CENTERFOLDS: DE MALE GAZE OP HET VROUWELIJK LICHAAM

Afb. 30,

Cindy Sherman,

Untitled #86,

Chromogenic color print, 61 X 122 cm,

1981,

Art Institute Chicago in Chicago.

Op Untitled #86 (afb. 30) is een vrouw te zien. Zij ligt op haar linkerzij met haar rechterbeen gekruist over haar linkerbeen. De vrouw leunt met haar hoofd op haar linkerhand. Haar rechterarm houdt zij om haar lichaam met haar rechterhand onder zich ter hoogte van haar borsten. Ze kijkt de toeschouwers niet aan, maar kijkt buiten de foto. Ze lijkt zich ook niet bewust van onze blik en heeft een wazige gezichtsuitdrukking. De vrouw heeft een kort blauw broekje aan en een wit shirt met v-hals. Ze heeft halflang haar en draagt geen make- up. Van de omgeving is niets te zien.

De foto heeft vrij grote afmetingen (61 X 122 cm) en een liggend rechthoekig formaat. In dit kader is het lichaam van de vrouw vanaf iets boven haar knieën en vrijwel haar gehele hoofd te zien. Haar hoofd zit aan de rechterkant van het beeldvlak. De camera is een klein beetje van bovenaf op haar gericht. De vrouw ligt op de voorgrond en steekt af van de achtergrond aangezien de achtergrond geheel zwart is en de vrouw een lichte huid heeft en lichte kleding draagt. Ook baadt de vrouw in een scherp helder licht afkomstig van

43 rechtsboven. Hierdoor contrasteert zij duidelijk met de achtergrond. Het licht veroorzaakt sterke schaduwen op de vrouw wat expressie toevoegt aan de foto.

Uit verschillende aspecten van Untitled #86 (afb. 30) blijkt dat de foto en de andere foto’s uit de serie Centerfolds (1981) verwijzen naar centerfolds (de twee middelste

bladzijden van een tijdschrift die tezamen een poster vormen) van met name erotische tijdschriften voor mannen. Ten eerste heeft Untitled #86 (afb. 30) een liggend formaat. Ten tweede is op de foto een vrouw te zien. Op verschillende manieren verwijst de manier waarop de vrouw in beeld is gebracht ook naar centerfolds. Zo is zij van dichtbij gefotografeerd en vult zij daardoor vrijwel het hele beeldvlak. Vrouwen worden voor

centerfolds ook vaak van bovenaf gefotografeerd. Dit is op deze foto niet zo duidelijk te zien als op andere foto’s zoals Untitled #91 (afb. 31). De vrouw op Untitled #86 (afb. 30) is enkel een klein beetje van bovenaf gefotografeerd. Haar houding verwijst ook naar het scala aan gangbare houdingen van vrouwen op centerfolds. Zij ligt op haar zij en laat haar lichaam duidelijk zien aan de camera. Het formaat van de foto’s is wel groter dan bij originele centerfolds het geval is. Originele centerfolds kunnen ook niet groter dan twee of drie tijdschriftpagina’s zijn. Hiernaast heeft Untitled #86 (afb. 30) eenzelfde glossy uitstraling als centerfolds in tijdschriften.116

De centerfolds waar Untitled #86 (afb. 30) en de andere foto’s van de serie naar verwijzen worden vaak vanuit feministisch perspectief bekritiseerd. De manier waarop de vrouwen zijn afgebeeld is het resultaat van een mannelijke ofwel patriarchale blik op vrouwen. Zij construeren een vrouw vanuit hun erotische fantasieën wat resulteert in afbeeldingen van vrouwen als lustobjecten. De vrouwen worden vaak als passief en

