Dit hoofdstuk zal ingaan op de situatie in Afghanistan. Om de relatie tussen Iran en de Taliban te begrijpen is het belangrijk om inzicht te krijgen in de situatie in Afghanistan en de oorlog die het land al decennialang beheerst. Dit hoofdstuk zal eerst een beknopt overzicht geven van de oorlog in Afghanistan vanaf 1978. Daarna zal de relatie tussen Iran en de regering van Afghanistan behandeld worden. Tot slot zal onderzocht worden in hoeverre verschillende fac- toren in Afghanistan een bedreiging vormen voor de nationale veiligheid van Iran en de Iraanse belangen in Afghanistan.
De situatie in Afghanistan
Afghanistan wordt al eenenveertig jaar beheerst door een oorlog, die begon in april 1978 met een staatsgreep op de regering van president Mohammad Daoud door socialistische legerof- ficieren. De Sovjet-Unie speelde een rol in deze staatsgreep door de invloed die het uitoefende binnen het Afghaanse leger en de overheid. Na de staatsgreep kwam de communistische People’s Democratic Party of Afghanistan (PDPA) aan de macht, een coalitie die bestond uit de Khalq partij en de Parcham partij, twee tegengestelde partijen die zich ten behoeve van de staatsgreep na een scheiding van tien jaar herenigd hadden. Na enkele maanden viel deze coalitie weer uiteen. Als gevolg van de banden met de Sovjet-Unie, de niet-Islamitische ideo- logie en de hervormingen die de regerende Khalq partij doorvoerde ontstond enkele maanden na de staatsgreep een nationale opstand tegen de regering.211 Onder deze opstandelingen
vormden zich een beweging die zich later de Mujahideen zou gaan noemen. De eerste Mu- jahideen bevonden zich vooral onder de etnische Pashtun in Afghanistan, soennitische mos- lims.212
In 1979 viel de Sovjet-Unie Afghanistan binnen om het communistische bewind in Af- ghanistan in stand te houden. De Mujahideen werden in hun strijd tegen de communistische regering en de Sovjettroepen gesteund door de CIA en kregen wapens en training via buurland Pakistan.213 Daarnaast werden de Mujahideen gesteund door Saudi-Arabië en Iran, die beiden
als doel hadden de invloed van de Sovjet-Unie tegen te gaan. Iran en Saudi-Arabië steunden
211 Larry P. Goodson, Afghanistan's Endless War: State Failure, Regional Politics, and the Rise of the Taliban (Se- attle: University of Washington Press, 2001), 52-53, 55.
212 Goodson, Afghanistan's Endless War, 56-57, 233. 213 Goodson, Afghanistan's Endless War, 55,61.
rivaliserende Mujahideengroeperingen, en Iran steunde daarnaast de regering in Kabul.214 Om
de Sovjet-Unie uit Afghanistan te verdrijven werkte Saudi-Arabië in de jaren ’80 samen met Pakistan om militante moslims uit de gehele Arabische wereld te rekruteren om met de Mu- jahideen in de oorlog tegen de Sovjet-Unie te strijden.215 Deze moslims, afkomstig uit landen
variërend van Algerije tot de Filipijnen, werden ‘Arab-Afghans,’ genoemd. Het exporteren van radicale moslims bood Saudi-Arabië meerdere voordelen: het land kon zich ontdoen van een groot aantal radicale moslims, deze moslims verspreiden het door Saudi-Arabië gepromote wahabisme in Afghanistan, en daarnaast zij leverden een aandeel in de strijd tegen de Sovjet- Unie.216 De bekendste Arab-Afghan was Osama Bin Laden, die in 1980 voor het eerst naar
Peshawar in Pakistan vertrok, vlakbij de Afghaanse grens, en zich in 1982 zich er vestigde om de Mujahideen te steunen en het wahabisme te verspreiden.217
Niet in staat om de oorlog te winnen, had de Sovjet-Unie zich in 1989 volledig terugge- trokken uit Afghanistan. De gevechten tussen de regeringstroepen en de Mujahideen hielden echter aan. In 1992 werd de door de Sovjet-Unie aangestelde president Najibullah verslagen door de Mujahideen en werd Kabul ingenomen.218
Na de inname van Kabul ontstond onder de Mujahideen een etnisch conflict tussen de Pashtun en de Tadzjieken dat leidde tot een burgeroorlog.219 Tijdens de burgeroorlog en als
gevolg van de steeds slechter wordende situatie in Afghanistan ontstonden de Taliban.220 In
1996 namen de Taliban de Afghaanse hoofdstad Kabul in en vormden ze de nieuwe regering van Afghanistan.221 Na de aanslagen op 11 september 2001 in New York en Washington be-
gonnen de Verenigde Staten de War on Terror, een mondiale oorlog tegen het terrorisme.222
De Taliban werden in december 2001 verslagen door een internationale coalitie onder leiding van de Verenigde Staten en dezelfde maand werd er een interim-regering gevormd.223
