Het Meisje met de parel (afb. 2), een van Vermeers meest iconische werken, wordt tussen 1665 en 1667 vervaardigd. Het schilderij wordt geclassificeerd als een “tronie”.117 Dit houdt in dat Vermeer
niet het uitgangspunt heeft om een portret van dit meisje te schilderen, maar hij gebruikt haar gezicht als een studie voor zijn eigen werk. Op deze manier kan hij de gelaatstrekken en de expressie van het meisje bestuderen. Het schilderij laat zien hoe nauwkeurig Vermeer werkt; zijn accurate observatie van licht en zijn gedetailleerde schildertechniek worden hier goed geïllustreerd. Zijn nauwkeurige werkhouding wordt tijdens een restauratie, dat in 1994 door het Mauritshuis wordt uitgevoerd, bevestigd.118 In het Mauritshuis wordt ontdekt dat de neus van het meisje niet door een lijn wordt
gedefinieerd, maar door de schaduw en het nuanceverschil in haar huidskleur. Door dezelfde restauratie wordt het ook mogelijk om het driedimensionale effect van het schilderij te zien. Het vertroebelde vernis en de verkleurde retouches worden verwijderd waardoor het verlichte deel in de linkerhoek van haar mond weer zichtbaar wordt. Wat de verdere gevolgen zijn van de restauratie uit 1994 zal later in dit hoofdstuk worden toegelicht. Allereerst zullen er een aantal elementen worden aangeduid die het schilderij bijzonder maken. Ten eerste is het kleurgebruik van Vermeer markant. De combinatie van lapis-lazuli blauw en lichtgeel in de tulband van het meisje contrasteert met het bruinachtige goudgekleurde jasje en de donkere achtergrond. Kunsthistorici denken dat Vermeer inspiratie heeft opgedaan uit het schilderij A Boy Wearing a Turban and Holding a Nosegay (afb. 15) van Michael Sweerts. Dit schilderij wordt tien jaar eerder dan het Meisje met de parel vervaardigd. Sweerts’ kleurencombinatie kan inderdaad Vermeer hebben aangezet om zijn schilderij te
vervaardigen. De contrasterende kleurcombinatie komt echter vaker in Vermeers oeuvre voorkomt. In
De Schilderkunst (afb. 16) en De Liefdesbrief (afb. 1) zien we de kleuren blauw en geel in
samenwerking met elkaar. Ten tweede is het tulband dat door het meisje wordt gedragen bijzonder voor die tijd. Het is namelijk geen Nederlands product en verwijst naar objecten die afkomstig zijn uit het buitenland.119 In dit geval zou de tulband oorspronkelijk uit Turkije komen. Dit fenomeen, van
verwijzen naar overzeese ontdekkingen, hebben wij ook gezien in De Liefdesbrief en De Geograaf van Vermeer. Waarschijnlijk is het tapijt dat wordt weergegeven in De Liefdesbrief ook afkomstig uit Turkije. Vermeer refereert met deze objecten naar globalisering en de culturele uitwisselingen die hier het gevolg van zijn. Ook de parel oorbel is uitzonderlijk; dit komt door de manier waarop Vermeer de
117 “The term tronie, plural tronies or tronien, was in use in the Netherlands from the sixteenth century onward
in the sense of “head”, “face” or “facial expression”, and can be translated even today as “face” (in the sense of grimace) or “mug”. In art, it stands for isolated figures in bust format without the kind of individualization carried out in portraiture. Such studies were the products of a workshop practise presumably originating in Italy and adopted in Antwerp in the sixteenth century by such artists as Franz Floris for history paintings whose compositions had already been developed” (Codart).
118 Wadum, 20.
119 Jorgen Wadum licht toe dat haar hoofdtooi geen Hollandse dracht is. Waarschijnlijk is het afgebeelde meisje
een anekdotisch figuur. In de zeventiende eeuw komt het vaker voor dat mannen of vrouwen in exotische kledij of kostuums worden afgebeeld (7).
