk genoeg bij onder andere verwante Zuid-Afrikaanse, orthodoxe protestantse theologen476. Dat kan gezien worden als een aanwijzing dat het misschien toch te gemakkelijk is om discussies over de ‘Landtheologie’ af te doen als een links-rechts tegenstelling binnen het protestantisme.

Rooms-katholieke kritiek op Israël als ‘Glaubensstaat’

Noch het christenzionisme, noch de ‘Landtheologie’ vormen vandaag binnen de rooms-katholieke kerk onderwerpen van diep verdelende discussies. In een uitvoerige studie over de verhouding tussen katholieken en joden in Nederland tussen 1870 en 2005 hebben Poorthuis en Salemink laten zien dat er, althans in ultra-conservatieve katholieke kringen, er wel zeker sprake is geweest van religieus ‘antisemitisme’. Dat kwam voort uit een mengeling van oudere religieuze en modernere ‘raciale’ motieven,

473 K.H. MISKOTTE: ‘De kern van de zaak. Toelichting bij een proeve van hernieuwd belijden’, in

Ver-zameld Werk K.H. Miskotte 11 (Kampen 1950/1989) 243-244.

474 W. AALDERS: Het Herstel van Israël volgens het Oude Testament. De Chiliastische uitlegging getoetst (Kampen z.d.) 250, 253, 259.

475 S. PAAS: Christian Zionism Examined. A Review of Ideas on Israel, the Church and the Kingdom (Hamburg 2012) 13, 25, 45, 46, 56; zie ook S. PAAS: Liefde voor Israël nader bekeken (Kampen 2015).

476 Er verschenen meerdere overwegend positieve recensies in Zuid Afrikaanse protestantse theologische tijdschriften en kerkbladen, o.m. in Tydskrif vir Chistelijke Wetenskap (2014, 3e en 4e kwartaal) en in Die Kerkblad (november 2014).

en droeg ook bij tot een ‘sociaal-economisch en politiek antisemitisme’, zoals zich dat toen in Europa verspreidde.477

Blijkens een studie van Livia Rockach is er vanaf het einde van de 19e eeuw en vooral na 1948, in het bijzonder in de Franse en de Amerikaanse katholieke kerk, ook sprake geweest van de invloed van een expliciet pro-zionistische lobby.478 Daarvan geven Poorthuis en Salemink overigens ook voor de Nederlandse context voorbeelden, in het bijzonder in hun bespreking van de ‘heilshistorische sympathie’ voor het politieke zionisme van de joods-katholieke bekeerlinge Francisca van Leer, en van de beweging

Amici Israël, die in Nederland van 1926 tot 1928 bestond. Maar ze betogen tevens

dat het hoogste gezag van de katholieke kerk uiteindelijk effectief intervenieerde in de daarin zichtbare pogingen om aan het zionisme meer dan een politieke betekenis te geven.479

Emeritus-paus Joseph Ratzinger vond het in 2018 belangrijk om in geschrifte aan te tonen dat de ‘substitutietheorie’, waar de christenzionisten zich zo fel tegen kanten, nooit een officieel leerstuk van de katholieke kerk is geweest, en dat deze ‘leer’ op het Tweede Vaticaans Concilie zelfs duidelijk is afgewezen, maar ook dat voor de r.-k. kerk het jodendom niet zomaar een religie onder vele andere is.480

Ratzinger opent zijn betoog met de vaststelling dat ‘Auschwitz’ zeker een herbezinning bij de kerk op de verhouding tot het jodendom vergde. Hij benadrukt echter óók, dat de erkenning van de staat Israël in 1994 door het Vaticaan, beslist geen erkenning betekende van deze staat als “Glaubensstaat” en dat claims op ‘het Land’ voortkomend uit “eine theologisch verstandene Landnahme im Sinne eines

neuen politischen Messianismus” voor de katholieke kerk vanaf het begin ondenkbaar

en onaanvaardbaar zijn geweest. Daarmee wijst hij dus zowel de Landtheologie, het christenzionisme en het joodse religieus-nationalisme duidelijk af.481 Hieraan kan

477 M. POORTHUIS en TH. SALEMINK: Een donkere Spiegel. Nederlandse katholieken over joden,

1870-2005. Tussen antisemitisme en erkenning (Nijmegen 2006) 799-800.

478 L. ROKACH: The Catholic Church and the Question of Palestine (Worcester 1987). Livia Rokach was geboren uit Joods-Israëlische ouders, verliet Israël en werkte als ‘Palestijnse’ journaliste in Italië. Het Israëlische ministerie van Buitenlandse Zaken heeft de verschijning van haar boek in de VS trachten tegen te houden. Het optreden van het toenmalige Knesset-lid, de vredesactivist Uri Avnery heeft dat toen voorkomen. Zie ook: http://cosmos.ucc.ie/cs1064/jabowen/IPSC/php/authors.php?auid=601 (gezien 17 08 2019).

479 POORTHUIS & SALEMINK: Een donkere Spiegel passim, 198 en 253-267.

480 J. RATZINGER - Benedikt XVI: ‘Gnade und Berufung ohne Reue. Anmerkungen zum Traktat ‘De Iudaeis’, in Communio 4 (2018) 387-404, 392. Communio: https://www.communio.de/pdf/vorab-veroeffentlichung/Communio-Benedikt_XVI-2018.pdf (gezien 24 08 2018).

481 RATZINGER: ‘Gnade und Berufung ohne Reue’ 393, 400, 401.

worden toegevoegd dat het Vaticaan, ondanks het uitblijven van een tweestaten-oplossing, in 2015 ook Palestina als staat heeft erkend.482

Een ‘verbeelde’ theologische visie op ‘het Land’ speciaal voor pelgrims

De internationale katholieke vredesbeweging Pax Christi vond het sinds de jaren ’90 vooral belangrijk dat de discussie over ‘het Land’ zich niet langer zou beperken tot een discussie over de verhouding tussen jodendom en christendom. Een verbreding werd wenselijk geacht tot een interreligieuze dialoog waarin het zou gaan om alle drie de Abrahamitische godsdiensten in ‘het Land’, inclusief de islam. Dit werd in 1999 beeldend tot uitdrukking gebracht door het laten schilderen van een opmerkelijke icoon voor pelgrims naar ‘het Land’.

De opdracht was gegeven aan het klooster St. John in the desert in Palestina, dat zich op zijn website aan pelgrims presenteert als een “bridge for peace”.483 In 2000 werd de icoon in Jeruzalem in aanwezigheid van Pax Christi-pelgrims gewijd, zowel ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de beweging, als van de millenniumviering,