Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993 · dbnl

bron

Mekka. Jaarboek voor Lezers. Jaargang 1993. Nijgh & Van Ditmar / Dedalus, Amsterdam / Antwerpen 1993

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_mek001199301_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd

zijn.

7

Voorwoord

Dit boek is een overzichtsboek. Het is minder een leesboek dan een bladerboek. In die hoedanigheid wil het de lezer verstrooiing bieden. En het is de bedoeling dat er veel in gebladerd wordt. Een jaar lang als het goed is. Want boven alles heeft Mekka '93 gebruikswaarde als naslagwerk, om enthousiaste lezers een steun in de rug te bieden tijdens hun leesavonturen. Mekka '93 brengt het voorbije boekenjaar in kaart, biedt een prospectus voor het komende boekenjaar, informeert over de verschillende facetten van het boekenvak, en levert adressen en boekenlijsten.

Beschouwingen over literatuur en boekwezen zijn van vitaal belang. Maar het tijdsbestek van een jaar is er wellicht te kort voor. Contemplatie verdient een langere-termijnvisie. Vandaar dat Mekka zich zoveel mogelijk heeft willen bepalen tot feiten en cijfers. Voor achtergronden en ontwikkelingen of voor literair-historische overzichten kunnen lezers zich wenden tot uitgaven als Het literair klimaat (De Bezige Bij) of het twee jaar geleden verschenen dubbelnummer van het literaire tijdschrift Maatstaf, waarin de stand van zaken in de Nederlandse literatuur geboekstaafd is.

Het neemt niet weg dat Mekka zich in hoofdzaak richt op literaire fictie en non-fictie, tot die boeken die door klassieke lezers onder belletrie gerangschikt worden. Die beperking is ook ingegeven door economische motieven. Op een uitputtende manier het hele boekendomein bestrijken is binnen de marges van een uitgave als deze ondenkbaar. Daarom is aan de jeugdliteratuur en aan het genre van de spannende boeken slechts marginale aandacht besteed. Maar dat ze niet geheel en al uit het blikveld zijn verdwenen, impliceert al dat de grenzen tussen

jeugdliteratuur en literatuur, tussen spannende boeken en belletrie vaag zijn. Voor zover ze er niet al zijn, dienen er soortgelijke jaarboeken voor jeugdboeken en spannende boeken te komen.

Een en ander ligt ook ten grondslag aan de manier waarop het jaaroverzicht (1.1) tot stand gekomen is. Zóveel op zichzelf staande en uiteenlopende feiten en

ontwikkelingen, daarover valt geen zinnig samenvattend betoog te schrijven. Daarom is niet gestreefd naar een essay, maar naar een - nevenschikkend gepresenteerde - selectie van de belangrijkste boekgebeurtenissen uit het afgelopen jaar. De selectie is van mij, de informatie niet. Die wordt voor een belangrijk deel weergegeven door middel van citaten uit wat er in het afgelopen jaar door nieuwsmakers en

opinievormers in de geschreven pers over genoemde kwesties is gezegd. Het jaaroverzicht - een sterk uitgebreide en meer op literatuur ge-

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

richte versie van een artikel dat in het eerste nummer van Boekblad (jaargang 1993) gepubliceerd is - heeft kortom voornamelijk de vorm van een verslag. En daarvan is alleen op die plaatsen afgeweken waar ik het niet laten kon zulks te doen.

Als gevolg van de opzet van dit boek bevat hoofdstuk 3 (De vooruitblik) ook een selectie van literaire activiteiten, herdenkingen en jubilea, nieuwe boeken en radio-en tvprogramma's voor de maand januari. Door de verschijningsdatum van Mekka '93 lijken die gegevens als mosterd na de maaltijd te komen, maar omdat Mekka vooral een overzichtsboek wil zijn is ervoor gekozen om ze toch op te nemen. Voor degene die Mekka primair als programmagids hanteert zijn ze overbodig, voor degene die het als naslagwerk gebruikt zijn ze het niet. Voor die laatste is ook het achter in dit boek opgenomen register van persoonsnamen onmisbaar. Om begrijpelijke redenen is ervan afgezien hoofdstuk 4 (de adressen) te verwerken in het register. Dat hoofdstuk heeft op zichzelf immers al de gebruiksmogelijkheden van een register.

Een boekuitgave als deze kan niet verwezenlijkt worden zonder de bereidwilligheid van talloze personen uit het boekwezen, van schrijvers en uitgevers tot organisatoren en scribenten in de literaire journalistiek. Speciaal dank ik Ed van Eeden, Bart van Egeren, Marion Hoff, Marijke Friesendorp, Umtul Kiekens, Jacolien Kingmans, Josje Kraamer, Peter-Erik Neyssen, Joost Nijsen, Herm Pol, Fred Spek, Nans Spieksma, Karin Stals, Ria Turkenburg, Rudy Vanschoonbeek en Angelica Wendland voor hun bemoeienissen.

Peter Nijssen

9

1

1.1 Jaaroverzicht 1992

Januari

♦ De openingen van de Europese grenzen zijn voor Vlaamse schrijvers groot genoeg om een subsidie bij het Nederlands Fonds voor de Letteren aan te vragen. De Vlaamse krant De Morgen meldt dat een twintigtal Vlaamse schrijvers een aanvraag heeft ingediend. De nieuwe Europese subsidiewetgeving maakt theoretisch 185 Vlaamse auteurs kandidaat voor een Nederlandse subsidie. De reden waarom Vlamingen gebruik maken van de mogelijkheid ligt voor de hand: de Nederlandse subsidies liggen een stuk hoger dan in eigen land.

♦ De

start het literair tv-programma Boek in Waterland. Het is bedoeld voor een breed publiek, concentreert zich op ‘dunne boeken’ en wordt gepresenteerd door Hans Born, voormalig journalist en reclametekstschrijver. Tot de gasten van het acht afleveringen tellende programma behoren Jean-Paul Franssens, Bril & Van Weelden, J. Bernlef en A. Alberts.

♦ Hella S. Haasse komt met Vagando per una selva oscura (de vertaling van Het woud der verwachting) in de toptien van het Italiaanse dagblad La Stampa.

♦ Oostduitse dichters, onder wie Sacha Anderson (de voorman van de nieuwe

DDR

-literatuur) en Rainer Schedlinski, blijken te hebben gespioneerd voor de Stasi.

De onthullingen maken in één klap een einde aan de literaire beweging van de Prenzlauer Berg, die met haar Druckhaus Galrev en café Kiryl (anagrammen van respectievelijk Verlag en Lyrik) een tegenbeweging in de

op gang bracht.

Leedvermaak en verbazing alom in Duitsland, waar een deel van de literaire journalistiek meteen maar de hele

-literatuur in diskrediet brengt. Oscar van Weerdenburg wijdt er in de Volkskrant van 24 januari een artikel aan: ‘In Berlijn worden Galrev en Kyril door sommigen al spottend Druckhaus Isats en café Flow genoemd (achterstevoren gelezen: de Stasi en haar chef Markus Wolf).’ De

bekentenissen en verklaringen van Anderson, Schedlinski en uitgeverij Galrev komen te laat om nog iets van de reputatie van het Druckhaus overeind te houden. De uitgeverij stuurde pas halverwege januari een circulaire naar de Duitse media, waarin zij zich van haar Stasidichters distantieerde en verklaarde ‘niet identiek te zijn met het beeld dat de publieke opinie van haar heeft’. Van Weerdenburg: ‘De mythe van de Berg is afgelopen, de dichters hebben hun aura verloren.’

♦ In Amsterdam-Zuid wordt op 31 januari Het Vertalershuis geopend. Buitenlandse vertalers kunnen daar op aanvraag maximaal drie maanden verblijven om hun kennis van de Nederlandse taal te verdiepen of levend te houden, zich vertrouwd te maken met de Nederlandse cultuur, contact te onderhouden met Nederlandse auteurs, en bronnenonderzoek te doen. Het Vertalershuis, een intitiatief van de Vereniging van Letterkundigen, is al bij de opening voor de rest van het jaar geheel volgeboekt.

♦ Het Ludo Pieters Gastschrijver Fonds, dat eind januari gesticht wordt, heeft tot doel het verblijf van een buitenlandse gastschrijver in Nederland te financieren, bij voorkeur een schrijver die om politieke redenen in moeilijkheden is geraakt.

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

10

lijk maakt. Hij wordt in het nieuwe academisch jaar writer in residence aan het Sinologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Leiden.

♦ Bas Heijnes tweede roman Suez verschijnt. Hij heeft er maar liefst zeven jaar aan gewerkt. Heijne in een interview voor HP/De Tijd: ‘Het idee voor Suez zat in m'n hoofd en veranderde de hele tijd met me mee. Ik kon er geen greep op krijgen, m'n vrienden noemden het de Suezcrisis.’ De verschijning van de roman werd bovendien vertraagd door de aanvankelijke weigering van Heijnes voormalige uitgever Bert Bakker om de auteur toestemming te geven zijn werk bij Prometheus te laten verschijnen.

