'Wij willen in ontwikkeling en beschaving gelijk staan met den Europeanen.'167 Kartini
De ethische inzichten van Europese vrienden en de idealen waarmee enkele Nederlandse vrouwentijdschriften en boeken waren gevuld, bleken goed aan te sluiten bij Kartini's visie op de verheffing van de Indische vrouw. Daarnaast toonde haar invulling van het feminisme veel overeenkomsten met die van Nederlandse 'ethische' feministen, wat in hoofdstuk zes gebleken is. Hoewel de emancipatiestrijd in Indië nooit dezelfde omvang zou bereiken als die in Nederland, gaf Kartini het startschot voor de bevrijding van de vrouw in haar vaderland.
165 Jansz, Ulla. Denken over sekse in de eerste feministische golf. Sara/Van Gennep. Amsterdam. 1990, p. 174.
166 Ibidem, p. 176.
Geleid door ethische idealen, nam zij het voortouw bij de oprichting van een lagere school voor inheemse meisjes, waarin het accent lag op opvoeding boven kennis. Voordien was educatie voorbehouden geweest aan de elite terwijl er voor het gewone volk hoge drempels bestonden. Na Kartini's dood werden er steeds meer initiatieven genomen die in het teken van de ethische richting stonden. Eer ik op deze verdiensten inga, probeer ik te achterhalen welke kwaliteiten van de west-Europese cultuur op Kartini de meeste indruk maakten.
7.1 Waarom liet Kartini zich door ethische idealen van feministen en anderen inspireren?
Niet zonder reden liet Kartini zich door de Nederlandse opvattingen beïnvloeden. Zij toonde bewondering voor enkele eigenschappen die zij als typerend beschouwde voor de westerse beschaving .
Ten eerste waardeerde zij de directheid enhet pragmatisme van de Nederlanders. Het feit dat zij geen aandacht schonk aan de gebruikelijke Indische titels getuigt er onder andere van dat Kartini meer voelde voor het egalitarisme dat in de Nederlandse maatschappij van oudsher heerste, dan voor de strenge hiërarchie die de verhoudingen in haar vaderland bepaalde. Ze had een afkeer van de ingewikkelde Javaanse etiquette en liep warm voor de ongecompliceerde omgangsvormen onder Nederlanders. De afstand in de relaties ouders-kinderen was in Indië veel groter dan in Europese families. Al koesterde het kind tegen zijn ouders de grootste liefde en vertrouwen, het hoorde zijn innige gevoelens niet zomaar aan hen bloot te leggen. Met haar Nederlandse moeders, mevrouw Abendanon en Ovink, en met andere Europese vrienden mocht Kartini daarentegen haar gevoelens de vrije loop laten en het hart gerust op de tong hebben.
Ten tweede voelde Kartini zich sterk aangetrokken door de degelijke opleiding die de meeste van haar Nederlandse vrienden hadden genoten. Zij was zelf leergierig en had goede ervaring met Europeanen die goed opgeleid waren. Aan Stella schreef zij, dat zij van werkelijk beschaafde en ontwikkelde mensen nooit iets anders dan het goede ondervonden had. Wellicht noemde zij haar landgenoten 'domme, onwetende en onbeschaafde Javanen' niet om kritiek op hen te leveren, maar juist om hen te stimuleren.168
Ten derde was Kartini onder de indruk van de inzet die de Nederlandse feministen voor hun zaak toonden. Zoals uit een van haar brieven naar voren komt, wilde Kartini aan de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in Den Haag in 1898 meewerken om haar steentje bij te
dragen aan het edele streven van de moedige Nederlandse vrouwen. Zij was overtuigd daar alle vrouwen, blanke en bruine, mee te helpen. Zo schrijft zij: 'Het grootsche vrouwenwerk had mijn gansche sympathie (…)'169 Kartini verzocht schriftelijk ook andere Europese vrouwen om bij de Tentoonstelling te helpen, al was het uiteraard riskant om als Javaan bij Europeanen over een Europese zaak te spreken. Alles wat met de Vrouwenbeweging te maken had, met name de ethische opvattingen, had haar grootste belangstelling.170 De Nederlandse feministische protagonist Hilda van Suylenburg was de belichaming van wat Kartini voor zichzelf en voor haar vrouwelijke landgenoten wenste te bereiken: een geleerde werkende vrouw die tegelijkertijd echtgenote en moeder is.
