Belydenispoësie as outobiografiese subgenre

In die 1950’s en 1960’s verwerf ʼn skool van digters bekendheid in die VSA as die sogenaamde “confessional poets”. Hierdie tradisie van belydenispoësie22 _{het twee bekende vrouedigters –}

Sylvia Plath en Anne Sexton – op die voorgrond gestel. Weyer (2013) sluit die Suid-Afrikaanse digter Antjie Krog hierby in. ʼn Digter soos Ingrid Jonker kan ook in dié verband genoem word, weens die feit dat haar digterlike styl en tematiek dikwels vergelyk word met dié van Sylvia Plath (vergelyk byvoorbeeld Gertenbach, 2008 en Hambidge, 2009).

Lucas (2009:46) beskryf belydenispoësie as ʼn vorm van poësie wat voorkom asof dit ʼn onbemiddelde toegangsmoontlikheid tot die persoonlike bied – dit skep die moontlikheid om die sluier van representasie weg te skuif sodat die private self deur die leser gesien en geken kan word. Lucas (2009:46) voer verder aan dat hierdie tipe aanname inspeel op die bepaalde siening van poëtiese produksie as ʼn genre wat unieke toegang bied tot die persoonlike en sogenaamde outentieke. Dit is egter Lucas (2009:46) se argument dat belydenispoësie steeds nie demonstreer dat kuns dieselfde as lewe is en dat die lewe van die digter op mimetiese wyse deur die teks gerepresenteer kan word nie. Lucas (2009:46) beskou die belydenisgedig nie soseer as ʼn vorm van poësie waarin die “ware” gereproduseer word nie, maar eerder dat dit ʼn gedistilleerde en komplekse geskenk vanaf die outeur aan die leser kan wees. Die belydenisgedig skep ʼn domein van begeerte, ʼn tekstuele lokus wat die komplekse begeertes van beide die spreker en die leser belig. Alhoewel die gedig altyd gewortel is in kunsmatigheid en daarom ʼn gekompliseerde leuen genoem kan word, is dit ook terselfdertyd ʼn vorm van belydenis.

22 _{Daar sal deurgaans verwys word na die poësie van die Amerikaanse skool van “confessional poetry”}

van die 1950’s/1960’s as belydenispoësie. Laasgenoemde term moet egter nie in die Afrikaanse literêre tradisie verwar word met die belydenispoësie van die digters van Dertig nie.

Die belydenisgedig bring persoonlike inligting tot binne ʼn gekwarantynde domein van intieme spraak en luister, waarvan Lucas (2009) die resultaat soos volg beskryf:

The territory of the poem thus becomes a quasi-enchanted space of possibilities, in which knots of emotional complexity might find articulation, being cathartically reintegrated into the realms of the social and the symbolic. If there is any personal “life” which finds articulation within this delineated sphere, it is, like the material of the dream-work that Freud discusses, a version of a “life” that emerges only through processes of displacement and condensation. […] However apparently confessional, the poem, like the dream material, simultaneously offers insight and obscurity in a sphere which both invites and deflects the always uncertain business of interpretation (Lucas, 2009:46).

[A]s complex texts which dramatise the confessional relationship between priest and penitent, analyst and analysand, the dreamer and the dreamed, and particularly between poet, poem and reader – the [confessional] poems offer profound insights into the dialectical exchange between life-affirming speech and melancholic silence, between the drives for pleasure and those for death, which haunt the lives and experiences of all readers. The gift of the poem offers healing – a bridge between self and others. It must also always draw attention to the gaping wound – the unhealable aporia within subjectivity which haunts the possibilities of proximity, as the poem of the self reaches out to touch the tremulous mirror of the other. (Lucas, 2009:57)

Die definiëring van die subgenre van belydenispoësie kan soos volg opgesom word: In die eerste plek is die aard van belydenis gedeeltelik toe te skryf aan die feit dat hierdie soort poësie ʼn outobiografiese spreker het. Tweedens gaan dit oor die inhoud van die poësie en die onderwerpe wat aangeraak word. Dit is dikwels van ʼn persoonlike en/of intieme aard en hou emosionele erkentenis in. Derdens word dit gekenmerk deur taalgebruik van byna ontstellende intensiteit en ʼn gebruik van dikwels onestetiese en versteurende beelde om rou en emosionele belewenisse weer te gee (Weyer, 2013:42-44). As voorbeeld van ʼn Afrikaanse belydenisgedig kan “Swanger vrou” (Rook en oker, 1963) deur Ingrid Jonker (2004:48-49) van nader beskou word:

Swanger vrou

Ek lê onder die kors van die nag singend, opgekrul in die riool, singend,

en my nageslag lê in die water. Ek speel ek is kind:

appelliefies, appelliefies en heide, koekmakrankas, anys,

en die paddavis gly in die slym in die stroom, in my liggaam

my skuimwit gestalte; maar riool o riool

my nageslag lê in die water.

