Historisch-Statistische kaarten van Nederland over 1922
II. Betoog van de Staten van 1536
An de Coninginnelycke Mat.
1. Die Staten van Hollandt, remonstranten, vergadert sijnde in den Haige den XXIen Octobris anno XVC
vijfendertich ende verstaende, dat daer een placcaet gecomen was om in Hollandt te publiceren ende te verbieden geenderhande cooren oft granen, soewel buyten als binnen den landen van herweertsover gewassen, nyet te
transporteren uyt Hollandt in anderen vreemde landen1)
, ende alsoe die voirs. remonstranten in huere communicatie bevonden, dat tvoirs. placcaet weesen soude tot ruyne ende destructie van den lande bij veel reedenen, die sij in geseriefte den raedtsluyden van Hollandt overgegeven hebben2)
om te senden aen uwe Mat, tenderende tot die fyne, dat die voirs. placcaeten opgehouden ende nyet gepubliceert en soude worden als sichtent den jaere eenendertich ende dair te voiren3)
gelijcke placcaeten om deselve reedenen opgehouden ende ongepubliceert sijn gebleven. 2. Ende hebben die voirs. remonstranten hueren advocaet mitten selven reedenen ende besloeten brieven van den voirs. Raedt gesonden tot Bruessel aen uwe Matom bij monde te verthoonen, dat bij experiencie ende voirgaende exemplen gebleecken es, dat sulcke placcaeten cause geweest sijn, dat den prijs van den cooren es gereesen ende dat die heeren van Gelre, Gulick, Cleve ende andere huere ondersaten verboeden hebben geen cooren uyt hueren landen te bringen in Hollandt, ende dat het Oestersche cooren westwaerts in Engelandt, Vrancrijck ende daer gebreck was, gevoert
1) Zie hier vóór blz. 11. 2) Ibidem.
3) Het plakkaat van 1531/1532 aangaande het verbod van graanuitvoer ontbreekt in de memorialen van het Hof van Holland en is waarschijnlijk niet in Holland afgekondigd. Voor de plakkaten van 1526 en 1530 vgl. Res. St. van Holland 1527 Januari 9, 1530 Nov. 28.
71
es geweest sonder den rivieren, stroomen ende landen van herweertsover te genaken, daerduer die draperije ende veel andere neeringhen in Hollandt vergaen sijn, ende dat die zeylaige van den sceepen ende vertieringe van comanschap (daer up tvoirs. landt principalicken gefundeert es) mitter tijt geheelicken vergaen soude, want natuerlicke reedene bewijst, dat daer men nyet vrij uytvoeren en mach, dat men dair oyck nyet van buyten inbrengen en sal.
3. Daerop uwe Matden voirs. advocaet dede segghen, dat sij deese saicke uytstelde tot haeren weedercompste van Namen ende dat sij binnen middelen tijden die brieven van den voirs. Raidt van Hollandt ende deese reedenen soude doen visiteren ende -gehoirt trapport - den advocaet geven soude goede antwoirde.
4. Deesen nyet tegenstaende uwe Mat, van Bruessel vertoegen ende noch onderweegen sijnde, hebben gescreven an den officieren van Dordrecht ende Amsterdam, dat zij op confiscatie van goet ende pene van banne geen vreempt cooren oft ander en laeten uytvoeren in andere landen1)
.
5. Ende die voirs. remonstranten, geadverteert sijnde van den voirs. besloeten brieven, hebben andermael dachvairt gehouden2)
ende huere gedeputeerde in notabilen getale, volcomelicken geinstrueert, tot Bruessel gesonden om uwe Matnoch volcomelicker tadverteren van huere juste querele ende interest van de Keys. Matals hier naer volght.
6. Item dat die driedeelen van Hollandt sijn duynen, veenen ende meeren, daer meer schade dan prouffijt van compt, ende dat het vierde part nyet soe veel terwe ende rogge en draeght, dat genouch sy om één van de
72
sesse groote steden van Hollandt te furneeren oft die reparatie van den dijcken tonderhouden.
