In dit hoofdstuk ga ik de drie casussen met elkaar vergelijken. Ik zal ze analyseren naar belang van beschermen, restauratieproces en authenticiteit, en waardering van het kunstwerk. Naar aanleiding van de analyse zal ik antwoord geven op de hoofdvraag: “in hoeverre wordt de authenticiteit van het
culturele erfgoed beïnvloed door restauratie en conservering?”. Na het beantwoorden van mijn
hoofdvraag, zal ik afsluiten met een algehele conclusie.
Het belang van beschermen wordt aangewakkerd na de Tweede Wereldoorlog. Men wordt bewust dat het beschermen van erfgoed relevant is voor de samenleving. Cultureel erfgoed is een bron van geschiedenis; het laat ons zien wie wij zijn en waar wij vandaan komen. Door de gevolgen van globalisatie en de inbreuk op onze identiteit wil men juist vast blijven houden aan het cultureel erfgoed. Ons erfgoed maakt immers deel uit van onze identiteit.157 In januari 2016 wordt er een
nieuwe Erfgoedwet in Nederland aangenomen die ervoor zorgt dat ons erfgoed beschermd blijft. Het beschermen van de kunstmarkt zien we ook gebeuren in de Gouden Eeuw in Delft. De manier waarop kunst wordt beschermd in de Gouden Eeuw is echter niet identiek aan de manier waarop kunst tegenwoordig wordt beschermd. Toen ging het met name om het stimuleren van de lokale markt, terwijl het tegenwoordig gaat om het behouden van de kunstwerken.
Het beschermen van Vermeers oeuvre is verklaarbaar. Hij wordt gezien als een van de Hollandse Meesters in de schilderkunst. Zijn werken laten zien wie wij zijn, zoals Pijbes, voormalig directeur van het Rijksmuseum, vertelt. We identificeren ons met Vermeers werk, waardoor wij zijn oeuvre willen bewaren. De werken maken deel van ons uit. Het Rijksmuseum wil De Liefdesbrief laten zien in een optimale staat. Het is begrijpelijk dat de lacunes die zijn veroorzaakt door de actie van Roymans worden opgevuld door de restaurator. De voorstelling van het schilderij wordt middels een restauratie teruggewonnen. Het Meisje met de parel wordt in 1994 gerestaureerd. Het schilderij wordt weliswaar mooier voor het oog en wij ontdekken de uitzonderlijke schildertechnieken van Vermeer, maar het schilderij is bedoeld als een tronie. Daarnaast is het werk twee eeuwen
verwaarloosd. Als het toen niet werd beschermd, waarom wordt het werk nu wel beschermd kunnen wij ons afvragen. De Emmaüsgangers wordt daarentegen meteen erkend als een Vermeer. Er hoeft geen restauratie aan pas te komen, aangezien men overtuigd is dat Vermeer dit heeft vervaardigd. De directeur van het Boijmans museum wil het werk daarom zo snel mogelijk aankopen. Na de
onthulling daalt het werk echter meteen in waarde. Aan de ene kant is het onnodig om een vervalsing te bewaren in het museum, maar aan de andere kant laat het ook geschiedenis zien uit het begin van de twintigste eeuw. Ik vind ook dat dit schilderij bewaard moet blijven. We moeten eraan herinnerd
157 Van Damme bespreekt dat cultuurgoederen extensies zijn van onze materiële subjectiviteit. Ze zijn een
verlenging van onze identiteit. Wanneer onze cultuurgoederen bedreigd worden, voelt dit ook als een aanslag op onszelf (39).