Nóg singend vliesrooi ons bloedlied, ek en my gister,

my gister hang onder my hart, my kalkoentjie, my wiegende wêreld, en my hart wat sing soos ʼn besie my besie-hart sing soos ʼn besie; maar riool o riool,

my nageslag lê in die water. Ek speel ek is bly:

kyk wáár spat die vuurvlieg!

die maanskyf, ʼn nat snoet wat beef – maar met die môre, die hinkende vroedvrou koulik en grys op die skuiwende heuwels stoot ek jou uit deur die kors in die daglig, o treurende uil, groot uil van die daglig, los van my skoot maar besmeer

met my trane besmeer en besmet met verdriet. Riool o riool

ek lê bewend singend, hoe anders as bewend

met my nageslag onder jou water...?

1957

“Swanger vrou” kan as ʼn belydenisgedig gelees word, omdat dit in die eerste plek ʼn outobiografiese spreker het. In Fourie (2003:245) se verhandeling, “Die feministiese biografie toegespits op die Afrikaanse digter Ingrid Jonker”, word dié siening soos volg gemotiveer:

Die gedig “Swanger vrou” dateer volgens die digter self uit 1957, die jaar toe [Jonker se dogter] Simone gebore is. Ondersoekers koppel die inhoud en toonaard daarvan egter eerder aan die tyd toe dit vir die eerste keer verskyn het, ongeveer ses jaar later. Dit val dus eerder saam met haar aborsie as met Simone se geboorte. Daar is weerklanke van die omstandighede rondom beide haar en haar moeder se swangerskappe. Soos in al Ingrid [Jonker] se gedigte, word haar idilliese kindertyd die agtergrond waarteen die ellende en verlatenheid wat met onbeplande swangerskappe gepaard gaan, afgespeel word.

Die tweede eienskap van belydenispoësie is ook aan “Swanger vrou” toe te skryf. Die inhoud van die gedig en die onderwerp wat beskryf word, is opsigself van uiters persoonlike en intieme aard. Oor welke vorm van swangerskap dit mag gaan – miskraam, aborsie, stilgeboorte, ʼn metaforiese mislukte swangerskap – die persoonlike betrokkenheid van die outobiografiese spreker hou emosionele erkentenis in en verskaf ʼn besondere emosionele geladenheid aan die inhoud. Ook die gebruik van die metaforiese “riool” hou ʼn persoonlike konnotasie in. André P. Brink skryf in ʼn brief aan Ingrid Jonker: [...] ek wil so graag ʼn moesiemeisietjie maak wat nie weer stout sal wees en die riool bo jou binnekamertjie sal verkies nie” (Galloway, 2015:144). Uit die intieme aard van ʼn liefdesbrief tussen Brink en Jonker blyk dus dat die digterspreker vanuit die persoonlike sfeer “riool” metafories verbind aan onvrugbaarheid en die onvermoë om swanger te word of ʼn swangerskap te kan voltooi.

Derdens word belydenispoësie gekenmerk deur ʼn taalgebruik van byna ontstellende intensiteit en ʼn gebruik van dikwels onestetiese en versteurende beelde om rou en emosionele belewenisse weer te gee. Kannemeyer (1983) sluit hierby aan wanneer hy die gedig soos volg beskryf:

Alhoewel flardes beelde in “Swanger vrou” die geluk van ʼn vroeë kindertyd oproep, is die grondtoon van die gedig dié van intense23 _{verdriet. Hierdie verdriet hang}

saam met die moontlikhede van geboorte en aborsie wat – behalwe vir die slotreël (vgl. die wysiging van ‘in’ tot ‘onder’) – vir die hele duur van die gedig dubbelduidig bly en uitgroei tot ʼn weemoed oor die werklikheid waarin die mens ontuis is en waaraan hy in laaste instansie nie deur ʼn liefdesdroom of vlug in ʼn illusionêre werklikheid kan ontkom nie.