kwetsbaar afgebeeld waar de man van bovenaf letterlijke en figuurlijk op neerkijkt. Hiernaast versterken de lichaamshoudingen van de vrouwen hun functie als objecten om naar te kijken. De mannelijke toeschouwers kunnen hierna hun fantasieën van voornamelijk erotische aard projecteren op de afbeeldingen van vrouwelijke lichamen. Dit wordt meestal aangeduid als de ‘male gaze’. Door middel van deze blik wordt een construct gevormd van een ideaalbeeld rondom vrouwelijkheid en het vrouwelijk lichaam vanuit een patriarchale ideologie. Vrouwelijkheid en het vrouwelijk lichaam worden vanuit die ideologie verbeeld, gefotografeerd en daarmee gedefinieerd. Vanuit de male gaze wordt er een constructie van vrouwelijkheid neergezet in de media die voornamelijk de traditionele rol (ofwel haar functie om bekeken te worden) benadrukt en waarop mannen hun erotische fantasieën over vrouwen kunnen projecteren. Op de foto’s worden de vrouwen op een bepaalde manier gestileerd zodat zij een zo groot mogelijke visuele en erotische impact hebben en hun rol als

116

Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 142, 143. Repini. Cindy Sherman: 31, 32.

44 erotisch object om naar te kijken in de samenleving zo goed mogelijk kunnen vervullen.117 Zoals hierboven al is omschreven komen deze kenmerken van foto’s waarop vrouwen worden getoond vanuit de male gaze terug in foto’s als Untitled #86 (afb. 30). De vrouw draait haar lichaam op zo een manier naar de camera toe zodat de (male) gaze haar lichaam zo goed mogelijk kan bekijken. Haar rol als object om naar te kijken wordt op deze manier geaccentueerd. Voornamelijk op andere foto’s als Untitled #91 (afb. 31) is te zien dat de vrouwen vaak bepaalde, aan pinup verwante, poses aannemen die de erotische blikken op hen benadrukken.118

Vanwege deze manier van afbeelden van het vrouwelijk lichaam explodeert met deze serie het feministische debat omtrent de foto’s van Cindy Sherman. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen Cindy Sherman begon aan haar carrière als fotografe, stond feminisme weer hoog op de agenda en bestond er ongeveer tien jaar aan feministische kunst. Een belangrijke feministische discussie die gevoerd werd, ging over het afbeelden van vrouwen. Het vrouwelijk lichaam werd volgens vele feministen enkel afgebeeld vanuit de male gaze ofwel een onderdrukkend patriarchaal perspectief, zoals bij centerfolds duidelijk het geval is. De manier waarop vrouwen werden afgebeeld weerspiegelt de ongelijkheid in macht en seksualiteit tussen mannen en vrouwen. Dit heeft invloed op het ideaalbeeld van vrouwelijkheid en het vrouwelijk lichaam en versterkt de ongelijkheid. Ook is men zo gewend aan de manier waarop vrouwen vanuit de male gaze worden getoond dat veel vrouwen dit als hun ideaal gaan zien. Vervolgens gaan vrouwen zich gedragen en stijlen naar hun rol als passief lustobject waardoor zij de rol van een vrouw als lustobject versterken. Vrouwen ontkomen ook niet aan de male gaze. Hoe kan hier verandering in gebracht worden? Of nog belangrijker: hoe kunnen vrouwen worden afgebeeld vanuit een ander, niet patriarchaal perspectief? Men zocht naar nieuwe manieren om het vrouwelijk lichaam af te beelden, maar velen namen hun handen er vanaf omdat zij het te lastig vonden om het vrouwelijk lichaam en vrouwelijkheid op een ethisch verantwoorde manier af te beelden.119

Cindy Sherman heeft Untitled #86 (afb. 30) gemaakt te midden van deze discussie. Hierop is een vrouw te zien en nog wel op een manier die refereert aan afbeeldingen waarbij een male gaze op vrouwen wordt toegepast. Er schuilt echter meer achter de foto en de

117 _{Kerchy. ‘The Female Grotesque in Contemporary American Culture’: 173.}

Liu ‘Female Spectatorship and the Masquerade: Cindy Sherman’s Untitled Film Stills’: 80-83.

Gissinger. ‘The Oddity of my Appearance soon Assembled a Croud: The Performative Bodies of Cindy Sherman and Charlotte Charke’: ongenummerd.

Repini. Cindy Sherman: 31, 32.

118 _{Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 142, 143.}

Repini. Cindy Sherman: 31, 32.