46
worden om alert te blijven op vervalsingen, zodat wij niet nogmaals worden bedrogen.158
De schilderijen De Liefdesbrief en het Meisje met de parel van Vermeer hebben beiden een restauratie ondergaan. De Liefdesbrief wordt in 1971 beschadigd door een criminele actie waardoor het Rijksmuseum genoodzaakt is om het werk te restaureren. Althans, is deze restauratie wel
noodzakelijk? Men had ook kunnen kiezen om de sporen van Roymans zichtbaar te laten. Miedema is hier voorstander van. Hij beargumenteert dit door aan te tonen dat het schilderij na de restauratie niet alleen maar door Vermeer is geschilderd, maar ook bewerkt is door de restaurator. Hij vindt de Italiaanse manier van restaureren een betere oplossing waarbij de schade wordt opgevuld met neutrale vlakken. Hierdoor blijft het zichtbaar wat Vermeer heeft geschilderd. Echter, het Rijksmuseum, die het schilderij in zijn bezit heeft, besluit samen met een Adviescommissie om het doek te restaureren zodat de beschadigingen worden opgevuld.159 Het Meisje met de parel wordt in 1882 en in 1994
gerestaureerd. In 1882 komt men door middel van de restauratie erachter dat het schilderij
daadwerkelijk door Vermeer is vervaardigd. Zijn handtekening wordt weer zichtbaar. De restauratie uit 1994 laat de schoonheid van het schilderij naar boven komen. Het schilderij wordt schoongemaakt en de lacunes worden bijgewerkt. Deze restauratie zorgt ervoor dat de verwaarlozing van de afgelopen eeuwen niet meer wordt gezien. Daarentegen wordt De Emmaüsgangers van Van Meegeren niet gerestaureerd, hoewel een restauratie of een onderzoek had kunnen aantonen dat het werk een vervalsing bleek te zijn. Het onderzoek wordt echter uitgesteld omdat de invloeden van de kunstkenners als legitiem worden ervaren.
In alle drie de casussen wordt de authenticiteit van het kunstwerk aangetast na de restauratie. Hoewel de authenticiteit van De Liefdesbrief en het Meisje met de parel in vergelijking met De
Emmaüsgangers op een andere manier wordt aangetast. De restauraties die de schilderijen van
Vermeer ondergaan doen afbreuk aan de authenticiteit, omdat de werken worden bewerkt door de restaurator en de mening van de Adviescommissie. Terwijl het schilderij van Van Meegeren zijn authenticiteit verliest omdat het werk wordt onthuld als een vervalsing. Bij het Meisje met de parel heeft de eerste restauratie in 1882 ervoor gezorgd dat de authenticiteit wordt hersteld, maar de
restauratie uit 1994 heeft ertoe geleid dat de authenticiteit wel wordt aangetast. Het schilderij wordt in 1994 toch door de restaurator bewerkt. Maar in vergelijking met De Liefdesbrief wordt het Meisje met
de parel minder bewerkt. De Liefdesbrief wordt gestolen wat leidt tot grote beschadigingen. De
restaurator kiest ervoor om de lacunes bij te werken. Hierdoor is niet alleen zijn kennis en kunde aan te pas gekomen, maar hiermee wordt ook de recente geschiedenis van Roymans verwijderd. Zowel de aura uit de zeventiende eeuw als de aura uit de vorige eeuw verdwijnen door de restauratie.
158 Tooms vermeldt in het artikel “Sotheby’s veilde per ongeluk vervalste Frans Hals” uit de NRC dat er een
vervalsing van Frans Hals is ontdekt. De koper van het vervalste schilderij krijgt zijn aankoopbedrag terug van het veilinghuis Sotheby’s. Het komt nog steeds voor dat men vervalsingen ontdekt. We zouden dit kunnen tegengaan als we leren van onze fouten die wij in het verleden hebben gemaakt.
47
Bovendien kan de kijker tegenwoordig geen onderscheid meer maken tussen wat origineel van Vermeer is en wat de restaurator heeft toegevoegd. Ondanks dat het Meisje met de parel relatief minder is bewerkt door de restaurator dan De Liefdesbrief, stellen Newman en Bloom dat het bewerken van het schilderij door iemand anders dan de authentieke kunstenaar de waarde van het schilderij verlaagd. De geschiedenis van het werk is deels gewist en hiermee ook de aura, het hier en nu, van het schilderij.
