Analyse consumentenschade

745. ACM heeft in voorgaande paragraaf vastgesteld dat de de retailmarkt voor vaste internettoegang gekenmerkt wordt door een aantal factoren dat bijdraagt aan het ontstaan van gezamenlijke AMM, maar dat dit met te veel onzekerheid omgeven is om te spreken van een risico op gezamenlijke AMM in afwezigheid van regulering. In deze paragraaf wordt onderzocht of er in afwezigheid van regulering een risico bestaat dat de concurrentie in de retailmarkt significant afneemt en daarmee de consumentenwelvaart afneemt. Daarvoor wordt

geanalyseerd in welke mate alternatieve telecomaanbieders die dankzij toegang tot het KPN-netwerk actief zijn, bijdragen aan concurrentie op zowel prijs als kwaliteit in de retailmarkt voor internettoegang.

1

8

9

/4

8

2

Prijsconcurrentie retailmarkt voor internettoegang

746. In onderstaande figuur worden de triple-playbundels van verschillende aanbieders vergeleken op basis van de verhouding tussen de prijs en downloadsnelheid.³⁰³ Deze figuur laat zien dan de aanbiedingen van Tele2, Online, Vodafone en Telfort zich met name richten op de prijsgevoelige klanten. De aanbiedingen van XS4ALL, KPN en Ziggo kenmerken zich door een hoger prijsniveau. Hieruit blijkt dat aanbieders die afhankelijk zijn van toegang tot het netwerk van KPN in belangrijke mate zorgen voor de prijsconcurrentie in de markt. Vooral op het segment met lagere snelheden doen Online, Tele2 en Vodafone scherpere aanbiedingen dan KPN en Ziggo.

Figuur 4 Prijsverhoudingen triple-playbundels, 30 juni 2015

303

In deze figuur zijn de prijzen weerggegeven zoals die op 30 juni 2015 werden aangeboden op de websites van de verschillende aanbieders. Daarbij zijn de eenmalige kortingen (zoals een tijdelijk actietarief) en de eenmalige kosten (zoals de aansluitkosten en verzendkosten) verwerkt in de maandprijs uitgaande van een gemiddelde klantduur van drie jaar. De FttH-diensten zijn apart genoemd. Deze diensten hebben namelijk doorgaans een betere kwaliteit dan koper- en kabeldiensten. Op basis van een FttH-aansluiting kan immers een gegarandeerde snelheid worden geleverd terwijl de snelheid van de dienstverlening over koper- en coaxaansluitingen afhankelijk is van de lengte en kwaliteit van het koper en de verkeerspieken.

1

9

0

/4

8

2

747. Het prijsvechterssegment is omcirkeld in bovenstaand figuur. Uit de figuur blijkt dat alle alternatieve aanbieders bundels aanbieden voor minder dan €45,- per maand waarvan de snelheid kan oplopen tot 80 Mbit/s. KPN heeft slechts één triple-playbundel van iets minder dan €45,- per maand en dat is voor de laagste snelheid van 20 Mbit/s. KPN en zijn merk XS4ALL zijn echter nog steeds 16 tot 56 procent duurder dan de 20 Mbit/s bundels van Tele2 en Vodafone. Ziggo biedt zijn goedkoopste triple-playbundel (40 Mbit/s) aan voor ongeveer €45,- per maand. Tele2 biedt echter al een glasvezeldienst voor een vergelijkbare prijs en snelheid. De triple-playbundels over koper van zowel Tele2, Vodafone als Online zijn voor de snelheid van 40 Mbit/s allemaal significant scherper geprijsd dan die van Ziggo. Ziggo is daarmee 11 tot 29 procent duurder dan alternatieve aanbieders. Uiteraard zijn de triple-playbundels van de verschillende aanbieders niet geheel homogeen. De bundels kunnen van elkaar verschillen in bijvoorbeeld de televisie- en telefoniefunctionaliteit. Voor bovenstaande figuur zijn echter de standaard varianten geselecteerd met de minste ‘add-ons’. Het is onwaarschijnlijk dat de nog resterende verschillen in functionaliteit de prijsverschillen van tientallen procenten geheel kunnen verklaren. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de prijsverschillen in het prijsvechterssegment tussen enerzijds KPN (waaronder XS4ALL) en Ziggo en anderzijds alternatieve aanbieders.