34
oorbel schildert. Het lijkt alsof de hangende oorbel volume heeft, wat niet kan aangezien een
schilderij tweedimensionaal is. Het volume wordt gecreëerd door de reflectie van de witte kraag in de parel en door de eivormig vorm van de parel lijkt de oorbel daadwerkelijk gewicht te hebben. De parel is net als de tulband geen Hollands product. In 2014 wordt er gesuggereerd dat de oorbel
hoogstwaarschijnlijk geen parel is, volgens sterrenkundige Vincent Icke is het sieraad van Vermeer gemaakt van gepolijst tin.120 De ontdekking dat dit geen parel is, past beter bij de leefstijl van
Vermeer. Hij heeft niet veel geld te besteden en een echte parel zou te duur voor hem zijn geweest. Tot slot slaagt Vermeer er wederom in om de kijker naar het schilderij toe te trekken. Dit hebben we ook in De Liefdesbrief gezien, waar hij door middel van zijn geavanceerde schildertechniek en symboliek de aandacht van de kijker naar het middelpunt van het schilderij weet te begeleiden. In het
Meisje met de parel wordt dit bereikt door de gezichtsuitdrukking van het meisje.121 De zachte, doch
ondeugende uitstraling zorgt ervoor dat de kijker als het ware wordt uitgenodigd om het schilderij binnen te treden. En door haar lieve blik wordt er een gevoel opgewekt alsof men het meisje al jaren kent.
De manier waarop Vermeer kleur gebruikt, de tulband en de parel afbeeldt, en weet om het meisje een zachte uitstraling te geven is uitzonderlijk. Zowel voor kunsthistorici als voor andere culturele disciplines en voor de Nederlandse geschiedenis wordt het schilderij als bron van informatie gebruikt. Tracy Chevalier, een Amerikaanse romanschrijver, heeft het schilderij als inspiratiebron gebruikt voor haar novelle. Een paar jaar later werd haar boek verfilmd in The Girl with the Pearl
Earring.122 De relevantie van dit schilderij voor de Nederlandse geschiedenis ligt in het feit dat
Vermeer de culturele uitwisseling tussen Nederland en Turkije weergeeft. Hij laat zien middels buitenlandse producten dat Nederland handeldrijft en hierdoor kennis maakt met nieuwe onbekende producten. De ontdekking dat het meisje geen parel draagt, helpt bij het vormen van een beeld over Vermeers leven.
Herkomstgeschiedenis: twee eeuwen vermist
Het schilderij wordt geïdentificeerd als een van de twee tronies tijdens de Dissius verkoop in Amsterdam op 16 mei 1696. Het is bekend dat Jacob Dissius, een drukker uit de zeventiende eeuw, eenentwintig schilderijen van Vermeer in zijn bezit heeft. In oktober 1695 komt Dissius te overlijden, waarna zijn kunstverzameling wordt verkocht op een veiling in Amsterdam. Na deze veiling
verdwijnt het Meisje met de parel voor bijna twee eeuwen.123 Met verdwijnen wordt er bedoeld dat er
120 Klompenhouwer, 2016.
121 Villa, 96.
122 De novelle van Tracy Chevalier werd in 1999 gepubliceerd. Chevalier, T. Girl with a Pearl Earring;
HarperCollins: London, 1999. De verfilming van het boek kwam uit in 2003 met in de hoofdrol Scarlett Johansson als het meisje met de parel en Colin Firth als Johannes Vermeer.
35
geen documentatie bekend is die aantoont wie de eigenaren zijn geweest gedurende deze tijd. Pas in 1881 wordt het schilderij herkend door Arnoldus Andries Des Tombe en zijn buurman Victor de Stuers tijdens een veiling in Den Haag. Hoewel de twee mannen niet zeker weten of het schilderij een echte Vermeer is, de handtekening van Vermeer is immers niet meer zichtbaar op het doek, nemen ze het risico om het schilderij te kopen. Ze besluiten tijdens de veiling niet tegen elkaar op te bieden, zodat de prijs van het schilderij laag blijft en dit blijft het ook. Arnoldus Andries Des Tombe koopt het vooralsnog onbekende Meisje met de parel voor 2,30 gulden tijdens de Braams veiling in Den Haag in 1881.124 Nadat Des Tombe het schilderij koopt, wordt het naar Antwerpen gestuurd om het te
laten restaureren door de schilder Van der Haeghen. Na deze restauratie wordt de handtekening van Vermeer inderdaad weer zichtbaar in de linkerbovenhoek.125 Na het overlijden van Des Tombes wordt
het schilderij in 1903 geschonken aan het Mauritshuis in Den Haag. Het Meisje met de parel is nog steeds te bezichtigen in het Mauritshuis.126
Restauratie in 1882
In 1882 krijgt Van der Haeghen de opdracht om het schilderij te restaureren. Deze restauratie heeft ervoor gezorgd dat het verwaarloosde schilderij weer geherwaardeerd wordt. Dit komt doordat de handtekening zichtbaar wordt, waardoor het schilderij aan de maker kan worden gekoppeld. De prijs die Des Tombes betaalt voor het schilderij laat zien dat de waarde sinds de restauratie is gestegen en dat de bekendheid van de vervaardiger hier een grote rol in speelt. Hij koopt het voor slechts 2,30 gulden terwijl andere schilderijen tijdens de Braams veiling meer waard zijn.127 Tegenwoordig is het
schilderij van een zeer hoge waarde. Volgens Janson is het Meisje met de parel het meest populaire schilderij van Vermeer.128 In het artikel “Art and Authenticity: The Importance of Originals in
Judgements of Value” van Newman en Bloom wordt er beschreven dat de populariteit van een object toeneemt wanneer het door een bepaald persoon is vervaardigd of zelfs wanneer het slechts is
aangeraakt of gedragen. De law of contagion verklaart dit fenomeen. “An original Picasso may be valuable because Picasso actually touched it, and Picasso is a famous and well-known artist. In contrast, a forgery would not have been touched by Picasso and, therefore, would not contain any of his special essence”.129 Hetzelfde geldt voor Vermeer. Hij wordt gezien als een belangrijke schilder