7. Item dat die graven van Hollandt dit considererende ende dat sij bij den zee gelegen waeren, hebben die stroomen ofte gaten van Maertsdiep ende tVlye gedoecht te gebruycken1)
; insgelijcx hebben previlegien gegeven van vrij uyt ende in de Maese te vaeren, updat sij alle natien trecken souden daer te comen ontladen ende laeden alderhande comanscheepen ende wederomme vrij deselve gaten uyt te vaeren2)
. 8. Item ende updat die ingesetenen van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt oyck affectie ende toegenegentheyt hebben souden scheepen te tymmeren, coomanscheepen oost ende westwaerts te doene, soe hebben deselve graven veel van hueren steeden ende plecken gegeven vrijheyt van thollen ende diergelijcke liberteyten, daerduer de voirs. landen gepopuleert ende in welvaert gecomen sijn.
7. Item die goede wijse hertoghe Phillips van Bourgoingne saliger memorien comende aen tvoirs. landt van Hollandt heeft voor hem ende sijnen nacomelingen den
ridderschippen, steeden ende plattelanden belooft ende gezworen tonderhouden ende doen onderhouden in hueren previlegien, handveesten, costuymen, liberteyten ende oude vrijheyt ende heeft daerenboven hemluyden noch meer previlegien gegeven ende groote sorge voirgedragen, daer sij grootelicken van verbetert sijn.
8. Item denselven eedt hebben hertoge Karel, coninck Phillips van hoeger gedachten ende oyck die Keys. Matin huerluyder huldinge den voirs. lande gedaen, daer
1) Vgl. het privilegie voor Amsterdam van 21 Maart 1405 (Handvesten van Amsterdam, blz. 25).
2) Aan welke privilegies hierbij gedacht werd, is niet duidelijk. Aan de privilegies voor de kooplieden van de Hanze (Hans. U.B., IV 82 § 3, 965 § 5)?
73
tvoirs. landt oyck mede in prosperiteyt gecomen es, soedat die Keys. Matnu ongelijck meer jairlijcx van sijn beeden ende thollen ontfanght dan sijne voirsaten ontfangen hebben gehadt.
9. Item tot Amsterdam ende in Waterlandt sijn over vierhondert groote maerschepen1)
behalve alle cleyne scheepen ende hebben upten selven sceepen boetsgesellen, stierluyden ende ander volck naer advenant tot veel duysenden toe, daerduer de Keys. Matgevreest ende heer van der zee es, hebbende meer scheepen alleen dan die coningen van Portingael, Vrancrijck ende Engelandt tsamen, soedat se in de laetste oerlooge van Vrancrijck ende Engelandt geseylt sijn in Andeloozie ende overal weestwaerts tegens danck ende wille van beyde den voirs. coningen ende hebben tot eere van de Keys. Matdie comensceepen gehaelt, bijsondere wijn ende soudt, ende den goeden tijt gebracht in den landen van herweertsover, die anders van als groot gebreck geleden souden hebben.
10. Item alle welcke beeden, tholrechten, scheepen ende luyden die voirs. Keys. Mat nyet alleen verliesen en soude, indien tvoirs. placcaet in Hollandt gepubliceert ende effect sorteerde, maer soude oyck verliesen tgeheele landt, twelck mitten prouffijten commende van de voirs. scheepen ende negociatie onderhouden wordt in tijden van inundatien, oerloogen ende tribulatien.
11. Item hebben die voirs. remonstranten uwer Matoyck geremonstreert, dat dese questie van geen vreempt cooren uyt te voiren dan up congiegelt, gemoveert es geweest ten tijde van onse aldergenadichste vrouwe saliger memorie, gouvernante, die daer toe bij eenige geraeden ende geinduceert was, dat die procureur generael sustineerde, dat die Keys. Matgerechticht was van vreempt
74
cooren varende uyt Hollandt tontfangen den nyeuwen impost, genoempt congiegelt, ende vermat hem te doen blijcken bij rekeningen, wesende in de Rekenkamer van Rijsele, daer tegens die remonstranten ter contrarie sustineerden, dat nyet blijcken zoude, dat in Hollandt eenich (congé) betaelt hadde geweest van den vreemde cooren, passerende duer den voirs. gaten van Maertsdiep, tVlye ofte Maze, dairomme die voirs. registeren ontboeden waeren tot Mechelen; maer die voirs. procureur generael, noch die hem geinformeert hadden, en conden huer voirs. vermeeten nyet
souffissantelicken doen blijcken1)
, waeromme die remonstranten tselfde den Keys. Matin den jaere XVC
eenendertich geclaeght hebben, mitsgaders dat men huer previlegien van tholvrij te vaeren oick gelimiteert ende geinterpreteert hadden hemluyden ongeroupen, ongehoirt ende sonder den previlegien gesien te hebben2)
, versouckende justicie.