Snelheid Prijzen alternatieve aanbieders Prijzen KPN en Ziggo Prijsverschil

20 Mbit/s €32,42 (Tele2) €37,50 (Vodafone) €34,82 (Online, 30 Mbit/s) €43,33 (KPN) €50,56 (XS4ALL) KPN 16% tot 56% duurder 40 Mbit/s €35,17 (Tele2) €40 (Vodafone) €40,82 (Online) €45,45 (Ziggo) Ziggo 11% tot 29% duurder 50 Mbit/s €44,82 (Online) €42,50 (Vodafone, 80 Mbit/s) €55,83 (KPN) €60,56 (XS4ALL) KPN 25% tot 42% duurder

Tabel 6. Prijsverschillen triple-play, 30 juni 2015

748. KPN hanteert alleen met zijn merk Telfort vergelijkbaar scherpe prijzen in het prijsvechterssegment. Dit merk is echter met name een reactie van KPN op alternatieve aanbieders, zoals ACM reeds in het voorgaande marktanalysebesluit heeft geconstateerd:

“Door de aanwezigheid van kabelaanbieders en alternatieve DSL-aanbieders wordt de

prijsstelling van KPN in zekere mate gedisciplineerd. Het prijsvechtersmerk van KPN, Telfort, lijkt qua prijsstelling direct te concurreren met de alternatieve DSL-aanbieders. Hierdoor is het gemiddelde prijsniveau van de verschillende KPN-merken lager. Het college is van oordeel dat er in een situatie zonder regulering, waarin alternatieve DSL-aanbieders niet actief zouden zijn, KPN met zijn merken een gemiddeld hogere prijsstelling zou kunnen hanteren dan nu het geval. Immers, Tele2 en Online bieden gemiddeld de goedkoopste internetdiensten aan in de markt. Wanneer deze spelers uit de markt verdwijnen in afwezigheid van regulering, zou KPN zich in grotere mate onafhankelijk van zijn concurrenten kunnen gedragen in zijn prijsstelling”³⁰⁴

304

1

9

1

/4

8

2

749. KPN heeft ook zelf erkend dat hij met zijn merk Telfort gericht concurreert met Tele2 en andere alternatieve aanbieders. Deze zogenoemde ‘multi-brand’ strategie maakt dat KPN met Telfort kan concurreren met Tele2 en daardoor in mindere mate een noodzaak bestaat om de prijzen van zijn andere merken te verlagen. Onder meer de CEO van KPN heeft toegelicht dat dit budgetsegment een belangrijk onderdeel vormt van de Nederlandse markt:

“Yes, the no frills brands in the Netherlands are important. We have introduced the

multi-brand strategy. We have the KPN and Hi brands and the Telfort and Simyo brands. Telfort and Simyo are KPN no frills brands mainly targeting the customer groups that are also targeted by Tele2 and some of the other no frills brands. We believe that where the market is today, a multi-brand strategy including no frills brands are helping us to mitigate the negative impact of Tele2”³⁰⁵ (Eelco Blok, CEO KPN, december 2013)

750. ACM acht het daarom denkbaar dat KPN de lage tarieven van het merk Telfort niet zal handhaven (of het merk zou opheffen) als alternatieve aanbieders niet langer actief zijn in de markt. Het prijsniveau in de markt zou daarmee stijgen.