Tot slot kunnen we kijken wat het gevolg is van de restauratie op de waardering van het schilderij. De schilderijen hangen allen nog altijd in prominente musea in Nederland. Hieruit kan ik opmaken dat de waardering groot is. De Liefdesbrief hangt in de Eregalerij van het Rijksmuseum, het
Meisje met de parel in het Mauritshuis in Den Haag en De Emmaüsgangers in het Museum Boijmans
van Beuningen in Rotterdam.160 De culturele elementen, waar de Nederlander zich mee kan
identificeren, zijn ook na de restauratie zichtbaar in De Liefdesbrief en het Meisje met de parel. Daarbij presenteren het Rijksmuseum en het Mauritshuis deze schilderijen als authentieke werken van Vermeer. Newman en Bloom leggen uit dat de contagion van een bekend persoon, in dit geval Vermeer, zorgt voor een hoge waardering.161 De waardering voor Vermeers werk blijft dus ongeacht
een restauratie groot. Bij De Emmaüsgangers krijgt de waardering een andere wending na de restauratie. De restauratie onthult dat het werk een vervalsing is, waardoor de waardering daalt. Het concept van de voorstelling is wel nog aanwezig, maar de aura uit de zeventiende eeuw niet. Het schilderij van Van Meegeren wordt wel nog tentoongesteld in het museum in Rotterdam omdat het de beroemdste vervalsing van de Nederlandse geschiedenis is.162 Het schilderij wordt dus wel
gewaardeerd als een meesterlijke vervalsing, maar niet meer als een authentieke Vermeer.
Conclusie
Het beschermen van cultureel erfgoed wordt vanaf de Tweede Wereldoorlog steeds belangrijker geacht. Er ontstaan strengere regels en wetten die ervoor zorgen dat ons erfgoed in goede staat bewaard blijft. De termen conserveren, het in stand houden; behouden of verduurzamen, en restaureren, het in de oude staat herstellen, gaan gepaard in dit belang. Maar wat gebeurt er met het cultureel erfgoed wanneer het constant wordt geconserveerd of gerestaureerd? Kunnen wij oneindig ons erfgoed beschermen of optimaliseren? Want wat is het gevolg op de authenticiteit van het erfgoed na deze ingrepen? Kan het kunstwerk nog in zijn oorspronkelijke staat blijven? Uit deze vragen heb ik
160 In het artikel “Infographic: Musea verwachten in 2015 38 miljoen bezoekers” wordt er vermeld dat het
Rijksmuseum, als koploper van de musea in Nederland, 2,5 miljoen bezoekers ontvangt in 2015. Het Mauritshuis op een negende plaats ontvangt 400.000 bezoekers.
161 Newman, 559.
162 Op de website van Museum Boijmans van Beuningen wordt er vermeld: “'De Emmaüsgangers' geldt als de
beroemdste vervalsing uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. In 1937 werd het doek door het Museum
Boijmans Van Beuningen vlak voor de neus van het Rijksmuseum weggekocht als een bijzondere Vermeer. Pas na de Tweede Wereldoorlog, na een bekentenis van de meestervervalser Han van Meegeren, werd de 'Vermeer' ontmaskerd als een zeer knappe vervalsing.”
48
mijn hoofdvraag gevormd “in hoeverre wordt de authenticiteit van het culturele erfgoed beïnvloed door restauratie en conservering?”, die ik aan de hand van drie casussen heb weten te beantwoorden.
De overheid definieert cultureel erfgoed als een uit het verleden geërfde materiële en immateriële bron, die mensen identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van hun waarden, overtuigingen, kennis en tradities en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden. De casussen die in deze scriptie worden toegepast, behoren tot het Nederlandse cultureel erfgoed. Daarnaast bezitten twee van de drie casussen het concept van authenticiteit. Een authentiek werk, zoals Pluim beschrijft, is een werk waarbij er geen twijfel aan de echtheid kan bestaan. Het gedachtegoed van Walter Benjamin volgt hier verder op, die zegt dat elk kunstwerk een aura bezit, omdat het werk in een bepaalde tijd en plek is geproduceerd. De aura is dus het hier en nu van een werk. Op het moment dat een werk wordt gereproduceerd of dat het werk door een restaurator wordt aangetast, verdwijnt de aura van het kunstwerk. Een reproductie heeft dus niet meer de authenticiteit van het oorspronkelijke kunstwerk. In mijn optiek hebben de restauraties van de afgelopen decennia geleid tot het verwijderen van de authenticiteit. De Liefdesbrief en Het Meisje met de parel beide vervaardigd door Vermeer, hebben meerdere malen restauraties ondergaan. De restauratoren, soms in samenwerking met de Adviescommissies, hebben hun eigen mening geuit op de schilderijen,
waardoor de originele intentie van de schilder en de tijdsgeest van Vermeer hierdoor is verdwenen. Tegelijkertijd is de keuze om het werk van Vermeer te restaureren begrijpelijk. Hij behoort immers tot de Hollandse Meesters uit de Gouden Eeuw. We willen niet toegeven aan verwaarloosde objecten en blijven alles mooier maken, zodat wij de esthetische kunstwerken kunnen consumeren. Het is logisch dat wij mooie schilderijen willen aanschouwen, maar men moet bewust zijn dat de kunstwerken die in musea hangen ontdaan zijn van hun authenticiteit, dat de gerestaureerde werken niet meer de intentie van de schilder vertegenwoordigen en dat restauraties kunnen leiden tot een verandering in de authentieke voorstelling van het schilderij. Concluderend kunnen we stellen dat het restaureren en conserveren van ons cultureel erfgoed tot gevolg heeft dat de schilderijen niet meer als volledig authentiek kunnen worden beschouwd.