12. Item up welcke twee clachten sijne Mathem duechdelijcken geinformeert ende bij advyse van den Grooten Raidt tot Mechelen ende beyde den cameren van Hollandt3)
, hebbende gehoirt rapport van den hooffden van den Secreten Raidt ende luyden van den Financie, heeft mit rijpe deliberatie geordonneert ende geottroyeert, dat alle vreemde cooren ende granen, dewelcke in den landen van herweertsover nyet gewassen en sullen weesen, voertan vrijelicken in den landen van Hollandt gebracht sullen moghen wordden ende voirts van daer uyten selven lande ende andere landen van herweertsover gevoert
1) Zie hiervóór blz. 9.
2) Dit laatste betreft de kwestie van den Zeeuwschen tol. Den 21en Octob. 1529 was ten behoeve van Frans de Witte, pachter van den Zeeuwschen tol, een beschikking gegeven, waarbij de tolvrijdom van de Hollanders aldus geinterpreteerd werd, dat zij alleen gold voor goederen, die zij ‘uyten steden ende dorpen van haerluyder residentie ende van anderen coopmanscappen, die zij daer weder inne zullen willen brengen’, derhalve niet voor goederen, die op de Walcherensche reede verhandeld waren.
3) Zie hiervóór blz. 10.
75
worden al waert den coopluyden den voirs. cooren ende granen toebehoirende gelieven sal sonder dairomme eenich recht ofte impositie te betaelene1)
.
13. Ende al ist soe, dat sij remonstranten wel gehoept ende getwijfelt en hadden uwe Maten soude hemluyden gelaeten hebben in huere oude liberté, possessie ende gewoenten om den reedenen voirs. ende dat die questie bij den Keys. Mat, uwe Mats broeder, als erfheere van den landen mit kennisse van saicken rijpelicken gedecideert was ende sonderlinge, datter nu gheen exigencie van den tijt ofte occasie geproponeert sijn, die sijne Matten tijde van de voirs. sentencie nyet geallegeert waeren, ende oyck dat het cooren van desen jaere noyt soe diere op twaelff ofte veerthien gouden gulden nae geweest es als in den jaere eenendertich ende dat nu wel driemael meer vreempt coorens in Hollandt es dant doen ter tijt was mit meer reedene.
14. Nochtans hevet uwe Matbelieft den remonstranten bij gescryft te geven seekere middelen te reporteren om te comen totten voirs. nyeuwen impost oft congiegelt2)
ende dat hangende den tijt totdat sij huer advys overgesonden sullen hebben -geenderhande cooren uyt des Keys. Matspatrimoniale landen en sullen laeten vaeren. 15. Ende om mit alder reverencie ende onderdanicheyt uwe Matte antwoirden opten selven geproponeerde middelen mit protestatie van nyemant te willen misseggen3)
.
1) Zie de uitspraak d.d. 28 September 1531 hiervóór blz. 10. 2) Zie het voorstel van 10 Januari 1536 hiervóór blz. 13.
3) Tot goed verstand van de volgende artikelen ga een samenvatting van het concept van 10 Januari 1536 vooraf.
De landvoogdes, geadverteert wesende van de groote dierte van den coern, wesende in
eenigen quartieren van den landen van herwaertsovere, heeft den uitvoer van koren verboden,
waartegen die van Holland opgckomen zijn met diverse bezwaren, waarop geantwoord werd, dat voor de autoriteit van den Keizer en de gelijkheid tusschen de gewesten moest gewaakt worden, want anders als die voers. placcaten in Hollandt niet onderhouden en werden nae
huere forme.... het waer geschapen, dat die van Zeellant, Vlaenderen, Henegouwe ende andere hen vervoerderen zouden te doene van gelijcke, zich van geen minder conditie
achtende; dat te vreezen was dat diegenen, die maligneren ende het coren uyt eenighe van
dese landen voeren wilden,.... onder tdexel van de gepretendeerde liberté van Hollant tselfde coern voeren waar zij wilden, waardoor de plakkaten illusoir zouden zijn.
Holland's voorstel binnenslands gewassen koren niet te laten uitvoeren was onvoldoende, zoolang niet speciale gecommitteerden toezicht uitoefenden, daar de gewone officiers van
de plaetsen genouch mit huer officien belast waren om deze controle uit te oefenen.