124 Ibidem, 96.
125 Wadum, 18. 126 Villa, 96. 127 Ibidem, 96.
128 Het schilderij wordt jaarlijks 61.587 keer bezichtigd (Janson). Tijdens de verbouwing van het Mauritshuis in
2012 wordt het schilderij op verschillende plekken tentoongesteld. In Tokio trekt de expositie met het
Nederlandse schilderij de eerste drie dagen al 26.900 bezoekers en in minder dan een half jaar ruim een miljoen bezoekers. Vervolgens is het schilderij in New York en Italië te bezichtigen. In totaal heeft de reizende
tentoonstelling 2,2 miljoen bezoekers getrokken vermeldt het artikel "Wereldtournee Mauritshuis trekt twee miljoen bezoekers" website Mauritshuis.
36
uit de zeventiende eeuw waardoor zijn schilderijen een speciale essentie krijgen. Indien de restaurator in 1882 niet de handtekening van Vermeer had kunnen aantonen, was het schilderij wellicht niet bekend geworden. Hoewel dit slechts een speculatie is.
Authenticiteit hersteld of geschaad
De restauratie uit 1882 en het effect op de authenticiteit kan op twee manieren worden
geïnterpreteerd. Aan de ene kant heeft de restauratie ervoor gezorgd dat de authenticiteit van het werk hersteld wordt. Van der Haeghen komt er namelijk achter dat het schilderij een authentieke Vermeer is. Maar aan de andere kant is de authenticiteit geschaad. Het schilderij is namelijk bedoeld als een
tronie, dit is een schilderij dat als een studie wordt geschilderd. In de zeventiende eeuw waren deze
schilderijen niet populair en werden ze op de open markt verkocht in groten getale en voor lage prijzen. Tronies werden net boven landschapsschilderijen en stillevens geclassificeerd.130 Het is
daarom niet frappant dat het doek vervolgens twee eeuwen verdwijnt. De interesse voor het doek is op dat moment gewoonweg nihil. Om vervolgens het doek te restaureren kan in tegenspraak zijn met de intentie van Vermeer. In tegenstelling tot schilderijen als De Liefdesbrief of het Gezicht op Delft die niet als tronies zijn geclassificeerd, maar als schilderijen die als doel hadden verkocht te worden. Er kan dus worden gezegd dat de authentieke intentie van het Meisje met de parel door de restauratie wordt aangetast. Ik vind dat de authenticiteit in dit geval wel is hersteld. De intentionele functie van het schilderij is weliswaar geschaad, maar de vervaardiger is door de restauratie juist bekend geworden.
Restauratie in 1994
In 1994 ondergaat het schilderij opnieuw een restauratie. Uit het restauratie onderzoek in 1994 blijkt dat er in het verleden een vernislaag is aangebracht. Waarschijnlijk heeft het schilderij tussen 1882 en 1994 meerdere malen een restauratie ondergaan, maar hier zijn geen documenten over beschikbaar. De vernislaag, die tijdens een van de vorige restauraties is aangebracht, heeft een vergeling van het schilderij veroorzaakt. Het vernis wordt daarom voorzichtig weggehaald zodat de verflaag niet wordt aangetast. Nadat het schilderij wordt schoongemaakt, werkt de restaurator de kleine lacunes die tevoorschijn komen bij. Het schilderij wordt vervolgens voorzien van een dunne laag ‘tussenvernis’. Tot slot wordt er een kleurloos slotvernis aangebracht om een effen glans te krijgen en het oppervlak van het schilderij en de nieuwe retouches te beschermen. Volgens de restaurator heeft de restauratie