49
Literatuurlijst
Bailey, Anthony. Vermeer: a view of Delft. New York: Henry Holt and Co., 2001. Print. Benjamin, Walter. Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit: drei
Studien zur Kunstsoziologie (1938) Frankfurt, Suhrkamp 1963. Nederlandse editie Het Kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid, vert. H. Hoeks,
Nijmegen, 1985.
Chevalier, Tracy. Girl with a Pearl Earring. New York: Dutton, 1999. Print.
"Collectie Nederland: Musea, Monumenten en Archeologie." Collectie Nederland: Musea,
Monumenten en Archeologie. N.p., n.d. Web. 06 Feb. 2017.
“Een Vermeer in Brussel gestolen” Reformatorisch Dagblad. 27 september 1971.
http://www.digibron.nl/search/detail/9660fbf9035c2dc9744b52cf4e10ac4f/een-vermeer-in- brussel-gestolen/4.
Elias, Mady, and Pascal Cotte. "Multispectral camera and radiative transfer equation used to depict Leonardo's sfumato in Mona Lisa." Applied Optics 47.12 (2008): 2146-154. Web. 5 Jan. 2017.
Etty, Elsbeth. "Een Hollandse meester." Nrc.nl. N.p., 13 Dec. 2003. Web. 07 Sept. 2017. Ex, Nicole, en Ernst Van De Wetering. Zo goed als oud: de achterkant van het restaureren.
Amsterdam: Amber, 1993. Print.
"Fokus auf Peter Paul Rubens und Jan Boeckhorst: König David spielt die Harfe, um 1616, Ende der 1640er Jahre erweitert, Inv. Nr. 1043 -." CODART. N.p., n.d. Web. 24 Jan. 2017.
Fontein, Just. "Reconstructie: Het bizarre verhaal van who's afraid of Red, Yellow and Blue III." De Volkskrant. N.p., 19 Sept. 2013. Web. 6 Sept. 2016.
Franits, Wayne E. The Cambridge companion to Vermeer. Cambridge: Cambridge U Press, 2001. Print.
Girl with a Pearl Earring. Dir. P. Webber. Lionsgate, 2003.
Golahny, Amy, Mia M. Mochizuki, Lisa Vergara, and John Michael Montias. In His Milieu:
Essays on Netherlandish Art in Memory of John Michael Montias. Amsterdam: Amsterdam
UP, 2006. Print.
Grice, Will. "Cleaners Throw Piece of Modern Art in the Bin Because It Looks like Rubbish."
The Independent. N.p., 26 Oct. 2015. Web. 10 Sept. 2016.
Groen, C.M. "Paintings in the laboratory: scientific examination for art history and conservation." (2011): n. pag. UvA-DARE (Digital Academic Repository). Web. 02 Nov. 2016.
Holman, Theodor. "Mensen Vermoorden, Snap Ik Nog, Maar Vernietigen Van Beelden Is Kinderachtig." Het Parool. N.p., 15 May 2015. Web. 20 Sept. 2016.
"Infographic: Musea verwachten in 2015 38 miljoen bezoekers." Cultuurmarketing. N.p., 27 Jan. 2016. Web. 13 Nov. 2017.
50
Kuijpers, Erika. Migrantenstad: immigratie en sociale verhoudingen in 17e-eeuws Amsterdam. Hilversum: Verloren, 2005. Print.