214 Rashid, Taliban, 197. 215 Rashid, Taliban, 129-130. 216 Rashid, Taliban, 129. 217 Rashid, Taliban, 132.
218 Goodson, Afghanistan's Endless War, 69-70. Rashid, Taliban, 21.
219 Rashid, Taliban, 21. 220 Rashid, Taliban, 22.
221 Goodson, Afghanistan's Endless War, 80.
222 Richard Jackson, “War on terrorism,” Encyclopædia Britannica, 19 november 2018, https://www.britan- nica.com/topic/war-on-terrorism, bezocht op 25 juni 2019.
223 “Agreement on provisional arrangements in Afghanistan pending the re-establishment of permanent gov- ernment institutions,” United Nations Security Council, 5 december 2001, http://www.un.org/News/dh/lat- est/afghan/afghan-agree.htm, bezocht op 22 juni 2019, 3.
De huidige regering van president Ashraf Ghani is nog steeds in oorlog met de Taliban en wordt daarbij gesteund door een internationale coalitie. In december 2018 hadden de Verenigde Staten ongeveer 14.000 manschappen in Afghanistan.224 Naast de Verenigde Sta-
ten is de NAVO actief in Afghanistan in het kader van Missie Resolute Support. Het aantal NAVO-personeelsleden bedroeg in februari van dit jaar 17.000 personen.225
De relatie tussen Iran en Afghanistan
Iran deelt een grens van 921 kilometer met Afghanistan.226 Het land is voor Iran van groot
strategisch belang. In het Iraanse buitenlandbeleid voor Afghanistan staan veiligheid en stabi- liteit in Afghanistan centraal.227 Volgens Emile Hokayem, onderzoeker bij het International In-
stitute for Strategic Studies, wordt de veiligheid van Iran in een bepaalde mate direct beïn- vloed door de veiligheidssituatie in Afghanistan. De instabiliteit en de verzwakte regering in Afghanistan kunnen leiden tot een machtsvacuüm. Iran vreest dat dit machtsvacuüm opge- vuld wordt door rivalen in de regio die een bedreiging vormen aan Irans oostelijke grens.228
Daarnaast ziet Iran de aanwezigheid van het Amerikaanse leger in Afghanistan als een bedrei- ging.229 De dreiging die de Verenigde Staten voor Iran vormen zal later in dit hoofdstuk aan de
orde komen.
Volgens professor Internationale Betrekkingen Kayhan Barzegar zijn er drie elementen die bepalend zijn voor het buitenlandbeleid van Iran voor Afghanistan: de culturele band tus- sen beide landen, de handelsbetrekkingen en economische belangen, en het veiligheidsas- pect.230
Iran en Afghanistan hebben een sterke culturele verbondenheid. Afghanistan is lange tijd een onderdeel geweest van het grotere Perzische Rijk. Daarnaast wordt in beide landen een variant van de Perzische taal gesproken. Het Dari dat in Afghanistan de voertaal is en door
224 Thomas Gibbons-Neff en Mujib Mashal, “U.S. to Withdraw About 7,000 Troops From Afghanistan, Officials Say,” The New York Times, 20 december 2018, https://www.nytimes.com/2018/12/20/us/politics/afghanistan- troop-withdrawal.html, bezocht op 17 juni 2019.
225 North Atlantic Treaty Organization, “NATO and Afghanistan,” 5 maart 2019, https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_8189.htm, bezocht op 22 juni 2019.
226 CIA, “Iran,” The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html, bezocht op 12 juni 2019.
227 Kayhan Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” The Washington Quarterly 37, no. 2 (2014): 120.
228 Emile Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” Adelphi Series 51, no. 425-426 (2011): 187. 229 Akbarzadeh, “Iran’s Policy towards Afghanistan: In the Shadow of the United States,” 64. 230 Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” 120-122.