De kritiek koestert hooggespannen verwachtingen, maar oordeelt niet onverdeeld enthousiast over Suez. Janet Luis komt er niet uit: ‘Het is niet eenvoudig om uit te maken of je hier met lichtzinnige of hoogst serieuze zaken te maken hebt, met een modern uitgevallen klassieke roman, of met een moderne roman in klassiek tenue.’

(

Handelsblad, 31-1) Anthony Mertens komt er wel uit: ‘Suez is een mislukte roman, in goede bedoelingen blijven steken.’ (De Groene Amsterdammer, 19-2)

Februari

♦ Vertaler en schrijver Thomas Graftdijk overlijdt 10 februari op 42-jarige leeftijd in zijn Italiaanse woonplaats Preggio. Collega-vertaler Paul Beers memoreert hem in een artikel voor Vrij Nederland (22-2): ‘Thomas Bernhard, James Purdy, Jean-Paul Sartre, Franz Kafka, Hannah Ahrendt, Oriana Fallaci, Georg Groddeck, Peter Sloterdijk, Friedrich Nietzsche, Thomas Mann, Sigmund Freud - al deze groten, en nog veel meer, vertaalde Thomas Graftdijk in vijftien jaar uit het Frans, Engels, Italiaans en vooral het Duits.’ Een vertaal-oeuvre met een verbazingwekkende combinatie van kwaliteit en kwantiteit, aldus Beers. Niet lang na Graftdijks overlijden verschijnt diens hooggeprezen vertaling van Nietzsches onvoltooid gebleven Herwaardering van alle waarden. Max Pam noemt het (in

Handelsblad, 21-2) een schande dat Graftdijk nooit de Nijhoffprijs heeft gekregen.

♦ Adriaan van Dis kondigt aan gedurende ten minste één jaar met zijn literaire talkshow te stoppen. Het lopende seizoen maakt hij nog af, dan wil hij ‘eindelijk full-time schrijver’ worden, vertrouwt hij een verslaggever van De Morgen (15-2) toe. Ook de opdringerigheid van uitgevers is hij beu: ‘Ik heb altijd geprobeerd ver van de literaire coterieën te blijven, maar als je er negen jaar in zit, begint de druk zo groot te worden, worden de verwachtingen zo groot, dat de uitgevers zich beginnen te gedragen als vertegenwoordigers van een autobeurs...’

♦ Intussen interviewt Van Dis verrassenderwijs Salman Rushdie. Op een geheim adres, dat wel. Want het doodvonnis tegen Rushdie is nog altijd van kracht. Op 14 februari is het drie jaar geleden dat Khomeini zijn fatwa tegen de schrijver uitsprak wegens het vermeend anti-islamitische karakter van The Satanic Verses. Ter

herinnering daarvan verschijnen aan Rushdie gerichte brieven van schrijvers uit de hele wereld (onder wie Margaret Atwood, Umberto Eco, Federico Fellini, Nadine Gordimer, Günter Grass en Norman Mailer) in een groot aantal Europese kranten.

De solidariteitsbetuiging van Gordimer, de Zuid-afrikaanse winnares van de Nobelprijs voor literatuur 1991, begint zo: ‘Beste Salman, Altijd als ik iets over jou schrijf, hoop

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

11

dan voor altijd opgeheven zal zijn.’

Het doodvonnis verhindert een consortium van Britse en Amerikaanse uitgevers niet de Satanic Verses uit te brengen in een paperback die eind maart in een startoplage van 100 000 exemplaren verschijnt. De Engelstalige vakpers en het schrijversgilde Authors Guild staan vierkant achter de beslissing. Maar treurig genoeg laat het publiek het volkomen afweten. Het blijkt nauwelijks belangstelling te hebben voor de pocketversie.

♦ Braindrain is de naam van een nieuw Vlaams literair tijdschrift, een tijdschrift op diskette wel te verstaan. De lezers van het magazine, dat een initiatief is van vertaler Jan Moens en schrijver Didi de Paris, mogen zelf beslissen welke bijdragen ze uitprinten. Het tijdschrift wil drie keer per jaar verschijnen; het eerste nummer telt bijdragen van Charles Ducal, Pol Hoste, Koen Peeters en Kamiel Vanhole.

♦ Schrijver Bob den Uyl overlijdt, 61 jaar oud, op vrijdag 14 februari. Hij debuteerde in 1963 met de verhalenbundel Vogels kijken, maar raakte pas in 1975, na de verschijning van de verhalenbundel Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam, in de gunst bij een breed publiek.

♦ Prisma Lectuurvoorlichting, het bureau dat sinds 1950 aan bibliotheken en belangstellenden korte besprekingen van algemene boeken leverde, verdwijnt in de mist van bezuinigingen. Het terugbrengen van

's jaarsubsidie van 1 miljoen naar 300 000 gulden betekende ‘een feitelijke doodsteek’.

♦ Bij de Frankfurter uitgeverij Suhrkamp verschijnt de vertaling van A.F.Th. van der Heijdens Het leven uit een dag (1988) als Ein Leben, ein Tag. Suhrkamp neemt een optie op Van der Heijdens Weerborstels, het Boekenweekgeschenk 1992.

♦ De jury van de

Literatuur Prijs presenteert de longlist van de 21 boeken die geselecteerd zijn uit de groslijst van 188 titels. Tot die laatste behoren ook het Boekenweekgeschenk van Cees Nooteboom en een 30-tal non-fictieboeken die de jury stilzwijgend heeft toegevoegd. Ze waren niet ingezonden omdat het nieuwe reglement voorschreef dat alleen nog maar literair verhalend proza genomineerd kan worden. Op de longlist ontbreken merkwaardigerwijs de boeken van W.F. Hermans (De laatste roker), Tom Lanoye (Kartonnen dozen) en August Willemsen (De val).

Maart

♦ De Boekenweek (van 11 tot en met 21 maart) stelt een overvol programma rond 't prachtig rijk van Insulinde in het vooruitzicht, met een waslijst van speciaal voor het thema op de markt gebrachte boeken. Een fractie daarvan, maar toch nog altijd 22 titels (waarvan sommige slechts in de allerverste verte verband houden met het Boekenweekthema) bespreekt Jaap Goedegebuure met alziend oog in HP/De Tijd (6-3), en wel onder de kop ‘Week van de tropenkolder’. De vraag doet zich daarbij voor of het eerste woord een substantief of een adjectief is, en voorts op wie dit slaat als het tweede het geval is.

De

lanceert als organisator van de Boekenweek een eenmalig tijdschrift over Indische literatuur (Nusantara), en tal van literaire activiteiten, waarbij met name voor A.F.Th. van der Heijden en A. Alberts (de Boekenweekschrijvers), Hella S.

Haasse (Heren van de thee) en Rudy Kousbroek (Het Oostindisch kampsyndroom)

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

De literaire kritiek is zeer te spreken over het cadeauboek, Weerborstels, en dat

is

12

geen automatisme want het vorige geschenk - Nootebooms Het volgende verhaal - werd misprijzend in ontvangst genomen.

De boeken van Haasse en Kousbroek verschijnen pal voor de Boekenweek en nestelen zich vrijwel onmiddellijk in de meeste Boekentoptiens. Tom van Deel (in Trouw, 2.7-2) geeft zich niet helemaal gewonnen voor Haasses Heren van de thee.

Hij eindigt zijn recensie met een frappante observatie: ‘Het kan niet toevallig zijn dat Haasse haar roman laat eindigen precies op 1 februari 1918, de dag die voorafgaat aan haar eigen geboorte op 2 februari 1918. Als om aan te geven dat deze

geschiedenis, hoe dan ook, raakt aan die van haarzelf.’ En Hans Vervoort plaatst in

NRC

Handelsblad (28-2) kanttekeningen bij Kousbroeks anathema-bundeling, maar terzijde daarvan ‘is Het Oostindisch kampsyndroom natuurlijk een imponerende bundel van een voortreffelijk stilist die niet alleen denkt met zijn hersens, maar ook met zijn hart’.

Een Boekenweek met het Insulinde-thema is ook het geëigende moment voor de verschijning (bij Querido) van het Verzameld werk van Vincent Mahieu (1911-1974), de Indische schrijver die in werkelijkheid Jan Boon heette, maar naam maakte ‘als de gezellige praatvaar Tjalie Robinson’. Zijn vertellingen publiceerde hij onder het pseudoniem Vincent Mahieu. Kees Snoek bespreekt de uitgave in Vrij Nederland (25-4) en ontkomt niet aan de slotsom: ‘Jan Boon is als Vincent Mahieu de beschrijver van een Indië dat voorgoed voorbij is. Maar mede dank zij hem niet vergeten, en in zekere zin onsterfelijk.’

Hoe onsterfelijk ook, Amnesty International grijpt het Boekenweekthema aan om er een vet vraagteken achter te zetten. Ze organiseert terzelfder tijd een schrijfactie voor Indonesische gewetensgevangenen onder de titel Indonesië: prachtig rijk van Insulinde?

♦ Een aantal auteurs en vertalers uit Nederland doet wat zo'n twintig Vlaamse auteurs al eerder in Nederland deden: subsidie aanvragen over de grens. Ze dingen naar een werkbeurs bij het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.

♦ Inkoopcombinatie Libris, sponsor van het tv-programma Boek in Waterland, gaat sterspots uitzenden. In de eerste weken van maart is vijftien keer een

reclamefilmpje te zien met schrijfster Yvonne Kroonenberg. In zomer en najaar volgen nieuwe reeksen spots.

