Beschrijving van het instrument

Multicriteria-analyse (MCA) onderscheidt zich van MKBA doordat niet alle effecten in geld worden uitgedrukt. In een multicriteria-analyse

wordt een aantal beleidsalternatieven beoordeeld aan de hand van scores op bepaalde effecten, ook wel criteria genoemd (zie bijvoorbeeld Janssen, 1991; Ministerie van Financiën, 1992; Janssen en Munda, 1999; en Rietveld, 2002). Deze criteria kunnen gebaseerd zijn op economische kosten, kwaliteit van het landschap, behoud van natuur (weergegeven door middel van indicatorsoorten) en agrarische productie. Aan elk criterium wordt een gewicht toegekend, dat het belang van het criterium voor de beslisser weergeeft. Deze gewichten kunnen, evenals de verschillende criteria, behalve kwantitatief ook kwalitatief van aard zijn.

Als bij het toelaten van gewichten een maat- schappelijk perspectief wordt gehanteerd, geven de gewichten bijvoorbeeld de preferenties van groepen uit de bevolking weer voor de verschil- lende criteria. In de praktijk echter wordt het bepalen van de verschillende gewichten meestal door beleidsmakers gedaan. De waarde die een beleidsmaker aan een bepaald criterium hecht, kan wezenlijk verschillen van de waarde die andere stakeholders en belangengroepen eraan hechten. Door gebruik te maken van verschillen- de gewichtensets biedt een MCA een bruikbaar raamwerk voor het analyseren van conflicterende doelstellingen en het ordenen van alternatieven op een systematische manier.

MCA wordt in het besluitvormingsproces regel- matig ingezet, met name voor het selecteren of vergelijken van alternatieven in een m.e.r.. In zeer veel gevallen worden de resultaten van de MCA gebruikt om de discussie te voeren over het al dan niet uitvoeren van de onderzochte beleidsmaat- regel. Een voorbeeld van een MCA is weerge- geven in tekstbox 2.

Tekstbox 2: Voorbeeld van MCA

Stel een bepaald gebied dient opnieuw ingericht te worden en de verantwoordelijke beleidsmaker kan kiezen tussen twee alternatieven, namelijk de aanleg van een natuurterrein of de vestiging van een bedrijvenpark. Om deze twee alternatieven via een MCA te beoordelen, kiest hij of zij eerst een aantal evaluatiecriteria, zoals werkgelegenheid, kostprijs, bijdrage aan EHS en recreatie. Voor elk van deze criteria bepaalt hij hoe belang- rijk het is in vergelijking met de andere criteria. De beleidsmaker bepaalt zelf dus de gewichten van de verschillende criteria. Bijvoorbeeld:

Criterium Gewicht

Werkgelegenheid 0,5

Kostprijs 0,1

Bijdrage aan EHS 0,2

Recreatie 0,2

Elk alternatief krijgt per criterium een bepaalde score. Een natuurterrein zal bijvoorbeeld weinig bijdragen aan werkgelegenheid. De score op dit punt is daarom laag. De scores zijn in dit geval arbitrair toegewezen, maar bij bijvoorbeeld de kostprijs kunnen ook daadwerkelijke bedragen worden gebruikt. Let er hierbij wel op dat de score bij criteria waarvoor een lage waarde hoger wordt gewaardeerd dan een lage waarde (zoals bij de kostprijs), de score met -1 vermenigvuldigd dient te worden.

