Door te stellen dat de eigenschappen en de ambities van mannen fundamenteel verschillen van die van vrouwen, zeg je eigenlijk dat deze kenmerken genetisch bepaald zijn. Aan de hand van deze benadering kan bijvoorbeeld gesteld dat vrouwen gewoon niet geïnteresseerd zijn in zaken als politiek en handel door hun karakter. Dat zou dus ook een verklaring kunnen zijn voor het lage percentage vrouwen in het nieuws: vrouwen houden zich over het algemeen niet graag bezig met het publieke leven en dat is genetisch bepaald.
Het overgrote deel van de feministen kan zich in deze benadering echter niet vinden. Volgens hen wordt gender niet biologisch bepaald, maar is het een sociaal product.89 Doordat mannen en vrouwen apart van elkaar socialiseren, krijgen zij verschillende eigenschappen. Vrouwen en mannen worden dus als het ware gekneed in hun rol. In essentie zouden zij niet van elkaar verschillen en kunnen zij dus dezelfde functies vervullen, ook als leidinggevende. Toch spreken feministen wel degelijk over vrouwelijke kwaliteiten en vrouwelijke eigenschappen. Deze zouden echter door de maatschappij geleerd zijn en niet aangeboren. Een veelgehoord argument voor dit standpunt is dat opvattingen over het mannelijke en het vrouwelijke veranderen in de tijd én in cultuur. Zo zijn er bijvoorbeeld samenlevingen waar vrouwen de leiding hebben. Als de verschillen tussen mannen en vrouwen echt biologisch zouden zijn, dan zouden deze verschillen onverklaarbaar zijn. Vrouwen en mannen zouden dan in alle tijden en alle culturen dezelfde eigenschappen moeten hebben. Omdat dit niet het geval blijkt te zijn, zien aanhangers van deze theorie geen reden waarom vrouwen niet dezelfde eigenschappen zouden kunnen ontwikkelen als mannen. Deze discussie wordt in Nederland het ‘gelijkheid versus verschil’ debat genoemd.90
89 Gertrude Robinson. Gender, Journalism and Equity. Canadian, U.S., and European Perspectives. (Cresskill, Hampton Press: 2005) 6
90 Hermsen, Joke en Alkeline van Lenning eds. Sharing the difference. Feminist debates in Holland. (Londen: Routlegde: 1991) 19
3.3 De vrouw bij de onderzochte kranten
In voorgaande paragrafen is beschreven hoe vrouwen in de journalistieke wereld stonden. Maar natuurlijk verschilt dit per krant en per redactie. Zo is het bijvoorbeeld te verwachten dat bij een van oorsprong katholieke krant lange tijd vrijwel geen vrouwen op de redactie te vinden waren. Volgens de conservatieve katholieke leer horen vrouwen namelijk thuis als huismoeder. Hetzelfde geldt in min of meerdere mate voor de verslaggeving over vrouwen. De vrouwenbeweging eiste gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Het is aannemelijk om te denken dat een krant met katholiek gedachtegoed er niet om stond te springen om hierover te berichten. De ontwikkeling die de kranten hierbij hebben doorgemaakt tussen 1935 en 2005 speelt hierbij natuurlijk een belangrijke rol. Ook de kenmerken van de berichtgeving speelt hierin mee. Een populaire krant als De Telegraaf zal een andere nieuwsselectie toepassen als een kwaliteitskrant als de NRC en later NRC Handelsblad.
De Volkskrant
De Volkskrant is een van oorsprong katholieke krant, ontstaan uit een weekblad dat vanaf 1919 werd uitgegeven voor leden van de katholieke arbeidersbeweging. Een jaar later, in 1920, was de frequentie van uitgave al gestegen tot om de dag. De stap naar een dagblad werd gemaakt op 1 oktober 1921. Tot de Tweede Wereldoorlog stond deze krant nog in de schaduw van het veel grotere katholieke dagblad De Maasbode. Maar het dagblad werd pas echt groot na de doorstart in 1945. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is De Volkskrant niet uitgegeven, omdat zowel redacteuren, drukkerij als directie in opstand kwam tegen de NSB ontslag namen.