♦ Vertaalster en universitair docente Pauline Sarkar, door het bestuur van de Stichting Frankfurter Buchmesse aangesteld als directeur, begint haar nieuwe functie, die zij tot en met oktober 1993 op full-time basis gaat uitoefenen. Adjunct-directeur Annette van Soest wordt belast met de activiteiten in Vlaanderen.

♦ Toon Tellegen ontvangt voor zijn kinderboek Juffrouw Kachel (Querido) de Libris Woutertje Pieterse Prijs.

♦ Uitgeverij De Harmonie viert haar twintigjarig bestaan met het in kleine oplage verspreide Dansschoenen van Remco Campert, de bedenker van 's uitgevers naam.

Later in het jaar verschijnt een op het oog minder vlot lopend paar schoenen van Campert: de dichtbundel Rechterschoenen (De Bezige Bij). Rob Schouten kan er - hoewel de titel ‘iets onafs, nonchalants, toevalligs; misschien ook iets onhandigs’

suggereert - in ieder geval mee uit de voeten: ‘Soms bevangt je de gedachte “hij doet maar wat”, en in positieve zin is dat ook zo. Maar nooit weet je helemaal zeker of zijn vrijblijvende toon niet het web is waarin de lepe dichter je babbelend verstrikt.

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

13

zure huize moet komen om er als gerijpte lezer helemaal niks aan te vinden.’ (Vrij Nederland, 4-7)

♦ De schrijver en dichter Cornelis Bastiaan Vaandrager overlijdt op 18 maart, 56 jaar oud, onder lamentabele omstandigheden in zijn woonplaats Rotterdam.

Vaandrager publiceerde vanaf 1955 gedichten en prozawerk in tal van tijdschriften, was redacteur van het tijdschrift Gard Sivik, dat in 1964 overging in De Nieuwe Stijl, en werkte, onder meer in genoemde tijdschriften, veel samen met Hans Sleutelaar, Hans Verhagen en Armando. In 1960 verscheen zijn prozadebuut Leve Joop Massaker.

In 1987, na het verschijnen van de dichtbundel Metalon, ontving hij de Anna Blamanprijs voor zijn gehele oeuvre.

Martin Bril schreef voor de Haagse Post in 1989 een ontluisterend verslag van een bezoek met Hans Sleutelaar aan Vaandrager (dit jaar onder de titel ‘A foggy day in Rotterdam’ opgenomen in een bij Oare útjouwerij verschenen bundel over Vaandrager): ‘Mijn jeugdheld woonde in een kamer die van de vloer tot plafond was volgestouwd met rommel die hij 's nachts bij het vuilnis had gevonden. Stapels telefoonboeken uit 1973. Piepschuimverpakkingen van radio's en tv's. Onderstellen van kinderwagens. Emmers zonder bodem. Pedalen van fietsen, motoren en

drumstellen. Tapijttegels in diverse kleuren. Schroevedraaiers in soorten en maten.

Een grasmaaier. Schroot. Lompen in balen. Verzamelde plastic zakken.

Koelkastdeuren. Eierrekjes. Papier, oud en nieuw. Er was nog net ruimte voor een slaapbank en één keukenstoel waar Cor op kon zitten.’ De laatste jaren kende Vaandrager tenminste nog iets van een huiselijk leven. ‘Vaker was de dichter letterlijk een dakloze, opgejaagd uit schuilhoeken, een straatmens,’ aldus Ewald Vanvugt in zijn herdenking van de gestorven dichter (Vrij Nederland, 28-3).

♦ Het Literair Produktie- en Vertalingenfonds krijgt met ingang van volgend jaar de beschikking over een met 25 procent verhoogd budget van 525 000 gulden ter subsidiëring van de literaire tijdschriften in Nederland. Het fonds gaat de hoogte van de subsidies relateren aan de kwaliteit van de bladen.

♦ Joop Schafthuizen biedt als vriend en zaakgelastigde van Gerard Reve 481 brieven van de volksschrijver ter veiling aan. Dit tot woede van Johan Polak, van wie enkele honderden van de brieven, geschreven tussen 1963 en 1978, afkomstig zijn. De correspondentie, waarin hij flink van leer trekt tegen Geert van Oorschot, zal - meent Polak - ‘zijn toch al bedenkelijke reputatie’ geen goed doen. Met die woorden verwijst hij naar de ontdekking van zijn letterdieverij, waarvan in Vrij Nederland (4-1) gewag gemaakt werd door Jan Fred van Wijnen. Polak had in een essay over Baudelaire uit zijn bundel Bloei der decadence, belast als hij is met een fotografisch geheugen, zonder het te weten ‘geciteerd’ uit een artikel van de Leidse historicus Henk Wesseling.

Twee verslaggevers van HP/De Tijd arrangeren naar aanleiding van de

voorgenomen verkoop van de brieven een ontmoeting tussen Schafthuizen en Polak.

Het wordt een weinig verheffend gesprek vol onwelvoeglijkheden van de zijde van Schafthuizen: ‘Ik heb je toch altijd de uitgekookte paardekop van de Keizersgracht genoemd. Weet je hoe ik je nu noem: de uitgekookte psychopaat van de

Keizersgracht.’ (HP/De Tijd, 20-3)

♦ De jury van de

Literatuur Prijs nomineert Nico Dros voor Noorderburen (Van Oorschot), Eric de Kuyper voor Grand Hotel Solitude (

), Margriet de Moor voor Eerst wit dan grijs dan

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

blauw (Contact), Nelleke Noordervliet voor Het oog van de engel (Meulenhoff), Jacq Vogelaar voor De dood als meisje van acht (De Bezige Bij) en Joost Zwagerman voor Vals licht (De Arbeiderspers). Met die zes namen kunnen de meeste critici vrede hebben. Carel Peeters herziet zijn uitgesproken negatieve mening over de ‘Zak Geld Prijs’: ‘Het is toch nog goed gekomen met de

Literatuur Prijs. Vier jaar achtereen werden om deze tijd van het jaar zes boeken uit de Nederlandse literatuur in de publiciteit geparachuteerd (...). Ze kwamen letterlijk uit de lucht vallen. (...) Dat is nu allemaal verleden tijd. Door het beschikbaar komen van de complete lijst van 188 titels die de jury onder ogen komen (...) heeft iedereen die geïnteresseerd is een volledig overzicht kunnen krijgen van de boeken waarom het gaat.’ (Vrij Nederland, 4-4)

♦ De Zweedse kinderboekenschrijfster Astrid Lindgren maakt bekend te zullen stoppen met schrijven. De bedenkster van Pippi Langkous heeft problemen met haar ogen. De 85-jarige Lindgren, die vanaf 1944 ongeveer 70 boeken schreef, leverde kort voordien haar laatste manuscript in, een verhaal over een kerstfeest in 1913.

♦ In de archieven van de Canadese krant Toronto Star is een aantal niet eerder gepubliceerde reportages en interviews van Ernest Hemingway teruggevonden. Ze dateren uit de vroege jaren twintig, toen Hemingway voor genoemde krant werkzaam was. Blijkbaar publiceerde het blad niet al zijn bijdragen. Enkele van de stukken zijn niet gesigneerd, terwijl andere zijn ondertekend met het pseudoniem Peter Jackson.

Na de opzegging van zijn contract, in 1923, trok Hemingway via New York naar Parijs, waar hij naam begon te maken.

♦ Het grote verlangen, de tweede roman van Marcel Möring, oogst grote bewondering. Michaël Zeeman vergelijkt de schrijver met Connie Palmen: ‘Het is het verschil tussen pretenties en literair talent. Dat was al te zien in zijn debuut Mendels erfenis; nu is bevestigd dat we hier met een gerijpt auteur van doen hebben, die werkt aan een oeuvre en niet aan zijn public relations.’ (de Volkskrant, 13-3) Carel Peeters: ‘Het grote verlangen is een zwaarmoedige roman, maar op een luchtige manier. De loden ernst ervan lost op in prachtige scènes, gedachtenbouwsels en mooie verhalen. Möring kan de grote woorden “liefde” en “verlangen” aan (“Ik wil van iemand houden,” zegt Sam) omdat hij weet waarvoor ze kunnen staan.’ (Vrij Nederland, 21-3) En volgens Ed van Eeden toont Möring met zijn tweede roman aan een consistent en belangrijk schrijver te zijn: ‘een vormvaste, vaardige stilist, met een behoorlijke filosofische bagage en de drang om verhalen te vertellen die er werkelijk toe doen’. (Utrechts Nieuwsblad, 5-6)

♦ De eerste steen van Monika van Paemel verschijnt. P.M. Reinders vergelijkt het met haar vorige roman De vermaledijde vaders, waarin, meent hij, door het procédé van associatieve herinnering het bos achter alle bomen verdween. Die techniek heeft ze weer toegepast, maar nu trefzeker: ‘De eerste steen is een roman die ondanks de steeds weer onderbroken ontwikkeling van het verhaal [spelend in Jeruzalem en handelend over het conflict tussen Israëliërs en Palestijnen] vaart en verve heeft, en die in het werk van Van Paemel een grote sprong naar voren betekent.’ (

Handelsblad, 10-4) Arnold Heumakers vindt het boek daarentegen getuigen van een

verpletterende ernst: ‘Het is alles of niets: of je bent diep geroerd en leest het boek

in tranen uit of je smijt het al na een paar bladzijden geërgerd in de hoek. Dat laatste

heb ik uit plichtsbesef nage-

15

laten, maar zoals men intussen wel zal hebben begrepen, niet zonder moeite.’ (de Volkskrant, 27-3)

♦ Sarah Verroen trekt in een pamflet in De Groene Amsterdammer (18-3) ten strijde tegen Connie Palmen en Dirk van Weelden. Volgens haar zijn het

omhooggevallen schrijvers van ‘stomvervelende boeken’, bejubeld door de kritiek maar gespeend van talent. Het stuk van Verroen is een brevet van onvermogen, meent Jaap Goedegebuure in een reactie (HP/De Tijd, 24-4): ‘Verroens schimpscheuten doen me denken aan de geluiden die met grote regelmaat zijn te vernemen uit de kolommen van het populistische dagblad Het Parool: die krant heeft een naam op te houden waar het om anti-intellectualisme gaat.’