Ten vierde keek Kartini met respect naar de gelukkige huwelijken van de Ovinks, de Abendanons en de Van Kols. De zelfstandigheid van de jonge, ongetrouwde Stella, die als telefoniste werkte, boezemde haar louter bewondering in en wekte nog heviger afkeer van polygynie. De Nederlandse vrienden waren levende voorbeelden dat het wel mogelijk is, in het huwelijk te treden uit liefde.
Ten vijfde zag Kartini duidelijk in dat religie ook een beschavend karakter kan hebben. Derhalve steunde zij hartelijk de christelijke zending in Indië. De ontdekking van een universele God, die dezelfde was voor iedereen, ongeacht religie, die Kartini met hulp van Nellie van Kol deed, gaf haar hoop en geloof in haar strijd.
7.2 Verdiensten van Kartini voor 'Java van de toekomst'
De waardering die Kartini tegenover de westerse vooruitgang toonde, bleef niet zonder gevolgen. Ze liet zich niet alleen door de ethisch gerichte Nederlanders inspireren maar gaf zelf ook de aanzet tot activiteiten die deels na haar dood in Indië plaatsvonden. Verspreiding van Kartini's geemancipeerde denkbeelden nam vooral flink toe na de publicatie van haar brieven onder de titel Door duisternis tot licht door J.H. Abendanon in 1911. Het duurde niet lang voor de ideeën van de moedige regentsdochter over vrouwenemancipatie door middel van onderwijs op belangstelling konden rekenen. Negen jaar na haar dood nam de intellectueel en politici Conrad Theodor Van Deventer (1857-1915) Kartini's werk over en legde zich toe op de oprichting van het Kartini-Fonds in 1913, met de zetel in Den Haag. Deze organisatie zorgde voor de zogenaamde Kartini-scholen, dat was onderwijs voor meisjes uit de inheemse aristocratie. In 1917 ontstond de Van Deventerstichting, waarin het
169 Kartini, Raden, Adjeng. Door duisternis tot licht. Amsterdam: GE NABRIK&ZN. 1976, p. 7.
Kartinifonds werd opgenomen en die kweekscholen stichtte voor onderwijzeressen.171 Tot op de dag van vandaag verleent de Van Deventerstichting subsidie aan studenten uit Indonesië. Het feit dat vooraanstaande figuren als Abendanon of Van Deventer, die in de Europese en Indische samenleving hoog aangeschreven stonden, met Kartini wilden samenwerken en haar ideeën serieus namen, maakt al duidelijk dat de maatschappelijke hervormingen die zij nastreefde hoogst noodzakelijk waren. Ten gunste van Kartini's zaak werkte ongetwijfeld het ethisch beleid dat in die periode door de Nederlandse regering voor de Indische koloniën werd ingevoerd. Bovendien maakte de hoge sociale status van Kartini's vrienden het bereiken van de gestelde doelen gemakkelijker.
Met de totstandkoming van onderwijs voor inheemse meisjes uit alle sociale klassen werd een enorme sprong in de Indische beschaving gemaakt, met name voor vrouwen. Ethische idealen die door feministen in Nederland waren bepleit, vonden vruchtbare grond in Indië, waar Kartini voor de verwezenlijking ervan zorgde. Alleen zou zij het echter niet kunnen bereiken. Haar geestdrift werd aangewakkerd door haar overtuigdheid van de juistheid van haar zaak, waarvan de Nederlandse vrienden haar continu verzekerden.
