Wat bepaald het land van oorsprong van een boek?

Vertalingen zijn bijzonder, omdat ze door bewerkingen in ons land

beschikbaar komen. Het boek wordt geredigeerd en gedrukt in het eigen land, maar het verhaal en woordgebruik wordt door de oorspronkelijke auteur bepaald. “Op alle terreinen was en wordt de Nederlandse cultuur gekenmerkt door het zoeken naar een aanvaardbare balans tussen grote internationale voorbeelden en een bescheiden eigen bijdrage” (Heilbron, Nederlandse vertalingen wereldwijd, 217). We hebben tot nu toe gezien dat het land van oorsprong belangrijk lijkt te zijn in de receptie en

consumptie van literatuur. Beeldvorming en bevooroordeling spelen een belangrijke rol in de manier waarop we over boeken denken die we nog niet hebben gelezen. Maar voordat we dit kunnen onderzoeken en testen in een experimentele opzet, moeten we eerst weten wat nou precies de nationaliteit van een boek bepaalt. Welke attribuut of attributen uit de lijst die in hoofdstuk twee werd gepresenteerd draagt het land van oorsprong met zich mee? In de praktijk staat er per slot van rekening geen stempel op een boek met “Made in China” of “Made in the U.S.A.”, zoals bij eten of elektronica vaak nog wel het geval is. Maar welke attributen dan wel verbonden zijn aan het COO-effect, is een lastige vraag.

Het enige bestaande gerelateerde onderzoek naar het COO-effect op boeken is van d’Astous e.a. Toen ik dhr. Astous benaderde met de vraag hoe ze het land van oorsprong van een boek kenmerkten, vertelde hij mij dat de respondenten werd gevraagd wat hun oordeel was van boeken uit een bepaald land. Met andere woorden,

Beunders52

ze werden gevraagd wat in hun oordeel de reputatie was van boeken uit bepaalde landen. In verband met de grootte van het onderzoek kon dit helaas niet fijner worden toegespitst, verklaarde d’Astous. Hieruit wordt dus niet duidelijk welke attributen ervoor zorgen dat een boek met een bepaald land wordt geassocieerd. Ook is hier hetzelfde probleem als het probleem dat in de beginperiode van het onderzoeksveld optrad, namelijk dat de consumenten slechts op basis van één variabele hun oordeel moeten vellen. In de praktijk zijn er veel meer beïnvloedingsfactoren die de consument beïnvloeden. Het is dus van belang dat de consument het totaalplaatje van een product krijgt en niet alleen welk land het product uit komt.

Toch keert de vraag hier weer terug, wat het land van oorsprong van een boek is. Technisch gezien is het bedrijf dat het boek produceert, e.g. de uitgever,

verantwoordelijk voor de locatie van de uitgave. Er is echter gebleken dat de naam van een uitgeverij niet veelzeggend is voor de gemiddelde consument. Bovendien kunnen boeken geschreven zijn binnen andere landen en culturen, maar toch in het buitenland worden uitgegeven. Zo werd bijvoorbeeld de roman Lagoon, geschreven door

Nigeriaans-Amerikaanse schrijfster Nnedi Okarafor en plaatsvindend in Lagos, uitgegeven door het Britse fonds Hodder & Stoughton. Wat is dan het land van

oorsprong van zo’n boek? Er is geen makkelijk antwoord op deze vraag te vinden. Voor ons is het belangrijk met welk land het boek wordt geassocieerd. Als we kijken naar de categorieën waar mensen het boek plaatsen op het lezersplatform Goodreads, zien we voor Lagoon woorden als ‘Nigeria’, ‘african’, ‘african literature’, ‘afrofuturism’, ‘diversity’ en ‘poc-authors’ voorbijkomen. Lastiger zijn auteurs als Kazuo Ishiguro, wiens boeken met Japan en Groot-Brittanië worden geassocieerd. Maar wat als een westerse auteur over een niet-westers land schrijft? Is het object van het boek belangrijker, of geeft de naam de doorslag? Paul Theroux’ The Great Railway Bazaar beschrijft een treinreis door Azië. In dit geval is het thema ‘Asia’ leidend in de categorisering van lezers, maar ook duikt het woord ‘American’ op. Dit haalt de vraag omhoog: is het land van oorsprong van een boek gerelateerd aan de inhoud van het boek of aan de oorsprong van de auteur?

Naast deze complexiteit is er nog het punt dat een vertaald boek in feite een hybride product is. In de termen van bestaand COO-onderzoek is het verhaal van het boek ‘ontworpen’ in het oorspronkelijke land, maar wordt het hier fysiek geproduceerd. Bovendien wordt het boek vertaald door een vertaler vertaald, wat een extra laag van

Beunders53

complexiteit zou toevoegen. Echter trekt een vertaling vaak, zeker voor een

ongeoefende lezer, weinig aandacht naar zich toe. Zelfs in recensies wordt dikwijls niet eens de vertaler genoemd, alhoewel deze natuurlijk ook een belangrijke invloed heeft op de uiteindelijke leeservaring. Voor dit onderzoek betekent dit echter dat de kwaliteit van het uiteindelijke product meer gerelateerd wordt aan de oorspronkelijke auteur.

Aangezien er geen onderzoek is waar we de keuze van attributen op kunnen baseren, moeten we afgaan op de attributen die voor een consument belangrijk zijn. Uit het vooronderzoek bleek dat omslag en in het bijzonder de auteursnaam zeer

invloedrijkzijn op de keuze en perceptie van de consument. Uiteindelijk is de auteur degene die het boek schrijft en dus de meeste invloed heeft op de inhoud ervan. Uit ander onderzoek op het gebied van gender is al gebleken dat de individuele

eigenschappen van een auteur invloed kunnen hebben op het consumptiegedrag van de boekenkoper. Deze lijn proberen door te trekken naar de invloed van cultureel-

geografische achtergrond van de auteur op de boekenkoper, lijkt dus de beste manier

om het country-of-origin effect voor boekenkopers te testen.Het is al gevonden dat

achternamen zeker een invloed hebben op de mate waarin er naar auteurs wordt geluisterd. (Newman e.a.). Het is niet alleen een indicator van etniciteit maar is ook een stukje informatie dat door de klant moet worden verwerkt. Makkelijkere namen zijn sneller te begrijpen, waardoor de klant onbewust een beter gevoel bij deze namen heeft (990 Alter e.a.). Aangezien de auteursnaam één van de belangrijkste indicatoren is voor boekaankoop, en auteursnamen associaties van etniciteit en land van oorsprong met zich meebrengen (Fiscella en Fremont; Einav en Yariv; Ahmed; Rubinstein en Brenner; Arai en Skogman), is het de beste meetlat die we binnen het bereik van dit onderzoek hebben. Belangrijk is het om te onderstrepen dat de nationaliteit van de auteur niet de enige bepalende factor is van de nationaliteit van een boek, maar wel dat het de factor is die voor de consument het meest naar buiten springt.

Alhoewel de auteur dus de belangrijkste attribuut voor het bepalen van het land van oorsprong van een boek is, is het niet verstandig om in dit stadium van het

onderzoek te proberen om dit attribuut te isoleren. Het is niet alleen de auteur, maar ook het land waarin het is uitgegeven, de taal en de vertaling, evenals de setting van het verhaal zelf. Voor dit onderzoek is het echter het meest logisch om het boek als

Beunders54

van rekening ook niet het boek als geïsoleerde attributen tegen, maar beoordeelt het als geheel.