April

♦ Na Carel Peeters reageert ook de rest van de spraakmakende literaire kritiek op de nominaties van de

Literatuur Prijs. Uit de commentaren van Jaap Goedegebuure, Arnold Heumakers, Anthony Mertens en Reinjan Mulder blijkt dat allen, met enkele mitsen en maren, de zes nominaties verdiend vinden. Mulder heeft alleen bezwaren tegen de roman van Joost Zwagerman: ‘Vals licht is zo verschrikkelijk... nietsig. Het is bijna niet voor te stellen dat iemand zoiets schrijven wil, en het dan ook nog doet.’

(

Handelsblad, 10-4) Het betekent overigens niet dat men het onderling eens is.

Peeters bestrijdt in een polemisch artikel (Vrij Nederland, 2-5) dat het ‘Heimat-motief’

domineert in de genomineerde boeken, zoals Arnold Heumakers had beweerd (in de Volkskrant, 10-4).

♦ Den Haag staat, van 8 tot en met 18 april, in het teken van het Samuel Beckett Festival: een hommage aan de in 1989 overleden auteur door middel van

podiumvoorstellingen, tentoonstellingen, films, symposia en een reeks speciale boekuitgaven. Daaronder het korte Stirrings still, een van Becketts laatste teksten, in de vertaling van Hugo Claus Verroeren geheten en in een apart boekje uitgegeven door De Bezige Bij. Later in 1992, in november, verschijnt bij The Black Cat Press Becketts onuitgegeven eerste roman Dream of Fair to Middling Women.

♦ De verspreiding van bijbels over de wereld neemt nog altijd toe. Van het best verkochte boek aller tijden zijn in meer dan 200 landen 83 miljoen exemplaren aan de mens gebracht. Er bestaan ongeveer 2000 vertalingen (integraal of gedeeltelijk) van de bijbel, terwijl zo'n 600 vertaalprojecten in meer of minder vergevorderde staat zijn. De bijbel is daarmee tevens het meest vertaalde boek ter wereld, luidt de uitkomst van een onderzoek van de Unesco, de culturele dienst van de Verenigde Naties. Het boek wordt op afstand gevolgd door de Mickey Mouse-verhalen (vertaald in 284 talen) en de werken van Lenin (276 talen).

♦ De Geertjan Lubberhuizenprijs voor literaire prozadebuten is voor Philip Markus' De weg naar Oude God (Nijgh & Van Ditmar). Het boek - een mengeling van voetbal, filosofie en cultuurkritiek - is gekozen uit 32 debuten. Bij de uitreiking van de prijs, op 15 april in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, blijken achter het pseudoniem Philip Markus twee schrijvers te schuilen. En die twee schrijvers willen in de anonimiteit blijven voortschrijven. De eerste rukt de prijs van 10 000 gulden uit handen van sponsor Marten Toonder, terwijl de tweede zich voor de microfoon posteert: ‘We

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

auteur in de openbaarheid

16

treedt. Er wordt als vanzelfsprekend verondersteld dat je daar welwillend aan meewerkt. Dat is hetzelfde als de redenering dat een vrouw die om tien uur 's avonds op straat loopt, er om vráágt. Maar misschien wil ze gewoon ergens naartoe en misschien wil een schrijver wel gewoon schrijven. Philip Markus zal niet gefilmd worden, niet op tv komen, er wordt al genoeg geouwehoerd.’

♦ Cyrille Offermans bespreekt Paul de Wispelaeres Het verkoolde alfabet en is zeer onder de indruk. Hij noemt het een hoogtepunt in De Wispelaeres oeuvre:

‘Binnen de Nederlandse literatuur neemt dat oeuvre trouwens een unieke plaats in.

Ik zou althans niet makkelijk een tweede schrijver uit ons taalgebied weten te noemen die de moderne wereldliteratuur op zo grote schaal en zo produktief heeft ingelijfd, en zeker zou ik geen tweede schrijver weten te noemen bij wie literatuur en leven elkaar zo vruchtbaar doordringen.’ (Vrij Nederland, 4-4)

Het is het begin van een lange reeks loftuitingen, zowel in Vlaanderen als in Nederland, met het gevolg dat De Wispelaere, die na dertig jaar schrijverschap ook in Vlaanderen nog niet tot de grote namen behoorde, doorbreekt naar een groter publiek. Hans Warren brengt in zijn bespreking onder woorden wat het boek zo aantrekkelijk maakt: ‘Het verkoolde alfabet is zoals elk geslaagd dagboek een caleidoscoop waarin de lezer zich menigmaal herkent, een afspiegeling van een persoonlijkheid in al zijn facetten, een mengeling van stijlen en thema's, een compositie die zich niet laat voorspellen.’ (Provinciale Zeeuwse Courant)

♦ Amber-uitgever Henk Figee contracteert de 16-jarige Maria Verheij, kort nadat zij bij

-Laat te zien was. Verheij verscheen begin april op televisie omdat zij een korte roman van haarzelf op de eindexamenlijst had gezet. Figee redigeert zelf de roman, getiteld De rode cirkel. De boekhandel reageert er enthousiast op, zó enthousiast dat het boek van de piepjonge debutant in augustus verschijnt in een oplage van 5000 exemplaren. Maar de kritiek negeert het boek.

♦ De Peruaanse schrijver Mario Vargas Llosa wordt eind april uit de schrijversbond van zijn land gezet. Reden is Vargas Llosa's scherpe verzet tegen de putschachtige machtsovername door president Alberto Fujimoro, twee jaar eerder zijn tegenstander in de verkiezingen om het presidentschap, die de schrijver nipt verloor. Zijn

collegaschrijvers veroordelen Vargas Llosa's houding als een vorm van

‘antipatriottisme en ontrouw’.

Mei

♦ 3 mei is de dag waarop de voorlopig laatste Hier is... Adriaan van Dis wordt uitgezonden. Er komt een Dis-loos televisiejaar, iets wat voor tal van bladen aanleiding is voor een terugblik. Volgens Boekblad is Adriaan van Dis meer dan een personality:

‘Zijn naam werd een begrip en een handelsmerk. “Van Dis gezien?” - Als zo'n vraag het begin inluidde van een spirituele conversatie over boeken, dan wist men zich in goed gezelschap. En in kringen van uitgevers en boekverkopers was het laten vallen van zijn naam soms genoeg om de burelen in staat van paraatheid te brengen. Er werd hardop en koortsachtig gespeculeerd over de vraag of deze roman en gene schrijver bij Van Dis kwamen. Kwam deze of gene ook werkelijk bij Van Dis, dan was dat bij het Centraal Boekhuis meestal ogenblikkelijk te merken.’ In datzelfde

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

17

Van Dis-effect taxeert hij op zo'n vijftig miljoen gulden over de negen jaar dat het schrijversprogramma te zien was.

Theodor Holman portretteert Van Dis in de stijl van een in memoriam: ‘Hij zal schrijven en reizen, hij zal terugverlangen naar de televisie en hij zal nog vele keren verhuizen (...) Hier was... Adriaan van Dis. Hij is weg met één koffer en een lange broek en met de gedachte dat ergens een fout gemaakt is en dat er een land moet zijn waar hij thuishoort en waar hij kan vliegen...’ (HP/De Tijd, 15-5)

♦ De schrijfster Margaretha Ferguson overlijdt begin mei op 71-jarige leeftijd in Vietnam, waar zij werkte aan een reisdagboek. Ze bracht een deel van haar kinderjaren in Nederlands-Indië door, verbleef in Japanse concentratiekampen. Die gegevens zijn bepalend voor een deel van haar literaire werk dat in 1959, met de publikatie van de verhalenbundel Anna en haar vader, een aanvang nam.

♦ Margriet de Moor, favoriete genomineerde in de literaire kritiek, wint op 12 mei met Eerst grijs dan wit dan blauw de

Literatuur Prijs. Een week voor de uitreiking vertelt ze Hans den Hartog Jager van HP/De Tijd nog dat de favoriet tot nu toe nooit de prijs had gewonnen, en dat vond ze ‘wel een geruststellende gedachte’.