Dankzij de inspanningen van moedige vrouwen zoals Kartini maar ook door de ethische richting die rond 1900 in de koloniale politiek was ingeslagen, kwam de belangstelling voor vrouwen in Indië op. Kartini haalde inspiratie voor haar ideeën over meisjesonderwijs uit Nederlandse bladen. Werken van Multatuli bezielden haar met ethische idealen. Belangrijke vertegenwoordigers van de Nederlandse kolonisten zoals de Abendanons of Van Kol wilden met Kartini samenwerken. Haar vroegtijdige dood in 1904 op de leeftijd van 24 jaar betekende niet het einde van de pogingen tot emancipatie maar juist het begin daarvan.
Kartini's leven stond in het teken van een zelfverloochening. Weliswaar vocht zij deels voor haar eigen zaak, maar bovenal stelde zij haar eigen belangen en gevoelens in dienst van inheemse vrouwen. Geleid door ethische opvattingen en vol van verheven gedachten en edele idealen voerde ze onvermoeid strijd voor de bevrijding van de vrouw en het volk in Indië. Tot op de dag van vandaag is Kartini een nationale heldin in Indonesië waar scholen naar haar naam worden genoemd. Bovendien wordt daar een keer per jaar feestelijk Kartinidag gevierd. Haar bekendheid reikt ver over de grenzen van haar eigen land heen. Zo wordt jaarlijks een Kartiniprijs in Den Haag uitgereikt aan het meest vernieuwende en aansprekende emancipatieproject in de stad.
Bibliografie
Ammers-Küller, Jo, Van. De opstandigen. Een familieroman in drie boeken. Amsterdam: J.M. Meulenhoff. 1935. 13de druk.
Baar, de, Mirjam e.a. (red.). Vrouwen in de Nederlandse koloniën. Zevende jaarboek voor vrouwengeschiedenis (1986). Nijmegen: SUN. 1986.
Beekman, E. M. Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië 1600-1950. Amsterdam: Prometheus. 1998.
Kartini, Raden, Adjeng. Door duisternis tot licht. Amsterdam: GE NABRIK&ZN. 1976.
Braun, Marianne. De prijs van de liefde: de eerste feministische golf, het huwelijksrecht en de vaderlandse geschiedenis. Amsterdam: Het Spinhuis. 1992.
Jacobs, Aletta. Reisbrieven uit Afrika en Azie beneevens eenige brieven uit Zweden en Noorwegen (tweede deel). Almelo: W.Hilarius Wzn. 1913.
Jansz, Ulla. Denken over sekse in de eerste feministische golf. Amsterdam: Sara/Van Gennep. 1990.
Keesing, Elisabeth, Hoe ruim een kooi ook is, Amsterdam: Em.Querido's uitgeverij b.v. 1996.
Kruseman, Mina. Een huwelijk in Indië (Met een inleiding van Vilan van de Loo). Amsterdam: KIT Publishers. 2009.
Laan, ter, K. Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid.
Muelenberg, Martin. Van adat tot zwart-rechts. Lexicon van de multiculturele samenleving. Amsterdam: Mets&Schilt. 2003.
Nieuwenhuys, Rob. Oost-Indische spiegel. Amsterdam: Querido. 1978.
Sanday, Peggy, Reeves. Women at the Center: life in a modern matriarchy. New York: Cornell University Press. 2002.
Veth, Bas. Het leven in Nederlandsch-Indië. Amsterdam: P.N. Van Kampen&Zoon. 1900.
Internetbronnen
www.iisg.nl/bw sa/bios/meij geraadpleegd op 1.12.2012. www.elseviermaandschrift.nl geraadpleegd op 1.12.2012
www.kb.nl/expertise/digitalisering/digitalisering-tijdschriften/tijdschriften-uitgelicht/de-hollandsche-revue geraadpleegd op 1.12.2012.
www.onvoltooidv erleden.nl/index.php?id=6 4 geraadpleegd op 5.12.2012. www.iisg.nl/bwsa/bios/huygens.html geraadpleegd op 5.12.2012.
www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn2 geraadpleegd op 28.01.2013.
neww.huygens.knaw.nl/authors/show/2768 geraadpleegd op 1.02.2013.
www.haagsescholen.nl/index.php?option=com_groepsfoto&view=instantie&id=1178 geraadpleegd op 21.01.2013.