Het voorstel is aldus dergelijke speciale beambten aan te stellen, die tot huerluyder onderhout
ofte profyt van den Keyser oft anders te applicqueren, daert Zyne Matgoetduncken sal, een
76
16. Ende eerst daer uwe Matseggen, dat deselfde, geadverteert wesende van de groote dierte van cooren in eenige quartieren, die voirs. placcaeten geordonneert thebben om te schuwen apparente famine.
17. Antwoirden ter correctie die voirs. remonstranten, dat - hadden zij bescreven geweest - sij souden uwe Matgeadverteert hebben, datter nu meer vreempt cooren in Hollandt es dan in memorie van menschen geweest es, soedat sij tAmsterdam ende in Waterlandt nyet solders genouch en hebben om te logeeren. Ende souden die remonstranten gaerne den anderen landen, die seyden gebreck coerens te hebben, soeveel lasten coerens beschict hebben, als zij behoeft hadden om XVI ofte XVIII gouden guldens elck last, dat om tgeruchte van den voors. placcaeten sichtent geresen es, het beste ten
77
hoochsten tot XXII gouden gulden ende noch meer geresen soude hebben, hadden die voirs. placcaten in Hollant openbaerlicken gepubliceert geweest bij den reedenen voirs.
18. Ten geenen daer geseyt wordt, dat indien die voirs. placcaeten in Hollandt nyet onderhouden en worden nae huer forme ofte substantie, dat die van Zeelandt, Vlaenderen, Henegouwe ende andere hem vervoirderen souden van gelijcke te doen, soe zij hem nyet en achten te weesen van minder condicie.
19. Antwoirden die remonstranten, dat sij van geen beeter condicie sijn en willen dan dander landen, soe verde het roert dat uytvoeren van den cooren, gewassen binnen den landen van herweertsover, maar van tvreemde cooren, dat andere heeren ende vorsten verbieden moegen in Hollant te brengen off dat buyten omme vaeren ende tlandt schouwen mach, sustineeren sij vrij te weesen, gelijcken dat tot noch toe geuseert ende bij den Keys. Matgeordonneert es, dat alle vreempt cooren ende granen in den landen van herweertsover nyet gewassen vrijelicken in den landen van Hollant gebracht sal mogen worden ende voirts van daer uyten selven lande ende andere landen van herweertsover gevoert worden al waert den coopluyden tvoirs. cooren toebehoirende gelieven sal.
20. Item vergave God, dat die andere landen van geen beeter condicie en wilden sijn, sonderlinghe Vlaenderen, die onder decsel van gelijcke placcaeten daerenboven int particulier gestatueert hebben, dat die remonstranten nyet alleen geen eetbaer coeren, maer oyck geen broucooren tot huere alimentatie ende neeringe van de brouwerie uytvoeren en moegen, al souden sij van hongere sterven ende bij faulte van neeringe bederven.
21. Item in Hollant wast luttel coerens ende sijn quartieren genouch, daer men gheen paerden, wagenen noch ploegen en kendt; ten waere, dat zij remonstranten van vreempt cooren gesustineert waeren, sij moesten van
78
gebreck vergaen. Ende en hadden die remonstranten die van Vlaenderen geen vreemde terwe ende rogge toegevoert oft haelen laeten, sij souden geerste ende haverenbroot hebben moeten eeten. Wairomme wilt men dan duer publicacie van den voirs. placcaeten occasie geven geen vreempt coeren in Hollant te brengen, daer alle die landen van herwaertsover wel aff vaeren ende gespijst worden?
22. Item waert, dat danderen landen van herweertsover verstonden, hoe schadelicken hemluyden weesen mach die publicacie van den voirs. placcaeten in Hollant, sij souden met alder diligencie den remonstranten assisteren ende uwe Matbidden, dat dit daer nyet gepubliceert en souden worden.
23. Ten geenen daer geseydt wordt, indien hier nyet inne voirsien en waere, soe souden diegeene, die malingneren ende het coeren uyt eenige van desen landen voeren willen in anderen landen, onder decxel van de gepretendeerde liberté van Hollandt tselfde coeren voeren, daer dat hemluyden goetduncken soude, daerduer de voirs placcaeten in anderen landen illusoer ende in Hollandt geen plaetse hebben en soude ende bij consequencie souden die voirs. landen van coeren beroeft worden.
