5. LOKAAL TOEGEPASTE ACTIES
5.6 Actie 8 – Lokale inzet van preventief fouilleren
• In de betrokken gemeenten agendeert de burgemeester de inzet van preventief fouilleren in de lokale driehoek, wanneer de gemeenteraad bij verordening de burgemeester de bevoegdheid als in artikel 151b Gemeentewet heeft verleend.
• De betrokken gemeenten onderzoeken, wanneer de gemeenteraad de burgemeester deze bevoegdheid niet heeft verleend, de wenselijkheid om aan de raad voor te stellen dit alsnog te doen.
Toelichting
De raad kan bij verordening de burgemeester de bevoegdheid verlenen om bij verstoring van de openbare orde door bijvoorbeeld de vrees dat er wapens aanwezig zijn een gebied als veiligheidsrisicogebied aanwijzen. In een veiligheidsrisicogebied kan de officier van justitie de bevoegdheden, bedoeld in de artikelen 50, derde lid, 51, derde lid, en 52, derde lid, van de Wet wapens en munitie toepassen. Preventief fouilleren is een instrument om te voorkomen dat er wapens in een bepaald gebied aanwezig zijn en om (de dreiging van) wapens weg te nemen. Dit wordt bereikt door ze tijdens het fouilleren in beslag te nemen of doordat bezoekers van het gebied uit voorzorg geen wapens bij zich dragen, vanwege de kans op fouilleren.
Tabel 5.6 Overzicht uitvoering actie 8 naar gemeente
Gemeente Uitgevoerd
Almere Nee
Amsterdam Ja
Barendrecht en Ridderkerk Nee
Breda Nee
Capelle a/d IJssel Ja
Den Haag Nee
Groningen Nee
Haarlemmermeer Nee
Leidschendam-Voorburg Nee
Nissewaard Ja
Rotterdam Ja
Smallingerland Ja
Utrecht Nee
Zaanstad Ja
Zoetermeer Nee
Uitvoering
Over preventief fouilleren zijn de meningen van de betrokken gemeenten verdeeld. Een aantal gemeenten heeft een veiligheidsrisicogebied aangewezen waarin preventief fouilleren mogelijk is. In een aantal gemeenten is dit middel ingezet op momenten waarop er sterke vermoedens waren op een geweldsincident, of waarop er veel jongeren met
wapens zouden rondlopen. Dit is bijvoorbeeld in Rotterdam gebeurd bij de kermis en in Capelle aan den IJssel op het moment dat er indicaties waren dat er een drillrapvideo zou worden opgenomen. In deze gevallen werd er een tijdelijk veiligheidsrisicogebied aangewezen en werd hierbinnen preventief gefouilleerd. In Capelle aan den IJssel is dit ook ingesteld, op het moment dat er een confrontatie dreigde tussen twee rivaliserende groepen in een winkelcentrum. Hierbij konden gedurende twaalf uur bezoekers gefouilleerd worden.
In Amsterdam is in vijf gebieden in de gemeente preventief gefouilleerd. Om etnisch profileren te vermijden is geëxperimenteerd met selectiepoortjes en een selectiezuil. Deze technische hulpmiddelen zouden voorbijgangers willekeurig aanwijzen voor het fouilleren.5 Deze actie is eind 2022 stopgezet omdat de politie buiten de afgesproken gebieden, met name in een jongerecentrum, bezoekers heeft gefouilleerd.6
In veel gemeenten vindt geen preventief fouilleren plaats. In sommige gemeenten komt dit doordat er geen veiligheidsrisicogebied kan worden ingesteld. In andere gemeenten, zoals Utrecht en Den Haag zijn de partijen in de gemeenteraad geen voorstander van preventief fouilleren.
Maatschappelijke discussie
Over preventief fouilleren was al in 2020 een maatschappelijke discussie gaande, met name vanwege het risico op etnisch profileren door de politie. Deze discussie is anno 2022 nog niet verstomd en onlangs is deze in Amsterdam weer opgelaaid. Bovendien bestaat er geen bewijs dat preventief fouilleren effectief is tegen wapenbezit onder jongeren en het aantal steekincidenten in die gebieden terugdringt.7 Uit onderzoek in het Verenigd Koninkrijk blijkt dat er zelfs een omgekeerd effect van uit kan gaan.8 Preventief fouilleren zou leiden tot een versterkt gevoel van onveiligheid, het gevoel ‘eruit gepikt te worden’
door politie en daarmee afname van vertrouwen in instanties en het gevoel ‘er alleen voor te staan’. Beide argumenten zijn onder de risicogroep voorname redenen om over te gaan tot het dragen van een wapen.
