Beperkte middelen

De explosief stijgende vraag en aanbod van zorg heeft ingrijpende gevolgen voor de zorg- kosten en de vraag naar zorgpersoneel. Op dit moment groeien de zorgkosten jaarlijks met 4% (CBS, 2011; Zorgvisie, 2011c). Deze groei in zorgkosten wordt deels verklaard door de welvaartsgroei. Het volume van zorg uitgaven groeit mee met de stijging in welvaart: mensen worden rijker, stellen hogere eisen en het aanbod past zich aan. Daarbij stijgen de lonen mee met de welvaart, en daarmee dus de kosten.

Een ander belangrijk deel van de stijging in zorgkosten wordt echter verklaard door de sterke vergrijzing en technologische ontwikkelingen en daarmee gepaard gaande groei in de zorgvraag en -aanbod. Een essentieel probleem bij deze stijgende zorgkosten is dat de inkomensgroei minder

Technologie: de keerzijde van de medaille.

Technologische ontwikkelingen brengen de medische wetenschap in snel tempo naar een hoger plan: ziekten zijn steeds beter te behandelen, digitalisering zet sterk door en diagnoses worden steeds preciezer. De keerzijde van de medaille is echter dat de technologische ontwikkelingen tevens leiden tot een toename in het zorgaanbod en daarmee voor een toename in de zorgvraag en zorgkosten. (CPB, 2011). Dit komt ten eerste doordat door medische ontwikkelingen steeds meer behandelingen mogelijk zijn. Gezondheid gaat daarbij boven alles: indien behandelingen mogelijk zijn, dan willen burgers de behandeling ook. Meer behandelingen leiden daarbij tot een hogere zorgvraag. Ten tweede zorgen technologische ontwikkelingen ervoor dat ziekten die voorheen levensbedreigend waren, nu te behandelen zijn en tot de chronische ziekten zijn gaan behoren. De keerzijde is dat de zorgvraag hierdoor sterk toeneemt. Ten derde zorgen ontwikkelingen (onder andere in de genetica) ervoor dat we in een steeds vroeger stadium inzicht krijgen in de potentiële ziekten die iemand kan krijgen. Het voordeel hierbij is dat ziekten in een steeds vroeger stadium kunnen worden bestreden. Keerzijde is dat ook hierdoor de zorgvraag en zorgkosten sterk zullen stijgen. Resumerend: technologische ontwikkelingen leveren heel veel voordelen en mogelijkheden op. Keerzijde: deze technologische ontwikkelingen zorgen vaak voor een explosieve stijging in de zorgkosten. (Tedx, 2011)

Koekoeksjong

De groei van de collectieve zorguitgaven loopt op de lange termijn uit de hand. De zorgkosten zullen de komende jaren sterk doorgroeien. Volgens Flip de Kam gaat deze groei ten koste van de bestedingsruimte van andere collectieve uitgaven. Hij vergelijkt de collectieve zorguitgaven hierbij met een koekoeksjong dat andere overheidstaken uit het nest gooit, met gevolgen voor onder andere de beschikbare budgetten voor onderwijs, infrastructuur en veiligheid (Zorgvisie, 2009).

hard stijgt dan de zorgkosten. Deze discrepantie in trends is zo groot, dat over 30 jaar de zorgkosten zijn verdriedubbeld terwijl de inkomensgroei achterblijft. Figuur 2.5 illustreert dat de zorgkosten naar verwachting veel harder zullen stijgen dan het BBP, wat betekent dat een steeds groter deel van ons nationaal inkomen aan zorg zal moeten worden besteed of, bij gelijkblijvende lastendruk, andere uitgaven zullen moeten worden verminderd. De stijgende zorgkosten kunnen tevens een drukkend effect op het BBP hebben, doordat deze deels gefinancierd worden uit verplichte collectieve premies.