751. Buiten het prijsvechtersegment oefenen alternatieve aanbieders ook steeds meer concurrentiedruk uit. Zo vroeg KPN in februari van 2014

€

88,- per maand voor een 500 Mbit/s triple-playbundel op FttH. Vodafone bood op dat moment als eerste alternatieve aanbieder eveneens een 500 Mbit/s triple-playbundel op FttH, maar met een prijs van

€

65,- per maand. Voor eveneens

€

65,- per maand boden Ziggo en UPC in februari 2014 triple-playbundels van respectievelijk slechts 150 en 200 Mbit/s. Vodafone introduceerde deze retailproposities vooruitlopend op haar ambitie om grootschalig toe te treden op ODF-access FttH.

752. Ook met triple-playbundels op FttH met lagere snelheden van 50 en 100 Mbit/s was KPN begin februari 2014 aanzienlijk duurder dan Vodafone en daarnaast ook Tele2. Zo hanteerde KPN een maandprijs van

€

68,- voor een 100 Mbit/s triple-playbundel en

€

76,- voor een soortgelijke bundel van XS4ALL. In dezelfde periode boden Vodafone en Tele2 een triple-playbundel van 100 Mbit/s over FttH voor slechts

€

55,- per maand. ACM heeft geconstateerd dat KPN (inclusief zijn merk XS4ALL) begin 2014 voor FttH-bundels tot 47% hogere prijzen hanteerde dan alternatieve aanbieders. KPN heeft vervolgens in de zomer van 2014 zijn tarieven voor FttH aanzienlijk verlaagd door klanten in FttH-gebieden glasvezeldiensten te bieden tegen een beperkte meerprijs ten opzichte van de DSL-diensten. KPN heeft er daarmee voor gekozen om in het segment voor hogere snelheden (vanaf 100 Mbit/s) met name het merk ‘KPN’ in te zetten om met alternatieve aanbieders te concurreren. Het is aannemelijk dat KPN deze tarieven voor FttH (al dan niet deels) weer verhoogt als in afwezigheid van regulering de concurrentiedruk wegvalt van de enige concurrenten op die glasvezelnetwerken.

753. In afwezigheid van regulering zijn alternatieve aanbieders niet meer actief en verdwijnt hun aanbod van de markt (zie paragraaf B.3.1). Dit leidt naar verwachting tot een algehele stijging van het prijsniveau. Consumenten die op dit moment kiezen voor een product van

305

1

9

2

/4

8

2

alternatieve aanbieders worden dan gedwongen om over te stappen naar een (vaak) aanzienlijk duurder product van KPN of Ziggo. Daarbij is het aannemelijk dat – zoals in deze paragraaf is toegelicht – KPN en Ziggo hun prijzen verhogen bij het verdwijnen van concurrentiedruk van alternatieve aanbieders, waarbij de prijsverhogingen van KPN met name het portfolio van Telfort zullen betreffen. De afwezigheid van regulering leidt daarom naar verwachting tot een significante vermindering van de prijsconcurrentie en daarmee een verlies aan

consumentenwelvaart.

754. Ook in de praktijk bestaan concrete aanwijzigingen dat KPN en UPC/Ziggo de prikkel hebben om de prijzen te verhogen in de retailmarkt voor internettoegang. Zo heeft de CEO van KPN toegelicht dat de strategie van KPN op de retailmarkt voor internettoegang niet zozeer gericht is op scherpe prijsconcurrentie en daarmee het verkrijgen van meer marktaandeel. KPN heeft daarentegen juist de prikkel om zijn prijzen geleidelijk te verhogen bij een gelijkblijvend marktaandeel:

“Our current view is that we are able to continue to grow on TV and able to increase

prices on a yearly basis. We have made a small adjustment to our strategy going forward and that’s about our broadband market share. Our current broadband share is somewhere between 40% and 41% and we have taken the decision not to focus on increasing our broadband share over the next 12 to 24 months. Instead, just focus on increasing our TV share to be able to increase our triple play percentage and with the result that the revenue generating units are going up. So the dynamics from this part of our business is a growing base, growing revenue generating units, growing triple play percentage, declining churn and pricing power with positive impact on ARPU. That’s what we now see for the last 12 to 18 months resulting in top line growth and EBITDA growth. We are convinced that, given the current market dynamics, we can continue this performance in this part of our business.” ³⁰⁶