driekwart van de Afghaanse bevolking gesproken wordt vertoont slechts enkele kleine ver- schillen met het Farsi dat in Iran gesproken wordt.231
Een andere factor die Iran met Afghanistan verbindt is de Afghaanse Hazaragemeen- schap. De Hazara zijn een sjiitische minderheid in Afghanistan, Pakistan, en in Iran, waar een groot aantal gevluchte Hazara vanuit Afghanistan zich gevestigd hebben. Tijdens het bewind van de Taliban hebben de Hazara te maken gehad met vervolgingen en aanslagen op de ge- meenschap. Sinds een lokale afdeling van IS in Afghanistan ontstaan is pleegt deze groepering regelmatig aanslagen op de Hazara. Daarnaast worden de Hazara verdrukt en gemarginali- seerd in Afghanistan en Iran.232 De Hazara vormden de grootste etnische groep binnen de
Fatemiyoun Division, een Afghaanse militie die door de Quds-brigade van de IRG gerekruteerd is om in Syrië tegen IS te strijden.233
Naast de culturele band tussen Iran en Afghanistan delen beide landen ook economische belangen. Afghanistan is voor Iran belangrijk omdat het Iran toegang geeft tot de landen in Oost- en Zuidoost-Azië. Als gevolg van de door de Verenigde Staten opgelegde sancties zijn de handelsbetrekkingen met China, India en Japan steeds belangrijker geworden voor Iran.234
Daarnaast is Iran voor Afghanistan belangrijk vanwege de haven in het Iraanse Chabahar. De in 2018 opgelegde sancties aan Iran door de Verenigde Staten maken het exploiteren van deze haven echter nagenoeg onmogelijk voor Afghanistan en belemmert de export vanuit Afgha- nistan en staat daardoor economische groei voor Afghanistan in de weg.235 Een verbetering
van de Afghaanse economie heeft voor Iran meerdere voordelen. Een sterkere economie zou het land stabieler maken en daarnaast de invloed van Irans rivalen, Saudi-Arabië, Pakistan en
231 Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” 120-121.
CIA, “Afghanistan,” The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world- factbook/geos/af.html, bezocht op 21 juni 2019.
232 “Who are the Hazaras and what are they escaping?,” Reuters, 22 september 2016, https://www.reu- ters.com/article/us-europe-migrants-hazaras/who-are-the-hazaras-and-what-are-they-escaping- idUSKCN11S0WG, bezocht op 21 juni 2019.
Reuter, “Murad’s War.” 233 Reuter, “Murad’s War.”
234 Mohsen Shariatinia, “Iran sticks to 'Look to the East' doctrine amid frustration with Europe,” Al-Monitor, 9 juni 2019, https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/06/iran-asia-look-to-east-china-india-japan-oil- exports-europe.html#ixzz5rP48xEjS, bezocht op 20 juni 2019.
Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” 120, 121-122.
“Xi says China will promote steady ties with Iran, Reuters,” 14 juni 2019, https://www.reuters.com/article/us- mideast-attacks/xi-says-china-will-promote-steady-ties-with-iran-idUSKCN1TF0IH, bezocht op 14 juni 2019. 235 Jonathan Landay en Rupam Jain, “U.S. sanctions on Iran threaten vital Afghanistan trade project,” Reuters, 20 mei 2018, https://www.reuters.com/article/us-iran-nuclear-afghanistan-analysis/us-sanctions-on-iran- threaten-vital-afghanistan-trade-project-idUSKCN1IL04G, bezocht op 20 juni 2019.
de Verenigde Staten, en de macht van de Taliban verminderen. Daarnaast zou een verbetering van de Afghaanse economie leiden tot de terugkeer van een groot aantal Afghaanse vluchte- lingen die in Iran verblijven.236 Het is echter in het belang van Iran dat Afghanistan economisch
afhankelijk blijft van Iran om zo de invloed in het land te behouden.237
Tot slot is Afghanistan voor Iran van essentieel belang vanwege het feit dat de veiligheid van Afghanistan directe invloed heeft op de veiligheid van Iran.238 Door de oorlog tegen de
Taliban is Afghanistan een zwakke staat en daardoor kwetsbaar voor invloeden van bui- tenaf.239 Iran vreest dat andere landen of groeperingen uit de regio die Iran vijandig gezind
zijn invloed in Afghanistan krijgen en zo een gevaar voor de veiligheid van Iran kunnen vormen. Iran ervaart in de eerste plaats een dreiging als gevolg van de aanwezigheid van het Ameri- kaanse leger in Afghanistan.240 Wanneer Afghanistan stabiliseert zal het aantal Amerikaanse
troepen in Afghanistan afnemen en daarmee de dreiging die Iran vanuit de Verenigde Staten ervaart. Daarnaast is het voor Iran uitermate belangrijk om het machtsvacuüm in Afghanistan te vullen om zo te voorkomen dat Irans rivalen Saudi-Arabië of Pakistan invloed in Afghanistan krijgen. Beide landen hebben in de jaren ’90 de Taliban gesteund, terwijl Iran in conflict was met de Taliban en de Noordelijke Alliantie steunde die tegen de Taliban streed.241 De Noorde-
lijke Alliantie werd gevormd in 1996 en was een coalitie van verschillende partijen, verenigd in de strijd tegen de Taliban.242 In de vorming van de Noordelijke Alliantie stonden drie perso-
nen centraal: Ahmed Shah Massoud, die verantwoordelijk was voor het Afghaanse regerings- leger, Abdul Rashid Dostam, een Oezbeekse krijgsheer, en Karim Khalili, de leider van de door Iran gesteunde sjiitische partij Hezb-i-Wahdat.243
Nadat de Taliban in 2001 verslagen waren leverde Iran een bijdrage aan de Bonn-Con- ferentie in december 2001, waar de basis voor de nieuwe Afghaanse regering gelegd werd. Na
236 Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 195. 237 Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 195.