Janson, H. W., Penelope J. E. Davies, and H. W. Janson. Janson's History of Art: The
Western Tradition. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2007. Print.
Janson, Jonathan. "Han Van Meegeren's Fake Vermeers." Han Van Meegeren's Fake
Vermeers. N.p., n.d. Web. 18 Oct. 2016.
Janson, Jonathan. "Vermeer's Life and Art." The Live and Art of Johannes Vermeer, part one. N.p., n.d. Web. 1 Dec. 2016.
"Johannes Vermeer, Diana en haar nimfen, c. 1653 - 1654." Mauritshuis. N.p., n.d. Web. 09 Jan. 2017.
Klomp, R.J.Q, and Tjeerd Schiphof. Kunst Onder De Hamer: Juridische Aspecten Van
Veilingkoop. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers, 2009. Print.
Klompenhouwer, Laura. "Draagt Vermeers Meisje Met De Parel Wel Een Parel?" Nrc.nl. N.p., 8 Dec. 2014. Web. 1 Nov. 2016.
Kooke, Sandra. "Vermeer toont hoe we echt zijn, Rembrandt is zoals Nederland wil zijn." Trouw. N.p., 25 Dec. 2015. Web. 3 Jan. 2017.
Liedtke, Walter A., Michiel C. Plomp, and Axel Rüger. Vermeer and the Delft school. New York: Metropolitan Museum of Art, 2001. Print.
Ligtenberg, Rudy. "Het succes van een meesterlijke vervalser." Digibron.nl. N.p., n.d. Web. 01 Dec. 2016.
Lowenthal, David. Lowenthal, David. "Material Preservation and Its Alternatives." Perspecta 25 (1989): 66-77. Web. 19 Sept. 2016.
Montias, John Michael. Vermeer and his milieu: a web of social history. Princeton, NJ: Princeton U Press, 1989. Print.
"Na Vincents dood." Van Gogh Museum. N.p., n.d. Web. 07 Sept. 2017.
Newman, George E., and Paul Bloom. "Art and Authenticity: The Importance of Originals in Judgments of Value." Journal of Experimental Psychology: General 141.3 (2012): 558-69. Web.19 Sep. 2016.
Os, Henk Van. "Waarom werd een vervalsing aangezien voor Vermeers beste werk ooit?"
Universiteit van Nederland. NTR. Hilversum, n.d. Television.
Os, Pieter Van. "Vervalsingen." Nrc.nl. N.p., 20 Oct. 2016. Web. 1 Nov. 2016.
Panhuysen, Luc. Rampjaar 1672: hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte. Amsterdam: Atlas, 2009. Print.
Pluim, T. Wetenswaardig allerlei: bijdragen tot algemeene kennis. Groningen: Noordhoff, 1910. Print.
Pontzen, Rutger. "Vermeer, zonnekoning." De Volkskrant. N.p., 05 Apr. 2012. Web. 07 Sept. 2017. Ruskin, John. The Seven Lamps of Architecture. New York: Dover Publications, 1989. Print.
51
Tomlinson, John. ‘Globalization and Cultural Identity’. In: D. Held en A. McGrew (eds.) The Global
Transformation Reader: An Introduction to the Globalization Debate, Cambridge: Polity
Press 2003, pp. 269-277.
Tooms, Bas. "Sotheby's veilde per ongeluk vervalste Frans Hals." Nrc.nl. N.p., 6 Oct. 2016. Web. 06 Oct. 2016.
Van Damme, Claire. Conservatie en restauratie van moderne en actuele kunst: een interdisciplinaire
gebeuren. Gent: Snoeck-Ducaju, 1992.
Van Thiel, P. J. J. “Beschadiging En Herstel Van Vermeer's Liefdesbrief / The Damaging and Restoration of Vermeer's Love Letter.” Bulletin Van Het Rijksmuseum, vol. 20, no. 3, 1972, pp. 129–146. www.jstor.org/stable/40381008.
"Vereniging Rembrandt" https://www.verenigingrembrandt.nl/home/
Villa, Renzo. Vermeer: The Complete Works. Cinisello Balsamo, Milano: Silvana, 2012. Print. Visser, Lilian. "Johannes Vermeer, kunstschilder uit de Gouden Eeuw." Historiek.net. N.p., 26 Aug.