755. Tegelijkertijd lijkt de CEO van KPN te verwachten dat UPC/Ziggo zich ook vooral zal richten op het verhogen van de winstgevendheid van haar diensten:

“And next to that looking at Liberty Global well we know them as a shareholder, which focuses on profitability and cash generation. And on the basis of that, we believe that the current market structure could be there also after a potential merger.”³⁰⁷

756. De analisten die de CEO van KPN destijds hebben geïnterviewd, verwachten eveneens dat KPN en UPC/Ziggo elkaar in beperkte mate zullen willen beconcurreren en vooral de prikkel hebben om de prijzen geleidelijk verder te verhogen:

“LBTYA’s focus on cash generation will ensure that they focus on cost synergies and

maintaining a rational price inflationary market. Investors should expect wireline price

306

BernsteinResearch (2014), “KPN: CEO Unplugged - An Exclusive Q&A with Eelco Blok”, 9 januari 2014, blz. 6.

307

1

9

3

/4

8

2

increases to become a regular feature of the Dutch market the way they have in the UK where LBTYA also owns a vehicle with significant cost cutting potential.”³⁰⁸

Concurrentie op kwaliteit in retailmarkt voor internettoegang

757. De aanwezigheid van de concurrentiedruk van alternatieve aanbieders heeft naast een effect op de prijzen ook een effect op de innovatie in de markt. Zo laat het verleden zien dat alternatieve aanbieders regelmatig het initiatief hebben genomen met de introductie van nieuwe diensten, waarna KPN volgt. In onderstaande tabel wordt een chronologisch overzicht gegeven van de introductie van enkele nieuwe diensten.

Nieuwe dienst Eerste introductie Reactie KPN

ADSL2 (20 Mbit/s) Mei 2005, Versatel³⁰⁹ (€40,- p.m.)

Mei 2006, KPN (€80,- p.m.)

IP TV over DSL Aug 2005, Versatel (€40,- p.m.) Febr 2007, KPN (€40,- p.m.) VDSL vanuit MDF (60 Mbit/s) Sept 2009, Tele2 (€60,- p.m.) Aug 2011, KPN

FttH 500 Mbit/s Eind 2011, GlasOperator³¹⁰ Jan 2012, KPN en April 2012 Vodafone

Quadplay bundels Aug 2012, Tele2³¹¹ Jan 2013, KPN

Flexibele abonnementen FttH Jan 2014, Vodafone³¹² FttH 1 Gbit/s April 2014, Tweak³¹³ en Mei

2015, Netrebel^314,315 Hogere beeldkwaliteit

TV-zenders FttH

Oktober 2014, Vodafone³¹⁶ December 2014, KPN³¹⁷

Tabel 7. Chronologisch overzicht introductie nieuwe diensten.

758. In 2005 leverde Versatel als eerste in Nederland de toen hoogste snelheid van 20 Mbit/s over DSL voor een bedrag van circa €40,- per maand. KPN bood op dat moment maximaal 8

308

BernsteinResearch (2014), “KPN: What to Expect at Q4 Results and the CMD? Prudent Guidance to Leave Material

Upside Potential, OP, TP €3.15”, 3 februari 2014, blz. 1.

309

Versatel is onderdeel van het huidige Tele2.

310

GlasOperator is overgenomen door Vodafone.