238 Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” 122. Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 187.
239 Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 187.
240 Akbarzadeh, “Iran’s Policy towards Afghanistan: In the Shadow of the United States,” 70. Barzegar, “Iran's Foreign Policy in Post-Taliban Afghanistan,” 124.
241 Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 191.
Nader, Scotten, Rahmani, Stewart en Mahnad, Iran’s Influence in Afghanistan - Implications for the U.S. Draw-
down (RAND Corporation: 2014), 9.
242 Goodson, Afghanistan's Endless War, 78. 243 Goodson, Afghanistan's Endless War, 74. Goodson, Afghanistan's Endless War, 74. Goodson, Afghanistan's Endless War, 63, 77.
de totstandkoming van de nieuwe regering in Afghanistan steunde Iran de toenmalige presi- dent Hamid Karzai door het geven van financiële steun en door opbouw- en ontwikkelingshulp
244 Deze Iraanse steun had als doel de invloed in Afghanistan uit te breiden en de Afghaanse
bevolking voor zich te winnen door het aanwakkeren van pro-Iraanse sentimenten.245 Daar-
naast is het in het belang van Iran dat Afghanistan stabiliseert, zodat de externe invloeden in het land verminderen en daarmee de dreiging voor Iran afneemt.246
De samenwerking tussen Iran en Afghanistan is het duidelijkst zichtbaar in Herat en het omliggende gebied. Herat ligt in het westen van Afghanistan, ruim honderd kilometer verwij- derd van de Iraanse grens.247 De regio functioneert als een bufferzone tussen Iran en Afgha-
nistan en vormt daarnaast voor Iran de toegang tot de rest van Afghanistan.248
Amerikaanse aanwezigheid in Afghanistan
De aanval op Afghanistan in 2001 en op Irak in 2003 door een internationale coalitie onder leiding van Verenigde Staten, in het kader van de War on Terror na de aanslagen op 11 sep- tember 2001 schakelden twee van Irans grootste vijanden uit: het regime van Saddam Hussein in Irak en de Taliban in Afghanistan.249 Daarnaast schakelde de nederlaag van de Taliban indi-
rect twee andere rivalen van Iran in Afghanistan uit: Pakistan en Saudi-Arabië. Beide landen hadden de Taliban gesteund en vormden vanwege de invloed die zij via de Taliban uitoefen- den een gevaar voor Iran.250
Iran zag het in de eerste plaats als een voordeel dat de Taliban verslagen waren en stelde zich officieel in beide oorlogen neutraal op. Desondanks steunde Iran in de oorlog tegen de Taliban de Noordelijke Alliantie, een coalitie van anti-Taliban milities waarmee de Verenigde Staten samenwerkten, en hielp Iran de Verenigde Staten door informatie over Al-Qaeda en de
244 Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 247. Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 192.
245 “Progress Toward Security and Stability in Afghanistan,” 98-99.
246 Nader, Scotten, Rahmani, Stewart en Mahnad, Iran’s Influence in Afghanistan - Implications for the U.S. Drawdown, 11.
247 Gall, “In Afghanistan, U.S. Exits, and Iran Comes In.” Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 252. 248 Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 235. Hokayem, “Chapter Eight: Iran,” 194-195.