Joop Lücker werd de nieuwe hoofdredacteur van De Volkskrant en hij zorgde ervoor dat het abonneebestand binnen een jaar steeg tot meer dan 100.000. Het katholieke karakter van de krant werd al in het tweede hoofdartikel duidelijk gemaakt door Carl Romme. Hij was voorman van de Katholieke Volkspartij en staatkundig hoofdredacteur van de krant. In het artikel schreef Romme dat de Volkskrant een blad moest worden voor het katholieke zelf in al zijn geledingen.91 Juist daarom was het opvallend dat de eerste medewerker die Lücker aannam na de doorstart een vrouw was. Marijke Vetter was een vroegere collega van De Telegraaf en Lücker nam haar aan als zijn persoonlijke secretaresse.92 Dit was een dekmantel, want in werkelijkheid schreef Vetter artikelen. Lange tijd was Marijke Vetter de enige vrouw op de redactie van De Volkskrant.93
91 Wijfjes, Huub. Journalistieke cultuur in Nederland. (Amsterdam: University Press, 2002) 53
92 Joan Hemels. De emancipatie van een dagblad. Geschiedenis van de Volkskrant (Baarn: Uitgeverij Ambo, 1981) 253
93 Frank van Vree. De metamorfose van een dagblad: Een Journalistieke geschiedenis van de Volkskrant (Amsterdam: Meulenhof, 1996) 29
Hoewel hoofdredacteur Lücker vrij vooruitstrevend handelde door Vetter artikelen te laten schrijven, was de vrouwelijke journalist zeker niet gewenst op katholieke redacties. Eigenlijk had Lücker zelf ook weinig op met vrouwelijke journalistes.94 Volgens een verslag van de Nederlandsche Journalistenkring namen christelijke kranten in 1928 principieel geen vrouwen aan.95 De katholieke krant De Tijd kwam er ook openlijk voor uit geen journalistes in dienst te willen nemen.96 Uit cijfers uit 1930 blijkt dat er van de tweehonderd leden tellende Rooms-Katholieke vereniging voor journalisten slechts drie vrouwen waren.
De katholieke invloed binnen de Volkskrant was niet alleen merkbaar aan het personeelsbeleid, maar ook aan de sfeer op de redactie. Er heerste een goed katholiek regime, dat zich onder andere uitte in de aanpassing van advertenties en foto’s. Zo kregen jurken zowel boven als onder een extra reepje stof mee en filmfoto’s werden verknipt of geretoucheerd.97 Het is niet verwonderlijk dat in deze sfeer weinig plaats was voor vrouwen die niet in het stereotypebeeld pasten, zowel op de redactie als in de krant. Maar bij het verdwijnen van het katholieke stempel veranderde ook deze houding.
Het verdwijnen van de ondertitel Katholiek dagblad van Nederland in 1965 is achteraf door veel mensen beschouwd als een eerste aanwijzing voor de koersverandering. Maar het duurde nog enkele jaren voordat de krant de katholieke insteek echt liet varen. Met deze verandering had Lücker niets meer te maken: hij had al een jaar eerder plaats moeten maken voor Jan van der Pluijm, na een onherstelbaar geschil met de directeur en - zo bleek - ook met een groot deel van de redactieleden. Onder Van der Pluijm vormde de krant zich tot een klankbord van de veranderingen in de katholieke wereld. Dit leidde op de redactie soms tot spanningen onderling. En ook de conservatieve abonnee’s konden zich niet in deze nieuwe koers vinden.
Het verlies van deze lezersgroep werd echter ruimschoots goedgemaakt door de komst van andere lezers: de studenten. In de loop van de jaren zestig groeide de Volkskrant uit tot dé studentenkrant van Nederland. Er kwamen vernieuwende onderwerpen aan bod, zoals het milieu, alternatieve jeugdcultuur, opvoeding, onderwijs en gezondheidszorg.98 Ook onderwerpen als geboortebeperking en drugsgebruik werden niet geschuwd.99 De identiteit van de krant werd erg links en progressief. Het is te verwachten dat in deze periode een grote groei te zien is in het aantal vrouwen dat aan het woord komt in de krant. Deze onderwerpen zijn immers ‘typisch’ vrouwelijk, in tegenstelling tot de katholieke en mannelijke insteek in de decennia hiervoor.