311 http://www.keuzeininternetproviders.nl/nieuws/quad-play-alles-in-1-pakket-van-tele-2, 27 augustus 2012. 312 http://tweakers.net/nieuws/93992/vodafone-laat-klanten-glasvezelpakketten-maandelijks-aanpassen.html, 29 januari 2014. 313 http://tweakers.net/nieuws/95417/kleine-provider-tweak-levert-gigabit-verbindingen-in-almere-en-enschede.html. 16 april 2014. 314 http://www.telecompaper.com/nieuws/isp-netrebel-begint-in-houten-met-aanbod-1-gbps-via-glas--1083904, 26 mei 2015. 315

Tweak en Netrebel zijn lokale afnemers van ODF-access FttH.

316 http://tweakers.net/nieuws/98907/vodafone-belooft-betere-hd-bitrates-voor-iptv-via-glasvezel-dan-kpn.html, 7 oktober 2014. 317 http://tweakers.net/nieuws/99987/kpn-verhoogt-bitrate-hd-kanalen-glasvezelklanten-tot-12-komma-75mbit-s.html, 1 december 2014.

1

9

4

/4

8

2

Mbit/s voor €80,- per maand. KPN reageerde door in 2006 zelf 20 Mbit/s te bieden zonder daarbij de prijs van Versatel te evenaren. Versatel heeft daarnaast reeds in 2005 een TV-dienst over DSL geïntroduceerd. Ook hier volgde KPN. In latere jaren hebben alternatieve aanbieders meerdere malen als eerste nieuwe technieken, snelheden en abonnementsvormen

geïntroduceerd. In de jaren tot en met 2009 zag die innovatie met name op koperdiensten. Sindsdien is MDF-toegang technisch aan belang afgenomen en zien de dienstintroducties van alternatieve aanbieders met name op glasvezel. Alternatieve aanbieders zijn op basis van ontbundelde toegang in staat om hun eigen actieve apparatuur te plaatsen en daarmee hun eigen snelheden en kwaliteitsparameters te bepalen. Zo hebben alternatieve aanbieders de downloadsnelheden van 500 Mbit/s en 1 Gbit/s geïntroduceerd. Tweak heeft vervolgens zijn prijzen voor 1 Gbit/s internettoegang en bellen verlaagd naar €40 per maand.318 Vodafone heeft vooruitlopend op haar grootschalige uitrol aangekondigd de beeldkwaliteit van haar

televisiekanalen te verhogen naar 15 Mbit/s. Dat was destijds vrijwel een verdubbeling van de capaciteit van KPN’s televisiekanalen op glasvezel. Enkele maanden daarna kondigde KPN aan eveneens de kwaliteit van haar televisiekanalen op glasvezel te verbeteren.

759. Uit extern onderzoek blijkt eveneens dat afnemers van ontbundelde toegang positieve effecten hebben op de innovatie op retailmarkten. Zo blijkt dat wholesaleafnemers in het Verenigd Koninkrijk weliswaar niet significant hebben bijgedragen aan de breedbandpenetratie, maar wel een “sterke positieve impact” hebben op de kwaliteit van de dienstverlening.³¹⁹ Er is geconcludeerd dat de alternatieve aanbieders in het Verenigd Koninkrijk hun klanten aanzienlijk hogere snelheden leveren dan de incumbent. Afnemers van ontbundelde toegang zijn in tegenstelling tot WBT-afnemers, in staat om hogere snelheden te realiseren dan de incumbent doordat zij hun eigen actieve apparatuur op de wijkcentrales plaatsen.

760. Ook uit onderzoek van Industry Insights in opdracht van ACM blijkt het positieve effect voor consumenten. In het onderzoek wordt geconcludeerd dat regulering van ontbundelde toegang heeft geleid tot een toename van de breedbandpenetratie met 12-13%.³²⁰

761. Op basis van bovenstaande analyses acht ACM het aannemelijk dat de afwezigheid van regulering leidt tot een significante vermindering van de concurrentie op kwaliteit

(productintroducties, snelheden en breedbandpenetratie) en daarmee een verlies aan consumentenwelvaart.

In document Annex B Analyse van de retailmarkten B.1 Inleiding (pagina 40-46)