Die beelde in die gedig word gekenmerk deur taalgebruik wat nie tradisioneel aan ʼn swangerskap gekoppel sal word nie, byvoorbeeld “riool”, “kors van die nag”, “hinkende vroedvrou”, “treurende uil”, “met my trane besmeer / en besmet met verdriet” en “bewend”. Hierteenoor word daar ʼn speelsheid in die gedig geïllustreer, soos Kannemeyer hierbo meld, wat beelde van geluk van ʼn vroeë kindertyd oproep. Dié beelde word egter met ironie geklee wanneer dit duidelik word dat die gedig ʼn emosionele erkentenis is wat geluk en hoop uitsluit. Weyer (2013:46) plaas verder klem daarop dat die tradisie van belydenispoësie binne drie kontekste ontwikkel het, naamlik literêr-krities, sosio-ekonomies en polities. Weyer (2013:61) noem ook, met verwysing na die Waarheid- en Versoeningskommissie (WVK), hoe belydenis ikonies van postapartheid Suid-Afrika geword het. Hierdie aspek blyk duidelik uit die poësie van digters soos Antjie Krog en Ronelda S. Kamfer, met bundels soos Krog se Gedigte 1989-

1995 (1995) en Kleur kom nooit alleen nie (2000) en Kamfer se Noudat slapende honde (2008)

en grond/Santekraam (2011). Kleur kom nooit alleen nie is juis ʼn bundel wat geskryf is nadat Krog as joernalis ingesit het op die WVK se verhore en die sentrale tematiek van

grond/Santekraam handel onder meer oor bruin mense, en die bruin vrou, se reg tot hoort in

ʼn postkoloniale Suid-Afrika. In eersgenoemde publikasie kan die gedigreeks “land van genade en verdriet” (Krog, 2000:37-44) uitgesonder word. As voorbeelde van gedigte uit die Kamfer- oeuvre wat sterk ooreenkomste toon met belydenispoësie kan daar melding gemaak word van onder meer “laat dit reën” (Noudat slapende honde, 2008:47), “Slapende honde” (Hammie, 2016:59-60), “oupa Thomas Daniel Granfield” (grond/Santekraam, 2011:30-31) en “Katie het kinders gehad” (grond/Santekraam, 2011:38).

2.2.3 Outobiografiese liriese poësie

Bogenoemde bespreking van belydenispoësie impliseer dat dié subgenre as ʼn vorm van outobiografiese poësie beskou kan word. Weyer (2013:35) stel dat belydenispoësie ʼn vorm van liriese poësie is en hieruit blyk die transitiewe verband tussen belydenispoësie, outobiografiese poësie en liriese poësie. Belydenispoësie kan geklassifiseer word as ʼn vorm van liriese poësie wat ook sterk outobiografies is, aangesien die ek-spreker in belydenispoësie

altyd outobiografies is. Daar word ook tans oor die teoretisering van outobiografiese liriese

poësie, sonder die noodwendige insluit van die belydenisaspek, gesprek gevoer in literêr- teoretiese kringe. Kjerkegaard (2014:185-186) definieer tipiese outobiografiese liriese poësie, as poësie wat wortels het in die gebeure van die digter se lewe. Hy beskryf ook outobiografiese liriese poësie as liriese gedigte waarin die outeur se naam en die naam van die spreker ooreenkom en/of liriese gedigte wat volgens hulle parateks as outobiografies gesien moet word. Uit die aard van die saak is eersgenoemde makliker bepaalbaar as laasgenoemde, wat veel meer kompleks is en meer indringende navorsing – wat dikwels die lees van paratekstuele tekens inhou, en soms ook deur uitgebreide argumentasie gemotiveer moet word – vereis (Kjerkegaard, 2014:186).

In die oeuvre van Antjie Krog en Ronelda S. Kamfer word die gebruik van die digter se naam dikwels in die poësie self gebruik. Ingrid Jonker is weer bekend daarvoor dat sy haar gedigte aan persone opdra met wie sy persoonlike verhoudings gehad het. Hierdie gedigte kan dan as paratekstueel outobiografies gelees word (dit is ook ʼn tegniek wat Krog dikwels gebruik, terwyl Kamfer gereeld haar eggenoot, suster, ma, of ander familielede se name in die narratief van haar gedigte inweef). Met enkele uitsonderings gebruik Elisabeth Eybers nie haar digtersnaam of die name van naasbestaandes in haar poësie nie, maar verwys sy op ʼn meer indirekte manier steeds na haarself deur die gebruik van biografiese inligting oor bepaalde

lewensgebeure, of spesifieke benamings wat relevant tot die digter is, soos byvoorbeeld die benaming “oujongnooi” in “Lied van die verliefde oujongnooi” (Eybers, 2004:541).