24. Antwoirden die remonstranten, dat sij wel lijden mogen, dat dandere landen die voirs. placcaeten in den hueren publiceren ende wel onderhouden van huer gewas, want sij remonstranten en hebben geen hope eenige coeren uyten landen van herweertsover te gecrijgen. Ende tselve verbiet hem de facto, want die van Bruessel en laeten die van Mechelen geen cooren uytvoeren, noch Mechelen Antwerpen; insgelijcx in Vlaenderen, Henegouwen, Arthois, Dornicke etc. en communiceert deen nagebuer ofte steede den anderen nyet oeck op cautie in den voirs. placcaeten begreepen. Hoevecle te min souden die selve landen den remonstranten coeren laeten uytvoeren, die sij suspect ende vreempt achten?
79
25. Item ten es oyck gheen gewoente, dat die van Hollandt cooren halen in den landen van herweertsover alst nyet soe goet ofte beeter coop en es als vreempt cooren, want sij souden die vrachten ende thollen ten achteren gaen.
26. Item wat soude oyck den remonstranten moveren in den voirs. landen cooren te haelen ende water in de zee te brenghen, daer sij selve vreempt coerens genouch hebben ende den anderen landen1)
soe overvloedelicken stofferen, dat het cooren beeter coop daer es dan in Hollandt, als blijckt, dat voer Kersmisse lestleeden eenige uyt Hollandt mit huer vreempt coeren geweest hebben in Zeelant, Brabant ende elders ende hebben op een cleyn schip coerens verloren omtrent hondert guldens.
27. Item die remonstranten hadden liever dat sij huer vreempt coeren, dat sij te borge gecocht hebben, wederomme vercocht hadden om huer creditueren te betaelen, want die andere landen sijn nu soe vervolt, dat sij geen vrecmpt cooren meer in Hollant en haelen ende en willen dat nyet eeten, als sij eenichszins badt mogen.
28. Item het cooren in den voirs. landen van herweertsover gewassen gelt op dit pas den derden penninck meer dan Oesters cooren ende het wort eer vunstich. Wairomme wilt men dan verduchten, dat die remonstranten dat cooren van deesen landen met vreempt coeren mengen ende uytvoeren sullen in vreemde landen, ten heeft geen apparencie medt allen?
29. Item ende die voirs. landen van herweertsover mogen hueren coopluyden tselfde oick wel verbieden, want sij en connen, noch en mogen uyten zelffden landen nyet sorteeren met huere coeren sonder te raecken den thollen ende aen te spreecken den thollenairs van hueren limyten, die wel snaicken sullen nae die confiscatie om
80
hueren pacht mede te betaelen, alst up confiscatie verboeden es cooren van deesen landen uyt te voiren.
30. Aldaer geseydt wordt, dat dofficiers van de plaetsen genouch belast sijn met huer office om nyet te mogen verstaen ende te beletten het uytvoiren van alderley coeren ende dat dairomme van noode sij eenige gecommitteerde, hebbende regardt up het uytvoeren, datter geen coeren uyt den voirs. landen gevoert en sal mogen worden sonder huerluyder oerloff.
31. Seggen die remonstranten, dat van den officiers wel de contrarie gebleecken es an den bailliu van Duynkercke in Vlaenderen1)
, die eenige coopluyden van Amsterdam ende schipperen van Dordrecht, die mit een heudeschip geladen mit Oesters cooren in de haven van Duynkercke bij storm gearriveert sijnde, gehouden ende tot confiscatie van schip ende coeren gecontendeert heeft, omdat sijlieden gescheept hadden up Engelandt voir date van de voirs. placcate ende eer dat sijlieden gehoert ofte geweten hadden van eenige publicatie in eenige van den landen van herwaertsover, als sij bij certifficatie geprobeert ende bij eede geaffirmeert hebben gehadt, dairomme sij van de confiscatie sijn geabsolveert, maer hebben den voirs. bailliu voir sijn vacatie, dat hij dairomme te Hove hadde geweest, moeten betaelen die somme van twintich ponden groote vlaems, welcke vacatien hij wel behoerde tot sijnen coste gedaen te hebben, alsoe hij die confiscatie pretendeerde, indien daer eenich delict geweest hadde.
32. Daer voirts gestelt wordt, dat men tot onderhoudt van den voirs. gecommitteerden ofte proufijt van den keyser (te appliceren, daert syne Matgoetduncken sal) te betaelen van elck brucxhoet2)
terwe eenen stuver, van de rogge eenen halven ende havere een ordt, ten waere dat die coopman arriveerde tAmsterdam oft elders
1) Vgl. Res. St. van Holland 1536 Februari 5. 2) 1/18 last; zie § 39.