94 Ibidem, 228
95 Elias, Voor zover plaats aan de perstafel, 27
96 Ibidem, 24
97 Vree, van. De metamorfose van een dagblad, 32
98 Ibidem, 107
Maar de vrouwelijke journalist moest ook op de redactie van de vernieuwende Volkskrant gewoon met de mannen meedoen. Zij werden getolereerd zolang zij zich als one of the boys aan de heersende code hielden, schrijft Frank van Vree in een beschouwende epiloog van zijn geschiedschrijving van de krant. Hoofdredacteur Van der Pluijm karakteriseerde de vrouwelijke journalisten die aan het begin van de jaren zeventig op de redactie werkten als ‘leuke meisjes zonder dat ze allemaal sexbommen zijn.’100 In de jaren tachtig is er door de vrouwelijke medewerkers van de Volkskrant dan ook een hevige strijd gevoerd om een gelijke behandeling. Want hoewel het dagblad zich in haar berichtgeving voordeed als voorstander van gelijke rechten, kregen vrouwelijke journalistes systematisch minder loon dan hun mannelijke collega’s.
Tot de jaren negentig zette de groei van de Volkskrant door, wat uiteindelijk enkele jaren leidde tot de positie van ‘tweede krant van Nederland’ achter De Telegraaf. Maar aan het einde van de vorige eeuw begonnen ook de abonnees van de Volkskrant af te nemen, een tendens die in de hele dagbladwereld was waar te nemen. In tegenstelling tot andere kranten, heeft dit bij de Volkskrant nog niet geleid tot een grote reorganisatie. Wat vrouwelijke journalistes betreft, heeft de krant sinds de jaren tachtig een vooruitstrevender beleid gevoerd. In 2005 was Suzanne Weusten adjunct-hoofdredacteur. En zij was niet de eerste vrouw die deze positie bekleedde. In 1995 viel Yvonne Zonderop al dezelfde eer ten deel. Maar dat dit een bijzondere ontwikkeling was, blijkt wel uit het artikel uit dagblad Trouw van dat jaar. De eerste zin van het artikel luidt namelijk: De Volkskrant krijgt een vrouwelijke adjunct-hoofdredacteur.101 Het feit dat Zonderop als vrouw het adjunct-hoofdredacteurschap had gekregen, was dus erg nieuwswaardig in 1995.
Vanwege de katholieke achtergrond van de Volkskrant is het te verwachten dat in het bronmateriaal van 1935 en 1950 vooral het beeld van de vrouw als huismoeder en echtgenote te vinden zal zijn. Hierbij is het onwaarschijnlijk dat deze vrouwen ook zelf aan het woord komen, omdat dit nu eenmaal in strijd is met het beeld van de vrouw als huismoeder en echtgenote. Na de ommekeer van de krant en de verandering naar studentenkrant zullen er andere vrouwen aan het woord komen. Studenten zijn over het algemeen een progressieve groep, dus in deze periode is er een progressiever beeld van de positie van de vrouw te verwachten. Ook de onderwerpen waarover vrouwen in deze periode aan het woord komen zullen veranderen. Omdat de Volkskrant langzaam opschoof in de richting van De Telegraaf en soms zelf gekscherend de ‘Roomse Telegraaf’ werd genoemd, is de verwachting dat er populairdere onderwerpen aan bod zullen komen, wat ook weer invloed zal hebben op de invalshoek van de artikelen.
100 Ibidem, 199
NRC
Bij NRC Handelsblad is er ook sprake van een keerpunt. Weliswaar niet vanwege een nieuw ingeslagen weg, maar een gedwongen fusie tussen twee kranten zorgde ervoor dat deze kwaliteitskrant haar identiteit opnieuw moest bepalen. Deze twee voorgangers van het NRC Handelsblad zijn het Algemeen Handelsblad en de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Op 5 januari 1828 verscheen in Amsterdam het eerste nummer van het Algemeen Handelsblad, opgericht door Jacob Willem van den Biesen. Zestien jaar later, in 1844, kwam de eerste Nieuwe Rotterdamsche Courant van de persen rollen. Deze krant werd opgericht door Henricus Nijgh senior. Hoewel de oprichters van beide kranten van katholieke huize kwamen, kozen de kranten al snel voor een liberale houding.102 Het is daarom aannemelijk om te denken dat juist hier ruimte was voor verhalen over vrouwelijke onderwerpen én voor vrouwelijke journalisten. Maar hoewel voorganger Algemeen Handelsblad verschillende vrouwelijke journalisten in dienst had rond 1935, blijkt uit een verslag van de Nederlandsche Journalistenkring uit 1928 dat de bij de Nieuwe Rotterdamsche Courant geen vrouwen werkten.103 Uit onderzoek van de Nationale Vrouwenraad blijkt verder dat de redactie van deze krant ook nog in 1947 uitsluitend uit mannen bestond.