♦ De openbare bibliotheken in Nederland vieren het 100-jarig bestaan. In Utrecht werd in 1892 de eerste openbare leeszaal geopend. Rudi van der Velde, directeur van het Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum (

), gelooft dat karakter en functie van de bibliotheek de afgelopen jaren drastisch veranderd zijn. Ze heeft meer en meer een informatiefunctie gekregen. Precies bij die ontwikkeling plaatst Aad Nuis tijdens een op 14 mei in het Concertgebouw van Amsterdam gehouden lezingendag onder de titel ‘Lezen is meer’ enkele kanttekeningen: ‘Het is mooi dat u tegenwoordig ook compact discs en videobanden uitleent in uw gloednieuwe audiovisuele afdeling. Het is magnifiek, ik meen het, dat u zo'n steunpilaar bent geworden voor het recht op vrije informatie van de burger, want daar was en is grote behoefte aan. Maar vergeet alstublieft uw kerntaak niet.’ Boeken dus, uitgestald in

‘die stationshal van de verbeelding, vanwaaruit de lezers in alle richtingen vertrekken op hun imaginaire reizen’.

♦ Anton Koolhaas ontvangt op 21 mei de P.C. Hooftprijs. Juryvoorzitter Kees Fens roemt de ongewoon lyrische kracht van Koolhaas' proza. ‘Zijn dierenverhalen zijn uniek in de Nederlandse, en in de wereldliteratuur.’

♦ De classicus, uitgever, boekverkoper, publicist, mecenas en boekenman Johan Polak overlijdt 25 mei op 63-jarige leeftijd aan de gevolgen van een hartaanval. De verschijning van zijn opstellenbundel Het oude heden beleeft hij nog net. Het uitkomen van het boek is een vreugdevol moment tegen de achtergrond van de onverkwikkelijke en door hem verafschuwde gebeurtenissen rond de (mislukte) veiling van zijn briefwisseling met Gerard Reve. Woede over de veiling van zijn brieven aan Reve hadden hem net voor zijn dood doen besluiten testamentair vast te leggen dat zijn Reviana, waaronder veel persoonlijke brieven aan zijn vroegere auteur, tot 125 jaar na zijn dood door niemand mogen worden ingezien.

Kees Fens schrijft in een herdenkingsstuk in de Volkskrant ook over de

tekortkomingen van Johan Polak: ‘Men las hem om zijn citaten.’ En: ‘Polak was te zeer bibliofiel om een succesvol uitgever te kunnen zijn.’ Rob van Gennep, vriend en voormalig zakenpartner van Polak, is het daar in een interview met Ed van Eeden mee eens: ‘Hij heeft het beste stuk

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

geschreven dat er over Johan verschenen is. De andere artikelen zijn bijna allemaal geschreven door mensen die hem nauwelijks gekend hebben of hem alleen in een bepaalde periode hebben meegemaakt. Maar Fens geeft een compleet beeld van de man met al zijn kwaliteiten en gekkigheden, en ook de défauts de ses qualités.’

(Boekblad, 18-12)

♦ 27 mei overlijdt de Vlaamse schrijver Daniël Robberechts op 55-jarige leeftijd.

Zijn belangwekkende werk heeft grote invloed uitgeoefend op een hele generatie schrijvers, onder wie Leo Pleysier en Walter van den Broeck, maar door het

experimentele karakter ervan vond het maar moeilijk onderdak bij uitgevers en kreeg het daardoor ook weinig publieke erkenning. In Vlaanderen worden pogingen ondernomen om het als moeilijk maar briljant gekenmerkte literaire project Werk in uitvoering, waaraan Robberechts tot zijn dood werkte, alsnog uit te geven. Jacq Vogelaar schrijft een indrukwekkend in memoriam: ‘Met de dood van Daniël Robberechts is niet alleen een bijzondere schrijver uit onze literatuur gestapt, maar is ook een van mijn beste vrienden uit mijn leven verdwenen. Ik kende hem al een half leven, maar blijkbaar kende ik hem niet goed genoeg, stel ik treurig vast; hij heeft voor de dood gekozen en ik begrijp het niet.’ ‘Sinds hoelang niet hoor ik bij de anderen,’ citeert Vogelaar Robberechts. ‘“Is alles wat ik geschreven heb niet postuum. En dan denk ik: nee, ze zouden zich wat al te erg verkneukelen, eerst moet ik schrijven waarom ik het doe.” Daarvoor waren de dagboeken, zelfmoord is er al in de vroege jaren zestig een zelfrepeterend thema; met terugwerkende kracht krijgen ze een zelfde geladenheid als Lèven als ambacht van Cesare Pavese.’ (De Groene Amsterdammer, 8-7)

♦ Xandra Schutte staat stil bij het 25-jarig bestaan van het literaire tijdschrift Raster. Het blad heeft zich volgens haar steeds onvervaard tegen de crisis te weer gesteld: ‘De crisis betreft het Nederlandse literaire klimaat in het algemeen, en de Nederlandse literaire kritiek in het bijzonder. Al in het eerste nummer van Raster haalt kapitein H.C. ten Berge in zijn openingsessay uit naar de poëziekritiek in de dag- en weekbladen: “Behoudens enkele uitzonderingen vieren beunhazerij, gemakzucht en self-advertising hoogtij.” Tien jaar later, bij de herrijzenis van het periodiek in 1977, geeft de redactie in een kort “Wat wil Raster?’ aan “dat het literaire klimaat in het Nederland van de zeventiger jaren weinig bevorderlijk lijkt voor het schrijven en onderzoeken van nog niet aanvaarde, riskante vormen van literatuur”.

En weer tien jaar verder stelt het redactioneel van het eerste jubileumnummer dat

“het literaire landschap nationaler en verkavelder lijkt dan ooit”. Op de pagina's van Raster is de afkeer van de “provincialistische literatuuropvatting” hier te lande een constante.’

De huidige redactie van Raster - Cyrille Offermans, Nicolaas Matsier, Kees Nieuwenhuijzen, Willem van Toorn en Jacq Vogelaar - viert het jubileum met de uitgave van een Vergeetwoordenboek. Daarvoor is aan ruim 50 auteurs gevraagd een verdwenen of in onbruik geraakt ding tot leven te roepen, een ding gekoppeld aan een vergeten woord.

Juni

♦ Ter inluiding van De Maand van het Spannende Boek worden de vier genomineerden voor De Gouden Strop, de prijs voor het beste misdaadboek, bekendgemaakt: Martin Koomen, Dirkje Kuik, Chris Rippen en Peter de Zwaan.

Ook het prijzengeld is verhoogd. Het bedroeg 10 001 gulden, maar is verhoogd tot 25 000 gulden nu boekhandelsketen

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

Bruna de prijs geadopteerd heeft. In de voorbije twaalf maanden verschenen er 29 nieuwe Nederlandstalige misdaadromans. Het

-actieboek voor de maand is Dolan's Cadillac, een korte roman van Stephen King. Het actiepro-gramma is uitgebreid met een Week van de Spannende Film.

♦ In de uitgeverswereld worden enkele principe-akkoorden bereikt. De Bezige Bij neemt Balans over, verzekert zich op die manier van een sterk non-fictiefonds en heeft in Balans-directeur Jan-Geurt Gaarlandt een opvolger voor de per 1 januari 1994 terugtredende directeur Dolf Hamming. Veen Uitgevers Groep lijft Zomer &

Keuning in. Deze zal in de loop van het jaar als suffix (Z&K) aan Kosmos worden toegevoegd. En hoe gaat het toch met Meulenhoff & Co, waar het zo windstil is? In een interview met Boekblad (12-6) zinspeelt Jan Lancée, de nieuwe bestuursvoorzitter van het concern, op interne reorganisaties en aankomende acquisities op de algemene en educatieve markt. Meulenhoff & Co is Nederlands grootste algemene uitgever.

Tot de fondsen behoren Meulenhoff, Prometheus (als onderdeel van de Malherbe Groep), Amber en Manteau (van De Boekerij), en Agathon en Wereldvenster (van Unieboek).

♦ Uit de regen van griffels, penselen, vlaggen en wimpels voor kinderboeken komt Max Velthuijs naar voren als winnaar van de Gouden Griffel voor Kikker en het vogeltje (Leopold). De Gouden Penseel is voor de illustraties van Friso Henstra in Sylvia Hofsepians Waarom niet? (Arion). De Nederlandse Kinderjury prijst andere boeken: Elfie Donnelly's Een pakje voor mevrouw Larietand (La Rivière &

Voorhoeve), Carry Slee's Verdriet met mayonaise (Van Holkema & Warendorf) en Evert Hartmans Niemand houdt mij tegen (Lemniscaat).

♦ Drie Nederlandse auteurs blijken te zijn genomineerd voor Vlaamse staatsbeurzen:

Renate Dorrestein, A.F.Th. van der Heijden en Céline-vertaler Frans van Woerden.

♦ Het van 13 tot 20 juni gehouden Poetry International in Rotterdam staat dit jaar in het teken van de moderne Chinese poëzie. De daar uitgereikte C. Buddingh'-prijs is voor Anna Enquist. Het Poetry Eregeld, een bedrag van 10 000 gulden, dat jaarlijks wordt uitgereikt aan een dichter die waar ook ter wereld gevangen zit vanwege zijn werk, wordt toegekend aan de Zuidkoreaan Park No-Hae, die in eigen land tot levenslang veroordeeld is.