Criterium Natuurterrein Bedrijvenpark

Werkgelegenheid 1 9

Kostprijs 4 6

Bijdrage aan EHS 10 0

Recreatie 10 0

Er zijn verschillende multicriteriamethoden, waarmee uiteindelijk het beste alternatief kan worden geselecteerd (zie bijvoorbeeld Vreeker et al., 2002). Voorbeelden zijn gewogen sommering, concordantie analyse, en regime methode. Ter illustratie wordt in tekstbox 3 dieper ingegaan op de gewogen sommering. Omdat er meerdere multicriteriamethoden bestaan, wordt elke MCA tot op zekere hoogte beïnvloed door de voor- onderstellingen die aan de gebruikte methode ten

grondslag ligt. Bij een MCA is dus altijd sprake van enige subjectiviteit en dus van onzekerheid die nooit helemaal zal verdwijnen (Reinhard et al., 2003). Ook de keuze van criteria, waaraan vervolgens weer gewichten worden gehangen, draagt bij aan deze onzekerheid. Als de verschil- lende keuzestappen in de MCA niet expliciet en gemotiveerd worden aangegeven, leidt de analyse tot schijnzekerheid. Kortom, subjectieve keuze- gegevens moeten worden verantwoord.

Vervolgens worden de scores met het gewicht van elk criterium vermenigvuldigd. De producten worden opgeteld tot een totaal.

Criterium Gewicht Natuurterrein Bedrijvenpark

Werkgelegenheid 0,5 0,5 4,5

Kostprijs 0,1 0,4 0,6

Bijdrage aan EHS 0,2 2 0

Recreatie 0,2 2 0

Totaal 4,9 5,1

Het alternatief met de hoogste totaalscore verdient de voorkeur. Op basis van deze MCA blijkt dit het bedrijvenpark te zijn.

Tekstbox 3: Gewogen sommatie

Er bestaan verschillende MCA-methoden waarmee projecten geëvalueerd kunnen worden. Elk van deze methode heeft haar voor- en nadelen. Een eenvoudige en veel toegepaste MCA-methode is de gewogen sommatie, die als volgt wordt geformuleerd:

(T.1)

Bovenstaande vergelijking dient als volgt gelezen te worden. De preferentiescore voor alternatief i (i = 1,… I) met betrekking tot criterium j (j = 1,… J) is sij en het gewicht voor elk criterium is wj. Dus, elke preferentie- score wordt eerst vermenigvuldigd met een wegingsfactor, waarna de resulterende producten voor alle crite- ria gesommeerd worden. Het meest gewenste alternatief is het alternatief met de hoogste waarde voor (T.1). De methode van gewogen sommatie vereist kwantitatieve informatie aangaande de scores van de criteria en gewichten. Omdat de scores voor de verschillende criteria doorgaans in verschillende eenheden zijn weer- gegeven, moet bovendien eerst gestandaardiseerd worden voordat gewogen sommatie kan worden toege- past. Kortom, de verschillende scores dienen eerst uitgedrukt te worden in één gemeenschappelijke noemer. Voor het transformeren van scores naar gestandaardiseerde scores kunnen verschillende standaardisatie- methoden worden toegepast. Een voorbeeld van een dergelijke methode is:

(T.2) 8 _{Wellicht ten overvloede,}

maar een econoom die een MKBA uitvoert, maakt uiteraard ook afwegingen die niet louter objectief zijn. Zo zal hij of zij bij- voorbeeld een referentie- situatie moeten kiezen voor de bepaling van de effecten (zie paragraaf 2.4). Daarnaast speelt het actorperspectief een bepalende rol.

9 _{Het wetenschappelijke}

artikel van Harberger (1978) is een van de weinige uitzonderingen hierop. In het artikel wordt ingegaan op het gebruik ‘verdelings- gewichten’ in MKBA en hoe deze gewichten de uitkomsten van een MKBA kunnen bepalen.

waarbij ^_s

ijgestandaardiseerde score is. Vergelijking (T.2) standaardiseert de scores door het bepalen van hun positie in verhouding met de hoogste en laagste scoren, en resulteert in een gestandaardiseerde waarde die ligt tussen 0 en 1. Voor meer informatie over de verschillende standaardisatie- en MCA-methoden wordt verwezen naar, onder meer, Huylenbroeck (1988), Janssen (1991), en Ministerie van Financiën (1992).