En dat is opvallend, want juist het Algemeen Handelsblad stond erom bekend veel zakelijk nieuws te geven en ook veel aandacht te besteden aan de effectenbeurs. Een wereld waarin vrouwen niet thuishoorden in die tijd. Het is dus erg bijzonder dat juist hier wél vrouwelijke journalisten werkten. Maar daarnaast stond het Handelsblad ook bekend als een dagblad met aandacht voor kunst en cultuur, een gebied waar meer vrouwen te vinden zijn. Het is dus aannemelijk om te stellen dat de vrouwelijke journalisten die hier werkzaam waren, vooral op dit gebied actief waren. Twee van deze journalistes waren Anna-Holdert-Zuikerberg en Hélène van Meekren. Zij schreven in 1938 het boek Veertig jaar vrouwenarbeid, maar zij zagen zichzelf als échte journalisten, die het nieuws verslaan.
Over de journalistes - of liever gezegd het ontbreken eraan - bij de deftigere Nieuwe Rotterdamsche Courant is minder geschreven. Het dagblad had als thuishaven Rotterdam en gaf nieuws dat sterk gericht was op de haven. Ook in deze omgeving waren vrouwen aan het begin van de vorige eeuw natuurlijk niet thuis. Havenarbeid en handel: het zijn geen typisch vrouwelijke onderwerpen. Ook de elitaire cultuur van de Nieuwe Rotterdamsche Courant kan hebben bijgedragen aan de lange afwezigheid van vrouwen op de redactie. Vrouwen kwamen maar net kijken in de journalistiek en hoorden dus zeker nog niet thuis tussen de (mannelijke) elite. Zij begonnen vaker bij regionale kranten en volksblaadjes.
102 Frans Oudejans, ‘Een deftige krant in de ramsj’, Ons erfdeel 39 (1996) 4: 35
Naast de insteek en doelgroep liepen de kranten ook uiteen in het volgen van het liberale beginsel. In Rotterdam hield de redactie lang een conservatieve koers aan, terwijl het Algemeen Handelsblad zich wat soepeler opstelde. Zo was oud-partijleider van D’66, Hans van Mierlo, bijvoorbeeld jarenlang redactielid van het Algemeen Handelsblad, aan het einde zelfs als chef van de redactie van de opiniepagina. En ook andere oprichters van deze liberale partij hebben bij dit dagblad gewerkt.
Omdat de kranten in veel opzichten op elkaar lijken – beide liberaal, beide avondbladen -, is het niet verwonderlijk dat er meermalen over een fusie is gesproken, die er uiteindelijk ook is gekomen. De Gentse hoogleraar in de perswetenschap Luykx ontdekte dat er al in 1914, 1926 en 1929 gesprekken zijn gevoerd over een eventuele samenwerking, maar steeds zonder resultaat. Maar toen de televisie steeds populairder werd in de jaren zestig, merkten de kranten dit aan een terugloop van het aantal abonnee’s. Zeker voor de avondbladen, wat Algemeen Handelsblad en de Nieuwe Rotterdamsche Courant beide waren, zorgde dit voor een terugval. In plaats van de krant te lezen, gingen steeds meer mensen ’s avonds voor de televisie zitten. In deze periode zijn veel kranten verdwenen en gefuseerd, zo uiteindelijk ook Algemeen Handelsblad en de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Eerst in een puur administratieve samenwerking in 1964 in de Nederlandse Dagbladunie, later ook redactioneel. De twee kranten konden er niet voor kiezen om ook ’s ochtends te verschijnen. Bij het Algemeen Handelsblad kwam dat doordat de abonnee’s in de avond de beurskoersen wilden lezen. En de Nieuwe Rotterdamsche Courant had door het succes van het Algemeen Dagblad simpelweg niet voldoende drukcapaciteit.