♦ Op de Vijfde Internationale Feministische Boekenbeurs, die ditmaal van 23 tot en met 28 juni in Nederland (in de Beurs van Berlage) wordt gehouden, staan 200 uitgeverijen uit 30 landen en zijn bijna 200 schrijfsters uit 55 landen aanwezig. Gerda Meijerink zegt een week voor de beurs in de rubriek LS. Over boeken en schrijvers van

Handelsblad: ‘Het streefcijfer van achtduizend zullen we waarschijnlijk niet halen... We zijn eerder benauwd dat het er twaalfduizend worden.’ Maar het evenement trekt uiteindelijk niet eens helemaal 8000 bezoekers.

Juli

♦ Uitgeverijen Singel 262, waartoe onder andere Querido, De Arbeiderspers, Nijgh

& Van Ditmar en Agon behoren, verwerven uitgeverij Athenaeum - Polak & Van

Gennep. Het imprint Athenaeum - Polak & Van Gennep wordt ondergebracht bij

Querido. De vroegere eigenaar annex uitgever Ad ten Bosch trekt zich op termijn terug.

♦ De Stichting Frankfurter Buchmesse 1993 presenteert haar plannen. Met een budget van nog geen 6 miljoen gulden (10 miljoen was de bedoeling) zullen Nederland en Vlaanderen de algemene cul-

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

turele presentatie toespitsten op het boek. Met acht stands, een almanak en een Schwerpunkt Zeitung.

♦ Het succesverhaal van Margriet de Moors roman gaat verder. Contact brengt de Duitse vertaalrechten voor Eerst wit dan grijs dan blauw tegen ‘een zeer aanzienlijk bedrag’ onder bij Hanser Verlag in München. Aan het eind van het jaar adverteert Contact paginagroot met de gevierde schrijfster. Van haar boek zijn dan inmiddels 100 000 exemplaren verkocht, terwijl behalve in het Duits ook vertalingen zullen verschijnen in het Engels (wereldrechten bij Pan Picador), Spaans (wereldrechten bij Emecé Editores), Frans (Editions Robert Laffont), Zweeds (Norstedts Förlag), Noors (Gyldendal Norsk Forlag) en Deens (Samleren Forlag).

♦ De Britse reisschrijver Paul Theroux haalt zich de woede van veel

Nieuwzeelanders op de hals doordat hij in zijn boek The Happy Isles of Oceania (bij Atlas verschenen als De gelukkige eilanden) een weinig flatteuze beschrijving heeft gegeven van gouverneur-generaal Dame Catherine Tizard. Theroux suggereert in zijn boek dat Tizard zich bij haar motieven om staatshoofd van Nieuw-Zeeland te worden heeft laten verleiden door de verzekering van een goed pensioen. Verder beschrijft hij hoe ze tijdens een officiële maaltijd aan haar tanden pulkt en andere onsmakelijkheden bedrijft: ‘Ze dumpte voedsel op haar vork, en schoof dat met haar duim wat aan, alvorens de vork op te tillen. Nadat ze de volle vork had leeggegeten, likte ze dan haar duim af.’

♦ De Groene Amsterdammer neemt een week voor diens 65ste verjaardag (op 29 juli) alvast een voorschot op de oktoberdrukte rondom persoon en werk van Harry Mulisch. In de special wordt de schrijver vanuit verschillende invalshoeken

geportretteerd: ‘als denker, bureauactivist en schoolmeester. En als meubelstuk van café Americain’.

Augustus

♦ Dichter en beeldend kunstenaar Jan Elburg overlijdt op 13 augustus, 72 jaar oud, in zijn woonplaats Haarlem. Elburg maakte samen met onder anderen Gerrit Kouwenaar, Lucebert, Simon Vinkenoog, Remco Campert, Hugo Claus en Bert Schierbeek deel uit van de Vijftigers, waarover hij later een anekdotische geschiedenis schreef onder de titel Geen letterheren. In 1976 ontving hij voor zijn gehele oeuvre de Constantijn Huygensprijs. Haaks op de uitvlucht, zijn laatste dichtbundel, verscheen in 1988.

♦ Salman Rushdie verklaart tegenover de pers massale westerse steun te willen verwerven voor een veroordeling van de Iraanse terreur. Het Iraanse parlement antwoordt met een bekrachtiging van de fatwa. Waarna de Spaanse krant Diario 16 op 14 augustus bericht dat Rushdie De duivelsverzen zou willen afzwakken in de passages die direct als beledigend kunnen worden ervaren door islamitische gelovigen.

De auteur zou uitgeput zijn en menen dat zijn kwestie langzaam maar zeker in de vergetelheid raakt.

♦ Adriaan van Dis raakt in opspraak door een publikatie in Vrij Nederland van 22

augustus over plagiaat in zijn reisboek Het beloofde land. Hij heeft, schrijft Jan Fred

van Wijnen, zonder bronvermelding passages overgenomen uit Waiting. The Whites

of South Africa van de Amerikaanse antropoloog Vincent Crapanzano. Van Dis excuseert zich tegenover Crapanzano, en Meulenhoff laat de eerstkomende druk van Het beloofde land vergezeld gaan van een inlegvel met bronnenoverzicht.

Persvertegenwoordigers en publicisten reageren met leedvermaak en geposeer-

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

de woede of verdedigen de beklaagde juist. Theodor Holman is heel genuanceerd:

‘Was het een journalistiek verslag, dan heeft hij de boel beentje gelicht en had hij het handiger moeten verpakken. Was het een prozafragment, dan treft hem geen blaam. Helemaal in orde is het niet, maar er zijn geen grote schrijvers bekend die nooit iets hebben gepikt. De escapist Van Dis wil van alles een beetje zijn: een beetje journalist en een beetje auteur. Dan maak je zulke fouten.’ (HP/De Tijd, 28-8)

En Maarten 't Hart citeert Molière (‘Je prends mon bien où je le trouve’) om te laten zien dat men in diens tijd anders tegen het overnemen van teksten aankeek.

Volgens 't Hart is de letterdieverij bovendien bijna inherent aan het reisboekengenre:

‘Hedendaagse reisboeken zijn allemaal op dezelfde wijze geschreven. De auteur vertoeft in een trein, op een boot, op een eiland, in een vliegtuig, en treft daar iemand met wie hij uitvoerig spreekt. Degeen die hij spreekt vertelt hem alles over het land waarin hij reist, over de machthebbers ervan, over de economie. En vaak heeft de gesprekspartner nog allerhande faits divers bij de hand. (...) Het zou mij niet verbazen als al die informatie die reizigers als Naipaul en Theroux aan hun even bereidwillige, als verbaal begaafde gesprekspartners weten te onttrekken in werkelijkheid het condensaat is van honderden gesprekken met tientallen gesprekspartners en van, daarnaast, het bestuderen van allerlei bronnen, geschriften, studies, verhandelingen, reisgidsen.’ (

Handelsblad, 28-8)

Ton Anbeek neemt het, in een ingezonden brief, ondubbelzinnig voor Van Dis op, wanneer hij stelt dat een van de algemeen aanvaarde uitgangspunten van de literatuurwetenschap het inzicht is dat ‘elke (literaire) tekst impliciet of expliciet naar andere teksten verwijst. Dat heet dan geleerd “intertextualiteit” maar het betekent in gewone mensentaal: elk boek ligt op een grote stapel andere boeken’. Hij geeft voorbeelden (van Vondel, Perk, Couperus, Nijhoff en A. Roland Holst) die ‘de kwestie- Van Dis’ doen verbleken. Van Dis' ontleningen ‘hadden aanleiding kunnen geven tot een interessante discussie over vragen als: in hoeverre mag men van een reisverhaal volstrekte authenticiteit verwachten? Of: heeft de schrijver van een reisverhaal evenveel speelruimte als een romancier.’ (Vrij Nederland, 12-9)

Henri Beunders bekritiseert de handelwijze van Van Dis scherp in

Handelsblad van 28 augustus. Volgens hem hangt de reportagejournalistiek ‘niet zelden van leen- en jatwerk aan elkaar’. Het overschrijven van passages uit meegenomen

documentatiemapjes, reisgidsen of geschiedboeken beschouwt Beunders als slechte journalistiek. In een column in De journalist (25-9) demonstreert Gerard Mulder dat Beunders zich hieraan zelf schuldig heeft gemaakt, in een reisreportage uit Cambodja, die in 1988 in

Handelsblad verscheen. Het verhaal bevat hele, vrijwel letterlijk overgeschreven stukken uit de Nederlandse vertaling van Getuige van Cambodja, geschreven door de Cambodjaan Someth May, zonder deze bron te vermelden.

♦ De Antwerpse uitgeverij Pelckmans/De Nederlandsche Boekhandel viert haar

100-jarig bestaan met Wim Verelsts Trots en schaamte van de Vlaming (over de

eigenheid van de Vlaamse cultuur in de twintigste eeuw) en Freddy de Schutters Het

verhaal van de Nederlandse literatuur, een nieuwe literatuurgeschiedenis in drie

delen, geschreven voor zowel neerlandici als literatuurliefhebbers. Het boek is tot

stand gebracht in samenwerking met uitgeverij Wereldbibliotheek.