2016. Web. 12 Jan. 2017.
Vlies, I.C Van Der, Jan J.C. Kabel, and Nathalie Idsinga. Kunst, Recht En Beleid. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers, 2009. Print.
"De voetwassing, Han van Meegeren, 1935 - 1943." Rijksmuseum. N.p., n.d. Web. 01 Dec. 2016. Wadum, Jørgen, and René Hoppenbrouwers. Vermeer in Het Licht: Conservering,
Restauratie En Onderzoek. Inmerc, Wormer: V + K Publishing, 1994. Print.
"Wereldtournee Mauritshuis trekt twee miljoen bezoekers." Mauritshuis. N.p., n.d. Web. 31 Jan. 2017.
Wheelock, Arthur K. The Public and the Private in the Age of Vermeer. N.p.: P. Wilson, 2000. Print. Wolf, Bryan Jay. Vermeer and the invention of seeing. Chicago: U of Chicago Press, 2001.
Print.
“The Decision-Making Model for the Conservation and Restoration of Modern and
Contemporary Art (2)”. Foundation for the Conservation of Modern Art/ Netherlands Institute
for Cultural Heritage.
52
Afbeeldingen
Afbeelding 1 De Liefdesbrief Johannes Vermeer 1669 38,5 x 44 cm Olieverf op doek Rijksmuseum AmsterdamAfbeelding 2 Meisje met de parel
Johannes Vermeer 1665-1667
Olieverf op doek 46,5 x 40 cm
Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis, Den Haag
53
Afbeelding 3 De Emmaüsgangers
Han van Meegeren 1937
Olieverf op bewerkt vezel 130,5 x 118 cm
Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam
Afbeelding 4 Jacob zegent de zonen van Jozef
Rembrandt van Rijn 1656
Olieverf of doek 173 x 209 cm
Gemäldegalerie Alte Meister, Bergpark en Schloss Wilhelmshöhe
54
Afbeelding 5 Het glas wijn
Johannes Vermeer 1658-1660
Olieverf op doek 65 x 77 cm
Gemäldegalerie, Berlijn
Afbeelding 6 Brieflezende meisje bij het venster
Johannes Vermeer 1657-1659
Olieverf op doek 54,5 x 83 cm
55
Afbeelding 7 Diana en haar nimfen
Johannes Vermeer 1653-1656
Olieverf op doek 97,8 x 104,6 cm Mauritshuis, Den Haag
Afbeelding 8 Christus in het huis van Martha en Maria
Johannes Vermeer c. 1655
Olieverf op doek 160 x 142 cm
56
Afbeelding 9 Sint Praxedis
Toegeschreven aan Johannes Vermeer c. 1655
Olieverf op doek 101,6 x 82,6 cm Monaco
Afbeelding 10 Slapend Meisje
Johannes Vermeer 1657
Olieverf op doek 87,6 x 76,5 cm
Metropolitan Museum of Art, New York
57 Afbeelding 11 Melkmeisje Johannes Vermeer 1658 Olieverf op doek 45,5 x 41 cm Rijksmuseum Amsterdam
Afbeelding 12 Man en vrouw met papegaai in een interieur
Pieter de Hooch 1675 Olieverf op doek 73 x 62 cm Wallraf-Richartz Museum Keulen
58
Afbeelding 13 Beschadiging De Liefdesbrief
Voor- en achterkant
59
Afbeelding 14 Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue III
Barnett Newman 1967
224 x 544 cm Olieverf op doek
Stedelijk Museum Amsterdam
Afbeelding 15 A Boy Wearing a Turban and Holding a Nosegay
Michael Sweerts 1661 Olieverf op doek 76,4 x 61,8 cm Museo Thyssen-Bornemisza Madrid
60 Afbeelding 16 De Schilderkunst Johannes Vermeer 1666 Olieverf op doek 100 x 120
Kunsthistorisch Museum Wien Wenen
Afbeelding 17 Mona Lisa
Leonardo da Vinci 1503-1507 Olieverf op doek 77 x 53 cm Musée du Louvre Parijs
61
Afbeelding 18 Portret van een man
Voorheen toegeschreven aan Frans Hals Gegevens onbekend