Naast deze effecten op het BBP, treedt er ook een noodzaak tot verdere herverdeling op waarvoor het steeds moeilijker zal zijn om draagvlak te organiseren. De zorgkosten per gezin stijgen harder dan de inkomsten per gezin. Voor lagere inkomens kan dit zelfs betekenen dat de premiedruk groter wordt dan het gezinsinkomen, zoals geïllustreerd in figuur 2.6. Uit de figuur blijkt dat op termijn de gemiddelde zorgkosten voor een huishouden met een minimuminkomen met twee volwassenen zelfs het inkomen zal overstijgen. Om deze zorgkosten te dekken zullen andere groepen in de samenleving moeten bijspringen.

Naast de sterk stijgende kosten, neemt door de sterk stijgende vraag naar zorg, ook de vraag naar zorgpersoneel drastisch toe. De sector zorg en welzijn is een van de grootste arbeidssectoren in Nederland met ruim een miljoen banen (16% van de totale werkgelegenheid) en heeft de grootste volumegroei (drie keer groter dan het landelijk gemiddelde) (ZIP, 2010). Onderzoeken van CBS en Prismant voorspellen dat in 2025 een kwart van de bevolking werkzaam moet zijn in de zorg om te voldoen aan de stijgende zorgvraag (Prismant, 2008). De aanwas van de beroepsbevolking stagneert

RVZ Ziekenhuislandschap 20/20: Niemandsland of Droomland? 30 echter door de ontgroening.

Tegelijkertijd stroomt door de vergrijzing een groot deel van de arbeidskrachten in korte tijd uit. Dit lijkt dan ook te leiden tot een sterke krapte op de zorgarbeidsmarkt. Figuur 2.7 geeft een overzicht van de groei van het arbeidsaanbod in Nederland en de groei van de arbeidsvraag in de zorg tot 2025.

Deels zal dit gat tussen vraag en aanbod opgevuld worden door ontwikkelingen die door de krapte op de arbeidsmarkt in gang worden gezet. Zo zullen de tekorten in de zorg waars chijnlijk leiden tot een stijging in de lonen. Deze stijging in lonen vergroot de noodzaak tot arbeidsbesparende innovaties. Gevolg is dat door de arbeidsbesparende innovaties de vraag naar arbeidskrachten weer af zal nemen. De potentiële stijging in de lonen kan bovendien leiden tot een stimulans voor artsen om langer te werken (substitutie-effect). De stijgende lonen kunnen echter ook leiden tot een inkomenseffect (hoger loon leidt tot minder werken waardoor hetzelfde inkomen wordt behouden).

2.3 Samenvatting en conclusies

De demografische, sociaal-economische en technologische ontwikkelingen in de samenleving hebben grote gevolgen voor de zorg. In de toekomst zal de zorgvraag sterk individualiseren en stijgen. Ook het aanbod zal steeds meer op de persoon zijn toegesneden en qua mogelijkheden stijgen. Deze factoren leiden de komende jaren samen tot een verdere verwachte stijging van de zorgkosten, met een groeivoet ver boven die van het nationale inkomen. Dit gaat vroeg of laat knellen ten opzichte van de beperkte beschikbare middelen: geld en arbeidskrachten. Daarmee bouwt een druk op die binnen het zorglandschap en ziekenhuislandschap noopt tot grote veranderingen om te kunnen voldoen aan de toekomstige zorgvraag.

In onderstaande figuur 2.8 hebben wij de in hoofdstuk 2 beschreven trends in de samenleving en de gevolgen voor de zorg samengevat.

RVZ Ziekenhuislandschap 20/20: Niemandsland of Droomland? 32 Hoofdstuk 3 Drijvende krachten voor ziekenhuizen

Hoofdstuk 2 maakt duidelijk dat de demografische, technologische en sociaal- economische ontwikkelingen in de samenleving zorgen voor een toenemende druk op de zorgsector. Dat laat natuurlijk ook de ziekenhuizen niet onberoerd. De samenleving verandert, de zorg verandert, dus de ziekenhuizen moeten ook veranderen. In dit hoofdstuk wijzen wij op vier drijvende krachten die leidend zijn bij de transformaties in, bij en tussen ziekenhuizen.