22

♦ Hugo Weckx, de Vlaamse minister van Cultuur, volgt de adviezen van de

Letterencommissie op, hetgeen betekent dat de Nederlandse schrijvers A.F.Th. van der Heijden en Renate Dorrestein en de Nederlandse vertaler Frans van Woerden hun subsidieaanvragen in Vlaanderen gehonoreerd zien. Andersom waren er Nederlandse subsidies voor de Vlaamse schrijvers Paul Claes, Pol Hoste en Leonard Nolens.

♦ Eind augustus overlijdt de schrijver Jan Gerhard Toonder, broer van Marten Toonder, op 78-jarige leeftijd. Hij was indirect betrokken bij de oprichting van De Bezige Bij en schreef niet alleen romans en verhalen, maar ook gedichten, filmscripts, liedteksten en stripboeken (als medewerker van Toonder Studio's aan de door zijn broer getekende strip Panda).

♦ Carel Peeters bespreekt Geerten Meijsings net verschenen roman De

grachtengordel, een sleutelroman over de literaire wereld in Amsterdam. Virtuoos geschreven, vindt Peeters, maar ook te zeer gefixeerd ‘op het schrijven over dat schrijverschap’. Peeters maakt van de gelegenheid gebruik om ook maar meteen een catalogus samen te stellen van de werkelijke personen die voor de romanpersonages model hebben gestaan. Hoofdpersoon Erik Provenier is een afsplitsing van Meijsing zelf, Albert Zeggers staat plusminus voor A.F.Th. van der Heijden, Kaspar Christiaans voor Kester Freriks, Storm voor Boudewijn van Houten, Leo de Wolff voor Theo Sontrop, Dirck de Vos voor Martin Ros, Schultz voor Johan Polak, Jeroen Jonkers voor Joost Zwagerman, Judith Cohen voor Jessica Durlacher en Joost Bierman voor Jeroen Brouwers. Proveniers uitgeverij De Partij is De Arbeiderspers en de Grote Prijs is de

Literatuur Prijs. In HP/De Tijd van een week eerder stond, nog voor de roman verscheen, eveneens een ‘Wie is wie’- lijst.

September

♦ Op 1 september verschijnt een nieuwe editie van het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, zeg maar: de dikke Van Dale. Freek de Jonge presenteert de twaalfde druk van de nieuwe Van Dale met een advies aan Van Dis: ‘Het

woordenboek is de enige bron waaruit straffeloos geplagieerd mag worden.’ In de drie delen staan 13 000 ‘nieuwe’ termen, terwijl ook de vormgeving is veranderd.

Al op 19 augustus vierden de medewerkers van het woordenboek de 50 000ste bestelling van de nieuwe uitgave.

♦ Korte gedingen worden aangespannen tegen twee boeken: Robert Ankers De thuiskomst van kapitein Rob en Jan Kuitenbrouwers Neo-turbo. In het geval van De thuiskomst van kapitein Rob, waarvan het titelverhaal doorborduurt op de avonturen van stripheld kapitein Rob, eisen de erven van striptekenaar Pieter Kuhn een schadevergoeding van 50 000 gulden en het uit de handel nemen van het boek.

Querido had toestemming gevraagd twee tekeningen van Kuhn, de schepper van kapitein Rob, te gebruiken voor het omslag. De erven weigerden. Maar met het door vormgever J. Tapperwijn (Querido-directeur Ary Langbroek) citerenderwijs gemaakte nieuwe omslag haalt Querido zich niettemin de gramschap van de erven op de hals.

‘Een nabootsing in gewijzigde vorm,’ oordeelt de rechter. Het boek moet uit de handel, maar de schadevergoeding van 50 000 gulden wordt omgezet in 5000 gulden.

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

In het geval van Neo-turbo gaat het om een boek dat nog niet eens verschenen

23

is. Het zou in oktober uitkomen bij Prometheus uit, maar uitgeverij Aramith eist een publikatieverbod. Kuitenbrouwer publiceerde daar in 1987 Turbotaal. Hoewel het boekje een bestseller werd, verliet Kuitenbrouwer Aramith na onenigheid over zaken als de hoogte van de royalties. Nu wil de uitgeverij hem aan een aantal vage

contractuele afspraken houden, maar de rechter, die constateert dat Aramith zijn auteurs als huurlingen beschouwt die gebonden zijn aan een non-concurrentiebeding, geeft Kuitenbrouwer gelijk. Prometheus mag Neo-turbo uitgeven.

♦ Het literaire tijdschrijft Het Oog in 't Zeil wordt na tien jaar opgeheven. Het laatste nummer is gewijd aan Odessa, de door Isaak Babel vereeuwigde stad aan de Zwarte Zee. Vooral biografische aspecten van de literatuur, naast literair-historische curiosa en uitgeven in de marge, kregen in Het Oog in 't Zeil de nodige aandacht.

De stuwende redacteur Thijs Wierema wil boeken gaan schrijven. En de tweede belangrijke redacteur, Bas Lubberhuizen, is druk met zijn eigen uitgeverij, waarvoor Wierema een biografische reeks gaat opzetten. Enkele weken later, niet lang na de verschijning van een themanummer over ‘Aanwezigheid’, wordt bekend dat ook voor het literaire tijdschrift De XXIe Eeuw het doek valt: te weinig abonnees, produktieproblemen, te hoge kosten en verschillen van opvattingen binnen de redactie.

Beide tijdschriften zijn uitgaven van Bert Bakker.

♦ De Groep Algemene Uitgevers (

) start de oprichting van een stichting die de uitgave van een reeks Nederlandse literaire klassieken in wetenschappelijk verantwoorde edities gestalte moet gaan geven. Voor zo'n reeks lag al een plan klaar van het ministerie van

en - geheel los daarvan - een initiatief van uitgeverij Prometheus, die het Produktiefonds in 1991 gevraagd had financieel te willen participeren in de uitgave van de eerste tien boeken van zo'n reeks. Maar in de nu voorgestelde opzet kan in principe elke uitgever die een klassieker wil uitbrengen voor een bijdrage uit de middelen van de nieuwe stichting in aanmerking komen.

Het Produktiefonds heeft voor dat doel in het hier beschreven kalenderjaar 75 000 gulden gereserveerd. De komende jaren zal het om een bedrag van 150 000 gulden gaan.

♦ Op de valreep van de maand wordt in een voorlopige overeenkomst de overgang van uitgeverij Bert Bakker naar het uitgeversconcern Meulenhoff & Co geregeld.

Meulenhoff & Co nemen 100 procent van de aandelen over van Bert Bakker, die een volwaardige werkmaatschappij binnen het concern wordt. De overname is met ingang van 30 november officieel.

♦ Begin september verschijnt het vierde en laatste deel van Adriaan Venema's studie Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie. Dat deel gaat over uitgevers en boekverkopers die fout waren tijdens de Tweede Wereldoorlog en wordt evenals de andere delen door de meeste recensenten met kritiek overladen.

♦ Postuum en meer dan veertig jaar na het schrijven ervan verschijnt Heinrich Bölls eerste roman Der Engel schwieg, over een Duitse soldaat die na de oorlog terugkeert naar zijn verwoeste geboortestad. Destijds weigerden verschillende uitgeverijen het boek van de in 1985 overleden schrijver te publiceren. Ze wezen het af omdat ze geloofden dat het publiek niet herinnerd wilde worden aan de

verschrikkingen op de puinresten van het Derde Rijk, maar nu reageert de Duitse pers enthousiast. Anneriek de Jong bespreekt het boek op 25 september in

Handelsblad: ‘Sommige observaties in Der Engel schwieg zijn zo in-

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

tens dat je maag ervan omdraait. (...) Het liefst zou je meteen rechtsomkeert maken, maar de verteller kent geen genade. Hij sleurt je mee naar ziekenzalen waar zojuist geamputeerde patiënten de ene na de andere sigaret roken, dorstige monden om water schreeuwen en een chirurg achter een kamerscherm vochtige ingewanden in emmer laat plonzen.’

Oktober

♦ Op de Frankfurter Buchmesse, gehouden van 30 september tot en met 5 oktober, presenteren 8172 deelnemers uit 101 landen hun boeken. Voor Nederland en Vlaanderen is dit de beurs voor dé Buchmesse. Want volgend jaar is het Nederlands taalgebied Schwerpunktthema in Frankfurt. De Stichting Frankfurter Buchmesse maakt bekend onder het motto Open to the World de culturele openheid van Vlaanderen en Nederland te gaan accentueren.

De rechtenverkoop gaat uitstekend. Vooral Duitstalige uitgevers willen zich met het Schwerpunktthema in het vooruitzicht niets van waarde uit Nederland laten ontgaan. In het bijzonder literaire schrijvers liggen goed in de markt. Er worden vertaalrechten verkocht van werk van Marjan Berk, Boudewijn Büch, Hugo Claus, Renate Dorrestein, Hella S. Haasse, Marie Kessels, Tom Lanoye, Margriet de Moor, Harry Mulisch, Cees Nooteboom, Peter van Straaten, Joost Zwagerman en vele anderen.