ʼn Belangrike aspek van liriese poësie, naamlik wie praat teenoor wat gesê word, word deur Kjerkegaard (2014:188) aangeraak. Hy is van mening dat alhoewel die vraagstuk rondom wie die spreker is mag blyk as skynbaar vooropstaande in terme van liriese poësie, dit iets is wat in meeste teorieë van liriese poësie geïgnoreer word. Daar word veel meer aandag bestee aan die analise van wat gesê word, terwyl wie dit sê dikwels op die agtergrond geskuif word. ʼn Rede vir hierdie wegskramming mag wees dat dit in literêre kringe deur meeste teoretici as ʼn doodsonde beskou word om die sprekende ek en die outeur aan mekaar gelyk te stel. Brian McHale (2003:235) kom egter in sy artikel, “A poet may not exist: Mock-hoaxes and the construction of national identity”, tot die gevolgtrekking dat “an identity between the speaking ‘I’ and the author is a kind of ‘default setting’ of lyric poems”.

In Susan S. Lanser se insiggewende werk, “The ‘I’ of the beholder: Equivocal attachments and the limits of structuralist narratology”, stel sy die model van verbondenheid en onverbondenheid (attachment/detachment) voor om die liriese ek-spreker op ʼn outobiografiese glyskaal te kan plaas. Lanser (2005) bespreek die bekende etiese problematiek rondom die (onmoontlikheid van die) bepaling van die graad van die feitelike teenoor die fiksionele aard van outobiografie, wat gepaardgaan met die (onmoontlikheid van die) bepaling van die graad van ooreenkoms tussen die ek-spreker en die outeur:24

As the history of literary reception has made dramatically evident, there is no simple way to resolve these questions from the text “itself”. Because autobiography and homodiegetic fiction deploy the same range of linguistic practices, the ontological states of most I-narratives cannot be proved by citing any part or even the whole of the text. […] Indeed, writers and publishers have exploited this ontological ambiguity for centuries, passing off fictions for histories and hiding autobiographies beneath claims of fictitiousness […]. (Lanser, 2005:206)

Lanser (2005:206-207) redeneer dat alhoewel die kardinale reël vir die lees van fiksie, en by implikasie ook poësie, inhou dat die ek-verteller nie die outeur is nie, bogenoemde onmoontlikheid van linguistiese onderskeid ʼn verleidelike brug slaan oor die strukturele kloof tussen ʼn eerstepersoonsverteller-karakter (ook ʼn ek-spreker wat as ʼn karakter in ʼn gedig optree) en die outeur self. Dit gaan nie soseer daaroor of oorbrugging in werklikheid gebeur

24 _{Hierdie problematiek word ook so onlangs as 2014 bespreek in Peter Hühn se artikel, “The Problem}

nie, maar eerder onder watter omstandigheid dit gebeur en hoe dit die interpretasie- moontlikhede van die teks beïnvloed en moontlik verryk (Lanser, 2005:207-208):

Such a project reveals some of the complicated and transgressive ways in which the “I” of the beholder – the “I” a reader constructs according to what we might call his or her intelligence, in every sense of that term – is not always the singular “I” of a fictional speaker but the “I” of the author as well. Understanding this equivocal I-I relationship may provide new insights into the project of literature in general [...]. Cohn (1999:34) sluit hierby aan en stel dat die afstand wat die outeur en verteller van mekaar skei in die geval van die gebruik van enige ek-verteller nie ʼn gegewe en vasgestelde hoeveelheid is nie, maar ʼn veranderlike wat aan lesers enorme interpretatiewe vryheid verskaf. Hieruit kan egter nie afgelei word dat die ek-verteller of ek-spreker lukraak en ongemotiveerd aan die outeur verbind kan word op grond van interpretatiewe vryheid nie. Daar moet steeds eers ʼn gemotiveerde kartering van tekste met outobiografiese potensiaal onderneem word en dit is aan die hand hiervan dat Lanser (2005:210) haar genoemde model van verbondenheid en onverbondenheid formuleer: “This mapping of texts according to the attachment or detachment of a textual speaker to the text’s (putative) author offers a pragmatic axis that cuts across conventional generic groupings”.