Evaluatie preventief fouilleren
In 2022 heeft onderzoeksbureau ProFacto een rapport uitgebracht over de effectiviteit van preventief fouilleren. Hierin wordt gesteld dat de effecten op het verminderen van wapengebruik door preventief fouilleren nauwelijks meetbaar zijn. Toch blijkt uit dit onderzoek dat preventief fouilleren de veiligheid van omstanders vergroot, maar kan het de gevoelens van veiligheid van jongeren verlagen.9 Ook heeft een internationaal onderzoek uitvoeringen van preventief fouilleren in verschillende landen geëvalueerd. Hieruit bleek dat preventief fouilleren op breed maatschappelijk niveau een gevoel van veiligheid geeft, terwijl het op individueel niveau negatieve ervaringen en onveiligheidsgevoelens kan veroorzaken.10
5 NH Nieuws, 12 September 2022, https://www.nhnieuws.nl/nieuws/308474/amsterdam-wijst-vijf-gebieden-aan-voor-nieuwe-proef-met-preventief-fouilleren/
6 NOS, 18 November 2022, https://nos.nl/artikel/2452918-amsterdam-stopt-met-preventief-fouilleren-na-onbevoegde-controles; https://www.trouw.nl/binnenland/nijmegen-start-met-wapencontroles-juist-nu-amsterdam-ze-verguist.
7 Zie onder meer: https://www.eur.nl/esl/nieuws/criminoloog-hekelt-plan-tot-preventief-fouilleren-nijmegen
8 Skarlatidou, A., L. Ludwig, R. Solymosi, & B. Bradford (2021).
9 Winter, H.B., Beukers, M., Boxum, C., Cazemier, J. and Vols, M. (2022). Evaluatie preventief fouilleren.
Groningen, ProFacto.
10Petersen, K., Weisburd, D., Fay, S., Eggins, E. and Mazerolle, L., 2023. Police stops to reduce crime: A systematic review and meta-analysis. Campbell Systematic Reviews, 19(1), p.e1302.
Knelpunten
Preventief fouilleren kan worden uitgevoerd in een gebied dat is aangewezen als veiligheidsrisicogebied. Niet alle gemeenten hebben een gebied met een hoog risico op overtredingen en verstoring van de openbare orde, hetgeen een voorwaarde is voor een veiligheidsrisicogebied. In veel gemeenten vinden de verschillende incidenten met wapens niet in een bepaald gebied plaats, maar verspreid over de gehele gemeente. Ook is er niet altijd sprake van veel wapengeweld in een beperkt gebied. Groepen jongeren bewegen zich door de gemeente en ontmoeten elkaar op verschillende plekken. Het is hierdoor niet mogelijk een specifiek gebied te markeren. Kleinere gemeenten in de omgeving van een grote stad hebben soms te maken met jongeren uit de stad die naar de kleinere gemeente komen en die soms wapens bij zich hebben. Tussen groepen jongeren uit buurgemeenten kan een jarenlange rivaliteit bestaan. Het is echter lastig te voorspellen waar ontmoetingen vervolgens zullen plaatsvinden. Ingrijpen door een veiligheidsrisicogebied aan te wijzen en het organiseren van een fouilleeractie is volgens gemeenten in een dergelijk geval geen optie.
Sommige gemeenten hebben deze actie voorbereid, vooralsnog zonder het te hebben ingezet. Zij hebben de juridische voorwaarden voor de inzet van preventief fouilleren opgenomen in de APV. De mogelijkheid en wenselijkheid van preventief fouilleren is in de driehoek besproken en bij voldoende aanleiding kan de maatregel direct worden ingezet.
Resultaten
Preventief fouilleren is een politiek gevoelige maatregel die niet vaak door gemeenten wordt ingezet. Toch worden er regelmatig wapens gevonden bij fouilleeracties. In Zaandam zijn bijvoorbeeld 22 wapens in een jaar opgehaald met preventief fouilleren, om deze reden wordt de actie in deze gemeente doorgezet.11 Het zou daarmee gezien kunnen worden als een effectieve maatregel om wapens op straat te verminderen.
Effectiviteit
Verder geven gemeenten aan dat voorafgaand aan het preventief gefouilleerd bij de doelgroep vaak al bekend is dat dit zal plaatsvinden. Zij nemen dan geen wapens mee of mijden het gebied. Gemeenten beschouwen deze actie mede om die reden niet als bijzonder effectief in het verminderen van steekwapens op straat.
Sommige gemeenten zien preventief fouilleren als een ingrijpende maatregel die jongeren een onveilig gevoel kan geven. Bij de uitvoering van deze maatregel zou etnisch profileren op de loer liggen. Daarnaast kan het de vertrouwensband tussen jongeren en de politie negatief beïnvloeden.
11 NH Nieuws, 1 december 2022. https://www.nhnieuws.nl/nieuws/306208/dit-jaar-zijn-er-21-wapens-gevonden-zaanstad-gaat-langer-preventief-fouilleren