249 Gause, “The international politics of the Gulf,” 299. 250 Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 246.
Taliban te verstrekken.251 Deze betrokkenheid van Iran leidde echter niet tot een – door Iran
gehoopte – toenadering met de Verenigde Staten.252 In zijn State of the Union op 1 januari
2002 bestempelde de Amerikaanse president Bush Iran als lid van de ‘As van het Kwaad’ – samen met Irak en Noord-Korea – en beschuldigde Iran van steun aan vijandige milities in Irak en het streven naar massavernietigingswapens.253 Hierna verslechterden de verhoudingen
tussen de Verenigde Staten en Iran en ging Iran de aanwezigheid van Amerikaanse troepen in Afghanistan als een existentiële bedreiging zien.254 De toenmalige directeur van de CIA be-
toogde in een verklaring aan de Amerikaanse Senaatscommissie voor Defensie in maart 2002: “The initial signs of Tehran's cooperation and common cause with us in Afghanistan are being eclipsed by Iranian efforts to undermine US influence there. While Iran's of- ficials express a shared interest in a stable government in Afghanistan, its security forces appear bent on countering the US presence. This seeming contradiction in be- havior reflects deep-seated suspicions among Tehran's clerics that the United States is committed to encircling and overthrowing them – a fear that could quickly erupt in attacks against our interests.”255
Na de aanval op Irak vreesde Iran dat het het volgende land zou zijn dat door de Verenigde Staten binnengevallen zou worden om een machtswisseling te bewerkstelligen.256
President Bush wilde inderdaad een machtswisseling bewerkstelligen in Teheran en maakte plannen om Iran aan te vallen.257
De Amerikaanse aanwezigheid aan zowel de west- als de oostgrens van Iran in combi- natie met de oplopende spanningen tussen Iran en de Verenigde Staten leidde ertoe dat het
251 Robert Gaines en Scott Horton, “Attacking Iran Would Unleash Chaos on the Middle East,” The National In- terest, 15 juni 2019, https://nationalinterest.org/feature/attacking-iran-would-unleash-chaos-middle-east-
62582, bezocht op 17 juni 2019.
252 Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 247. 253 Gause, “The international politics of the Gulf,” 299.
Andrew Glass, President Bush cites ‘axis of evil,’ Jan. 29, 2002,” Politico, 29 januari 2019, https://www.polit- ico.com/story/2019/01/29/bush-axis-of-evil-2002-1127725, bezocht op 17 juni 2019.
254 Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan,” 235, 248.
255 “DCI Worldwide Threat Briefing 2002: Converging Dangers in a Post 9/11 World,” Central Intelligence Agency, News & Information, 19 maart 2002, https://www.cia.gov/news-information/speeches-testi- mony/2002/dci_speech_02062002.html, bezocht op 17 juni 2019, in: Milani, “Iran's Policy Towards Afghani- stan,” 248.
256 Akbarzadeh, “Iran’s Policy towards Afghanistan: In the Shadow of the United States,” 64.
257 David Hastings Dunn, “‘Real Men Want to Go to Tehran’: Bush, Pre-emption and the Iranian Nuclear Chal- lenge.” International Affairs 83, no. 1 (januari 2007): 19-21.
gevaar dat de Taliban voor Iran gevormd had simpelweg plaats gemaakt had voor een nieuwe vijand, namelijk de Verenigde Staten.258
Het Iran-beleid van president Obama zorgde echter tijdelijk voor betere betrekkingen tussen beide landen. Obama wilde Iran met wederzijds respect tegemoetkomen.259 In 2015
werd door de Verenigde Staten, de vier andere permanente leden van de VN Veiligheidsraad, Duitsland en Iran het Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) aangenomen, waarin vast- gesteld werd dat het Iraanse kernprogramma voortaan alleen vreedzame doeleinden zal die- nen, in ruil voor verlichting van alle sancties van de VN en van individuele staten.260 Aan de
kortstondige verbetering van de relatie tussen de Verenigde Staten en Iran kwam een einde met het presidentschap van Trump, die in 2017 Obama opvolgde. In 2018 beëindigde hij de Amerikaanse deelname aan het JCPOA omdat de overeenkomst niet in staat was de Ameri- kaanse belangen te beschermen.261 Trump beschuldigde Iran ervan het streven naar nucleaire
wapens niet opgegeven te hebben.262
Na het beëindigen van de overeenkomst legde Trump Iran opnieuw sancties op. De spanningen tussen de Verenigde Staten en Iran liepen hoog op nadat Trump de Iraanse Revo- lutionaire Garde, inclusief de Quds-brigade, bestempelde als een terroristische organisatie in april van dit jaar. In mei stuurden de Verenigde Staten een vliegdekschip, bommenwerpers en patriotraketen naar de Arabische Zee vanwege een vermeende dreiging voor aanwezige Ame- rikaanse troepen door Iran.263
Hoewel Iran de Verenigde Staten graag ziet vertrekken uit Afghanistan vreest het land