119 _{Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 138, 139.}

Gissinger. ‘The Oddity of my Appearance soon Assembled a Croud: The Performative Bodies of Cindy Sherman and Charlotte Charke’: ongenummerd.

45 fotoserie waar het onderdeel van uitmaakt. Het vormt kritiek op de male gaze op vrouwen en de invloed van deze blik in de media op vrouwen.120 Cindy Sherman zegt zelf nooit een duidelijk idee te hebben gehad van wat de male gaze precies inhoudt, maar erkent wel dat zij zich bewust is van het feit dat mannen en vrouwen anders naar vrouwelijkheid en het

vrouwelijk lichaam kijken.121 Het vrouwelijke perspectief, ‘that’s certainly something I don’t think men would relate to’ zegt Cindy Sherman zelf.122 _{Ook erkent zij dat de manier waarop}

vrouwen worden afgebeeld als voorbeelden voor een ideaal haar frustreerde: ‘I should hate them, because those kinds of role models, and those structures, those artificial devices that women were expected to fit themselves into. [...] I also wanted to show that the characters themselves were as confused as I was, and frustrated by the roles that they were being forced to play. But I never thought of some sort of, oh, idea about the male gaze’.123

Untitled #86 (afb. 30) is dan ook geen foto die meegaat met de male gaze, maar

probeert vrouwelijkheid en het vrouwelijk lichaam juist te ontdoen van hun patriarchale betekenis als erotisch object. De foto maakt de kijker bewust van de manier waarop vrouwen worden neergezet vanuit de male gaze in foto’s als centerfolds. Enerzijds wordt de kijker zich bewust van zijn manier van kijken door het grote formaat van de foto waardoor de kijker bijna het gevoel heeft onderdeel te zijn van het gefotografeerde. De lichamen van de vrouw

worden ook naar de camera gedraaid zodat de kijker het vrouwelijke lichaam zo goed mogelijk kan bekijken.124 Anderzijds wordt men zich bewust van zijn rol als toeschouwer van de vrouw doordat de vrouw op Untitled #86 (afb. 30) zich niet bewust is van de blik van de toeschouwer. Net als bij Untitled Film Stills wordt een privé moment van de vrouw laten zien. Waarschijnlijk wenst de vrouw zich ook geen toeschouwers op dit moment. De blik van de vrouw verraadt dit laatste. Zij kijkt niet zwoel in de camera zoals meestal het geval is op centerfolds. Zij werpt daarentegen een lege blik buiten het beeldvlak alsof zij diep in

gedachten verzonken is en zich niet bewust is van haar omgeving of toeschouwers. Later zal Cindy Sherman ons nog bewuster maken van de seksistische blik die men vaak werpt op vrouwen in de serie Sexpictures. Wat hier van belang is, is zoals Cindy Sherman het zelf verwoordt ‘it was more about provoking men into reassessing their assumptions when they look at pictures of women. I was thinking about vulnerability in a way that would make a male viewer feel uncomfortable.’125 _{Zij wilt bezoekers, en voornamelijk mannelijke}

120 _{Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 138, 139.} 121

Liu. ‘Female Spectatorship and the Masquerade: Cindy Sherman’s Untitled Film Stills’: 80, 81 Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 138, 139.

122

Liu. ‘Female Spectatorship and the Masquerade: Cindy Sherman’s Untitled Film Stills’: 80.

123

Ibidem: 81

124 _{Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 143.}

Repini. Cindy Sherman: 31, 32.

46 toeschouwers, dus oncomfortabel laten voelen als zij naar Untitled #86 (afb. 30) kijken om hen aan te sporen om op hun male gaze op vrouwen te reflecteren. Verschillende critici zien de foto’s dan ook als een kritiek op de male gaze.126 _{De patriarchale constructieve van}