130 Villa, 96.
37
het esthetische niveau van het Meisje met de parel hersteld.131 De restaurator besteedt ook aandacht
aan de vlekkerige achtergrond. “Het bleek dat de achtergrond oorspronkelijk, evenals andere
onderdelen van het schilderwerk, onderschilderd is met een donkere verf”.132 De donkere achtergrond
die wij tegenwoordig zien, heeft Vermeer niet zelf aangebracht. Vermeer heeft indigo en wouw (een organische gele kleurstof geëxtraheerd uit planten) voor zijn verf gebruikt wat resulteert in een groenige kleur.133 Tegenwoordig is het schilderij echter donkerder. Hetzelfde gebeurt ook in het
schilderij Mona Lisa (afb. 17) van Leonardo da Vinci. De kleuren die wij vandaag zien, heeft Da Vinci waarschijnlijk niet zo aangebracht. Uit een onderzoek van Mady Elias en Pascal Cotte blijkt dat de originele Mona Lisa lichter en kleurrijker is, maar door het aanbrengen van vernislagen is het schilderij van kleur veranderd. “The diffuse reflectance spectra recorded by a multispectral camera after a virtual varnish removal prove that the sfumato of Mona Lisa is made of a single pigment with a small volume concentration, an umber, very common in Italy in the 16th century”.134 In het geval van
het Meisje met de parel is het verwijderen van het vernis een terugkeer naar het origineel, maar de oorspronkelijke donkergroene achtergrond is niet zichtbaar.
De gevolgen voor het Mauritshuis
De restaurator van het Mauritshuis heeft tamelijk veel handelingen, zoals hierboven is vermeld, op het schilderij toegepast. De gevolgen op de authenticiteit van deze restauratie heeft voor- en nadelen. Het voordeel is dat hij het vergeelde vernis weghaalt en de retouches, die tijdens vorige restauraties waren aangebracht, ook verwijdert. Deze handelingen worden gezien als een terugkeer naar het originele doek van Vermeer. Hiermee is de terugkeer een herstel van authenticiteit. Zoals Newman en Bloom beschrijven is het schilderij authentiek wanneer het enkel door de hand van de kunstenaar is gemaakt, zogeheten law of contagion. Het gevolg van het verwijderen van de elementen die door voorgaande restauratoren zijn aangebracht, betekent dat er alleen nog de aanraking van Vermeer overblijft. Maar het nadeel van deze restauratie op de authenticiteit van het kunstwerk is dat de restaurator zijn kennis en kunde vooralsnog op het schilderij uitoefent. Het fysieke contact, de contagion, is niet alleen van Vermeer, maar beslaat ook de restaurator van het Mauritshuis in samenwerking met een internationale begeleidingscommissie.135 Zij hebben ervoor gekozen om niet alleen het vergeelde vernis te
verwijderen maar ook om kleine lacunes van het schilderij bij te werken. Het esthetische niveau is inderdaad hersteld zoals de restaurator beweert, maar het gevolg op de authenticiteit is nadelig; de
131 “De door de vergeelde vernis verstoorde kleurbalans is gecorrigeerd. De verkleurde retouches en
overschilderingen, die de aandacht van de beschouwer afleiden, zijn verwijderd. Daardoor is de virtuoos geschilderde driedimensionaliteit van het meisje hersteld. De zachte huidskleuren, de glanzende ogen en de lichtreflecties op de lippen komen weer volledig tot hun recht” (Wadum 28).
132 Groen, 252. 133 Ibidem. 134 Elias, 2153. 135 Wadum, 20.
38
authenticiteit is geschaad. Bovendien wordt met deze restauratie een deel van de geschiedenis van het schilderij verwijderd. De kijker ziet een schilderij in optimale conditie terwijl dit niet altijd het geval is geweest. Het Meisje met de parel is zelfs twee eeuwen lang verwaarloosd en door de restauratie is daar niets meer van te zien. Het museum wil het authentieke verleden laten zien, maar een verleden dat niet mooi genoeg is, moet gerestaureerd worden. Dit is paradoxaal, want het lijkt alsof men zich altijd bewust is geweest dat het schilderij van Vermeer een topstuk was. Nadat het werk in 1696 op de markt komt, raakt het schilderij in verval en wordt pas in 1882 weer erkend als een Vermeer. Het beschermen van het doek is lang niet altijd vanzelfsprekend geweest. De restauratie uit 1994 beweert het esthetische niveau van Vermeer te herstellen, maar daarmee gaat de authenticiteit van het
39