Lanser (2005:208-209) beskryf verbonde tekste (attached texts) wat op die een uiterste van die glyskaal tussen verbondenheid en onverbondenheid lê, as historiese, filosofiese, vakkundige en akademiese werke. Sy noem die voorbeeld van Foucault se Discipline and

punish en die feit dat niemand van Foucault sal praat as die geïmpliseerde outeur van hierdie

werk nie, maar dat dit algemeen aanvaar word dat die “ek” in die teks ook die outeur is. Op die ander punt van haar glyskaal, plaas Lanser (2005:209-210) die onverbonde tekste (detached texts) en noem voorbeelde soos die Amerikaanse volkslied, die stopteken, grappe, advertensies, ensovoorts – tekste wat konvensioneel los van en met gebrek aan belangstelling teenoor hulle outeur se identiteit gelees word. Die betekenis van hierdie tekste word in geen sin afgelei van die aard van die verbintenis tussen die tekstuele stem en die outeurskap van die teks nie. Lanser (2005:210) tref onderskeid tussen verbonde tekste en onverbonde tekste op grond van vorm en inhoud, en wanneer sy poog om literêre tekste op hierdie glyskaal te plaas, maak sy die volgende belangrike afleidings:

Somewhere between attachment and detachment sits the imaginative genres that we call “literature” […], loosely identified in classrooms as poetry, fiction, and drama […]. I call these genres equivocal – literally equi-vocal – for they not only manifest but, I submit, rely for their meaning on complex and ambiguous relationships between the “I” of the author and any textual voice. The “I” that

characterizes literary discourse, in other words, is always potentially severed from

and potentially tethered to the author’s “I”.

Dit is egter so dat die drie bogenoemde genres nie ewe dubbelsinnig (equivocal) is nie, en boonop ook dat daar in enige gegewe teks beide verbondenheid en onverbondenheid kan voorkom. Om hierdie rede is dit belangrik om terme van verbinding (terms of attachment) daar te stel, waarvolgens gepoog kan word om te bepaal tot watter mate die leser verbindings kan maak tussen die outeur en die tekstuele “ek”. Vyf moontlike kriteria word in hierdie verband deur Lanser (2005:212-213) geïdentifiseer, naamlik enkelvoudigheid (singularity), anonimiteit (anonymity), identiteit (identity), betroubaarheid (reliability) en non-narratiwiteit (nonnarrativity). Hierdie kriteria help om te verduidelik hoekom, in normatiewe gevalle, poësie (in die besonder liriese poësie) beskou word as die mees verbonde, drama as die minste verbonde en prosa as die dubbelsinnigste van die drie dubbelsinnige genres. Die terme van verbinding kan dus gebruik word om te bepaal of daar verbande gelê kan word tussen die tekstuele “ek” en die outeur – by implikasie of die teks beskou kan word as outobiografies. Dié terme is in besonder van toepassing op liriese poësie, omrede “[l]yric poetry, with its conventional singularity, its commonplace anonymity, its almost axiomatic reliability, its likelihood of evoking aspects of its author’s identity, and its relatively low narrativity, is primed for authorial attachment” (Lanser, 2005:212-213).

Enkelvoudigheid behels dat daar ʼn enkele stem in die gedig is wat optree as die enigste spreker op die hoogste diëgetiese vlak van die teks. Hierdie term funksioneer optimaal wanneer die teks oor ʼn enkele ek-spreker beskik. Die anonimiteit van die spreker word gedefinieer as ʼn spreker wat nie ʼn eienaam het nie (soos wat in meeste liriese gedigte die geval is). Identiteit hou verband met die ooreenkomste tussen die tekstuele stem en die outeur, soos byvoorbeeld geslag, gender, ouderdom, biografiese agtergrond en beroep (Lanser, 2005:212).

Volgens Lanser (2005:212) hou die vierde kriterium, betroubaarheid, verband met die konsekwentheid van die ooreenkoms tussen die spreker se waardes en persepsies en dié van die outeur. Hoe meer betroubaar en konsekwent die spreker voorkom, hoe meer sal die leser geneig wees om die spreker tot die outeur te verbind en die gedig as outobiografies te lees. Die laaste term van verbinding hou verband met die non-narratiwiteit van die teks. Teoreties sal suiwer liriese poësie beskou word as meer geneig tot die outobiografiese, omdat dit ʼn lae vlak van narratiwiteit inhou.

Dit mag dalk uit bogenoemde blyk dat slegs liriese poësie outobiografiese potensiaal het, maar poësie met narratiewe elemente kan netsowel by hierdie genre betrek word. In vele onlangse studies van postklassieke narratologie is die narratiewe aard van liriese poësie bestudeer en dit het aan die lig gekom dat daar nie langer aan die liriek en die epiek as geïsoleerd van mekaar gedink kan word nie. Lanser (2005:214:215) bespreek die interpretasiegevolge van