erotische vrouwelijkheid wordt zo gedenaturaliseerd en gedeconstrueerd.127

Cindy Sherman verwijst wel duidelijk naar clichés van foto’s die het resultaat zijn van de male gaze op vrouwen, toch draait zij het principe van de male gaze om. Op Untitled #86 (afb. 30) is een vrouw afgebeeld, maar een groot verschil is dat zij niet kan zijn afgebeeld vanuit de male gaze. De vrouw op de foto is namelijk Cindy Sherman zelf en Cindy Sherman is tegelijkertijd degene die de foto heeft gemaakt. De foto is dus het resultaat van haar persoonlijke vrouwelijke blik op haar vrouwelijke zelf en lichaam.128 Door zichzelf weer te geven herclaimt Cindy Sherman de blik op vrouwen, vrouwelijkheid en haar eigen lichaam. Ze is geen passieve speler meer in een spel gespeeld door mannen. Zij is zelf een actieve medespeler geworden.129 Zij geeft vrouwen, waaronder zichzelf, een stem die zij in het verleden niet hebben gehad. Cindy Sherman geeft vrouwen de macht om over zichzelf te spreken en zelf een definitie te geven aan vrouwelijkheid en het vrouwelijk lichaam. Cindy Sherman zet een stap richting een ‘female-centures revision’ van vrouwelijkheid. Zo zet zij andere vrouwen aan hetzelfde te doen.130

Op de foto is dan ook een andere versie van Cindy Sherman te zien dan als zij op de foto was gezet voor een erotisch blad voor mannen. De vrouw op Untitled #86 (afb. 30) ervaart heftige emoties en is bezweet waardoor zij alles behalve de gracieuze, sexy, passieve vrouw van originele centerfolds is. De meeste vrouwen op foto’s van deze serie ervaren vergelijkbare extreme emoties als extreme angst, verdriet of melancholie. De nadruk van Untitled #86 (afb. 30) ligt dan ook op de emoties van de vrouw en niet op haar

geëxposeerde lichaam ofwel haar passieve, erotische en tentoonstellende rol. Cindy Sherman versterkt de nadruk op de emoties op verschillende manieren. Soms gebruikt zij kleuren om de emoties te accentueren. Op Untitled #86 (afb. 30) is te zien hoe zij met licht- donker contrasten extra expressie aan de foto toevoegt. De omgeving om de vrouw heen is volledig zwart, in de schaduw, waardoor er een intieme context ontstaat. Op de vrouw zelf

126

Kerchy. ‘The Female Grotesque in Contemporary American Culture’: 173, 174. Repini. Cindy Sherman: 31.

127 _{Gissinger. ‘The Oddity of my Appearance soon Assembled a Croud: The Performative Bodies of Cindy}

Sherman and Charlotte Charke’: ongenummerd.

128

Gissinger. ‘The Oddity of my Appearance soon Assembled a Croud: The Performative Bodies of Cindy Sherman and Charlotte Charke’: ongenummerd.

Liu. ‘Female Spectatorship and the Masquerade: Cindy Sherman’s Untitled Film Stills’: 86. Mulvey. ‘A Phantasmagoria of the Female Body’: 143.

Repini. Cindy Sherman: 31, 32.

129

Gissinger. ‘The Oddity of my Appearance soon Assembled a Croud: The Performative Bodies of Cindy Sherman and Charlotte Charke’: ongenummerd.

47 valt een scherp licht dat scherpe schaduwen veroorzaakt. De schaduw- en kleurcontrasten versterken het expressieve karakter van de foto’s.131

De Centerfolds serie maakt de toeschouwers dus bewust van de male gaze waar vanuit vrouwen meestal worden afgebeeld en waar vanuit het geldende schoonheidsideaal, het ideaal van vrouwen en ons beeld van vrouwelijkheid, worden geconstrueerd.

Vrouwelijkheid en het vrouwelijke schoonheidsideaal is een sociaal en cultureel construct. Het gezichtpunt bepaalt hoe een persoon wordt afgebeeld. Vanuit de male gaze wordt de vrouw op een bepaalde manier neergezet. Dit kan echter ook anders, vanuit een perspectief van een vrouw bijvoorbeeld.132 Cindy Sherman moedigt met deze serie vrouwen aan om zich te identificeren met de ‘active, knowing and resistant gaze against the threat lurking in the blind space.’ ofwel tegen de male gaze die altijd op de loer ligt.133