Per 1 oktober 1970 verscheen de nieuwe krant met een dubbele naam. In Amsterdam heette het dagblad Handelsblad NRC, in Rotterdam NRC Handelsblad. Beide dagbladen leverden mensen aan de gemeenschappelijke hoofdredactie, maar deze werd al na korte tijd teruggebracht. De jaren na de fusie verloor NRC Handelsblad veel lezers, met als dieptepunt van 89.894 in 1974. In dat jaar werd de katholieke avondkrant De Tijd opgeheven en veel lezers stapten over. Van dat moment nam de oplage ieder jaar weer toe. NRC Handelsblad, zoals de krant na enkele jaren landelijk heette, won lezers en advertenties, werd dikker, kreeg bijlagen en werd bekend als de kwaliteitskrant van Nederland.
Dat heeft tot gevolg dat er vooral serieuze berichtgeving in de krant staan. Sensatiebeluste artikelen zul je hier niet snel vinden. NRC Handelsblad heeft nooit een vrouwenpagina gehad. Het is te verwachten dat vrouwen in deze krant, vooral de laatste jaren, vrouwen op een serieuze en objectieve manier worden neergezet. De aandacht voor vrouwen zal waarschijnlijk laag zijn, omdat er veel nieuws uit het bedrijfsleven en economisch nieuws op de voorpagina staat. ‘Zachte’ nieuwsonderwerpen als opvoeding en onderwijs zijn niet kenmerkend voor deze krant.
De Telegraaf
In tegenstelling tot NRC Handelsblad is De Telegraaf is altijd een fervent voorstander geweest van vrouwenpagina’s. In het begin van de vorige eeuw had deze populaire krant al een vrouwenpagina, die werd gevuld door journaliste Mies Moussault. Bij De Telegraaf werkten in 1928 volgens de Nederlandsche Journalistenkring dan ook al enkele vrouwen.104 Toen veel kranten in de loop van de jaren tachtig de pagina’s voor vrouwen lieten vallen, hield De Telegraaf hier stug aan vast. In 1986 telde de krant maar liefst vier pagina’s met berichtgeving speciaal voor vrouwen. En sinds maart 2007 heeft de krant een eigen tijdschrift speciaal voor vrouwen. Er is binnen de redactie zelfs als jarenlang een aparte vrouwenredactie. Hoewel de berichtgeving over en voor vrouwen dus serieus genomen wordt, is het maar de vraag of alle berichten die betrekking hebben op vrouwen zo niet worden verdreven naar dit speciaal gereserveerde stukje krant. Hoewel in eerste instantie dus lijkt alsof De Telegraaf veel aandacht aan vrouwen besteed, zou dit op de voorpagina van de krant best eens kunnen tegenvallen.
De Telegraaf kwam voor het eerst uit op 1 januari 1893, maar werd pas écht groot onder leiding van Hendrikus Holdert. De populariteit van de krant groeide snel, totdat de Tweede Wereldoorlog en het hierop volgende verschijningsverbod de krant stillegde. In de oorlog had de krant zich teveel laten beïnvloeden door de Duitse bezetters. De redactie werd een pro-Duitse berichtgeving verweten, hoewel dit in een later onderzoek door René Vos wordt betwist.105 Maar het verschijningsverbod werd al in 1949 opgeheven en de populaire krant ging door. Invloeden uit de Angelsaksische wereld schenen door op de voorpagina van De Telegraaf. Grote koppen, moderne vormgeving en een grotere variatie van onderwerpen werden kenmerkend voor De Telegraaf.
Tijdens de ontzuiling won de Telegraaf steeds meer lezers. De krant streefde in deze periode Het Vrije Volk als populairste krant van Nederland voorbij en heeft haar nummer één positie sindsdien niet meer opgegeven. De Telegraaf is nooit verbonden geweest aan een politieke partij of zuil. Zij is een schoolvoorbeeld van een populaire krant. Populaire kranten geven meer aandacht aan sensationeel nieuws, zoals misdaad en rampen. Maar ook royaltynieuws en privé-verhalen passen in deze krant. Wat betreft de nieuwsselectie en de onderwerpkeuze is dus te verwachten dat De Telegraaf van deze drie kranten de meeste vrouwen aan het woord laat. Ten eerste omdat het een populaire krant is, die niet gebonden is aan een politieke partij of zuil. Ook de aandachtsgebieden van deze krant sluiten goed aan op de belevingswereld van vrouwen. En omdat deze krant ook veel ruimte reserveert voor verhalen over beroemdheden, zijn er hier waarschijnlijk de meeste verhalen over vrouwen te verwachten.
104 Idem