♦ Bij de start van het nieuwe omroepseizoen (5 oktober) blijken, naast Hier is...

Adriaan van Dis, nog twee boekenprogramma's te zijn verdwenen: Boek in Waterland (

), dat te lage kijkcijfers haalde, en Hollands Decor (

). Daar komt het nieuwe literaire programma Passages (

) voor terug. Bij de radio wordt Radio 5 een volwassen culturele zender. Vrijwel alle boekenprogramma's zullen daarop voortaan te beluisteren zijn.

♦ De Kinderboekenweek staat in het teken van ‘Land in ziiicht!’. Het

Kinderboekenweekgeschenk is geschreven door Jacques Vriens, heet Het raadsel van de Regenboog en verschijnt in een oplage van 234 000 exemplaren.

♦ China meldt zich als 91ste lid van de Berner Conventie. Daardoor valt nu meer dan 90 procent van de wereldbevolking onder de internationale overeenkomsten aangaande de bescherming van auteursrechten.

♦ Willem Jan Ottens tweede roman, na Een man van horen zeggen (1984), De wijde blik, krijgt een opvallend goed onthaal in de pers. Jaap Goedegebuure eindigt zo: ‘De wijde blik is geen vrijblijvend, maar juist een prikkelend boek. Het stelt een paar stekelige vragen aan iedereen die zich veilig waant in de beschutting van beelden die even vluchtig als vertrouwd zijn. Uiteraard komen die vragen als een boemerang terug naar de auteur, die als dichter en essayist menigmaal een pose van cerebrale elegantie wist aan te nemen waarmee hij zich aan al te expliciete standpunten wist te onttrekken, maar die nu meer het achterste van zijn tong laat zien dan ooit tevoren.’

(HP/De Tijd, 9-10)

♦ Hugo Claus krijgt niet, zoals hier en daar in de Nederlandse en Vlaamse pers

verwacht werd, de Nobelprijs voor literatuur 1992. Die gaat naar de in Trinidad

geboren en in Boston woonachtige dichter en toneelschrijver Derek Walcott (1930),

wiens moeder van Nederlandse komaf is. Ed van Eeden: ‘Ondanks de groeiende internationale erkenning voor het werk van Walcott is nog geen boek van zijn hand in het Nederlands leverbaar. Nu bekend is gemaakt dat hem in december te Stockholm de Nobelprijs voor literatuur zal worden uitgereikt (...), zal daar echter snel

verandering in komen.’ (Utrechts Nieuwsblad, 16-10)

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993

Jan Eijkelboom is inderdaad bezig met de vertaling van Walcotts lange epische gedicht Omeros. Die verschijnt in augustus 1993 bij De Arbeiderspers. Maar over een vertaling van Walcotts beroemdste bundel The Arkansas Testament is nog niets vernomen.

Anil Ramdas vindt dat die andere Caribische schrijver, V.S. Naipaul, onrecht aangedaan is met de toekenning van de Nobelprijs aan Walcott. ‘Waarom moest Naipaul worden gestraft? Omdat hij arrogant is, niet links genoeg, niet antikoloniaal genoeg, omdat hij de zieligheid van het zwarte ras veronachtzaamt, omdat hij een trots predikt die op beschaving betrekking heeft en niet op huidskleur.’ (De Groene Amsterdammer, 9-12)

♦ Ambo, de uitgever van onder anderen Yvonne Keuls, Milan Kundera en Piet Vroon, viert de 1000ste uitgave in het fonds. De maat van de techniek van Hans Achterhuis krijgt de eer dat boek te zijn.

♦ De Bezige Bij viert het 10-jarig bestaan van de goedkope-pocketserie Bibliotheek Thuis met de 100ste pocket. De uitverkoren titel is De aanslag, waarvan inmiddels meer dan een half miljoen exemplaren verkocht zijn.

♦ De 65-jarige Harry Mulisch viert zijn 40 jaar schrijverschap - hij debuteerde in 1952 met archibald strohalm - niet alleen met een pocketuitgave van zijn best verkochte boek. Zijn uitgestelde verjaardagsfeest is op 13 oktober in de Sonestakoepel in Amsterdam, waar Hedy d'Ancona hem het eerste exemplaar overhandigt van zijn kolossaal geworden roman De ontdekking van de hemel. Het boek, waaraan hij jaren gewerkt heeft, verschijnt alleen in een gebonden uitgave van 75 gulden. D'Ancona speldt hem bij diezelfde gelegenheid bovendien de versierselen op die behoren bij zijn benoeming tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau, en Marcel van Dam houdt een feestrede. De schrijver wordt daarnaast gevierd met de uitgave een bibliografie van zijn werk door Marita Mathijsen (De werken van Harry Mulisch) en een schrijversprentenboek dat de aan Mulisch gewijde tentoonstelling in het Letterkundig Museum begeleidt (De onderkant van het tapijt).

Kranten en weekbladen lijken te strijden om de eer wie de meeste aandacht aan Mulisch kan geven. Daartoe behoren interviews, zoals van Ben Haveman in de Volkskrant van 17 oktober (met de prachtige titel ‘De Goethe van het Leidseplein’), van Max Pam in

Handelsblad van 16 oktober (over religie en onsterfelijkheid, vriendschap en ziek-zijn, en schrijven), en van J. van Tijn in Vrij Nederland van 12 december (over het eigen schrijverschap en over grote voorbeelden). Aardig is een overzichtsartikel van Mulisch-kenner Frans de Rover, die ingaat op de vergelijking die Mulisch meer dan eens getrokken heeft tussen zichzelf als schrijver en een alchimist: ‘De ware alchimist verandert tijdens het chemisch proces niet alleen materie in zoiets als goud, hij verandert tijdens dat proces zélf. (...) Zó zegt Mulisch zijn schrijverschap op te vatten. En zó is vanuit die opvatting te begrijpen dat hij zegt: ik besta niet als schrijver, ik besta niet als een biografisch persoon, ik besta slechts in het geschrevene.’ (Vrij Nederland, 17-10)

De ontdekking van de hemel krijgt zeer lovende kritieken. Tom van Deel, Arnold

Heumakers (die de laatste zeshonderd bladzijden in één ruk zegt te hebben uitgelezen),

Doeschka Meijsing, Jaap Goedegebuure (hij noemt De ontdekking van de hemel ‘de

staalkaart van een heel oeuvre, een heel leven ook’), Hans Warren - iedereen heeft

bewondering voor de roman. Dat is ook Willem

26

Kuipers opgevallen in zijn rubriek

in de Volkskrant van 28 oktober: ‘Alle kranten hebben inmiddels lovende recensies afgedrukt. Zelfs Reinjan Mulder in de

gaf zich gewonnen, al constateerde hij in ouder werk van Mulisch wel vaak overbodige en niet ter zake doende uitweidingen. Alleen Carel Peeters schort zijn oordeel week-in-week-uit op, vermoedelijk om de spanning erin te houden.’ Maar Peeters' oordeel verschijnt vanaf 31 oktober in een feuilleton van maar liefst vijf afleveringen onder de titel ‘De tover van de onttovering’. De lengte van de recensie geeft het belang aan dat Peeters aan De ontdekking van de hemel toekent. Hij roemt de volmaakte eenvoud van het boek, dat niettemin ‘ritselt van de geheimen’. Ook in de Vlaamse kritiek wordt trouwens gejuicht over Mulisch' boek. Karel Osstyn: ‘Een meesterwerk waarin alle bestaande thema's uit schrijvers werk een beurt krijgen, een boek dat ontwikkelingsroman, sleutelroman, liefdesroman en avonturenroman tegelijk is: doet al die lof je niet huiveren? Harry Mulisch' pas verschenen roman, De ontdekking van de hemel, maakt het allemaal waar.’ (Standaard der Letteren, 31-10)

♦ Op 13 oktober wordt, uit zes genomineerden, de winnaar van de Booker Prize bekendgemaakt. Hans Bouman wijdt aan de vooravond van de uitreiking een artikel aan de zes kansrijke boeken in de Volkskrant: ‘Het gaat dus,’ voorspelt hij, ‘tussen Ian McEwan en Michael Ondaatje. Beide boeken zijn voortreffelijk, waarbij The English Patient op punten wint. Maar dat vinden de critici en bookmakers ook, en dat is altijd een veeg teken. Daarom kan Ian McEwans omineuze boodschap voor de jaren negentig, die zich in oostelijk Europa reeds volop aan het realiseren is, de bekroning met de Booker Prize nauwelijks ontgaan.’ Hij heeft ongelijk, want Ondaatjes English Patiënt wint wel. Maar niet alleen. Het moet de prijs delen met Sacred Hunger van Barry Unsworth.

♦ De Gouden Strop 1992 heeft maar één winnaar: Chris Rippen met Playback.

♦ Madonna's Sex is na een dag uitverkocht in de boekhandel. Pas half november is het opnieuw leverbaar. Maar geen nood: besprekingen in kranten en weekbladen zijn verlucht met vele, vele foto's. Joost Zwagerman vindt Sex geen meesterwerk,

‘maar wél is het nu al een onmiskenbaar onderdeel ter vervolmaking van het kunstwerk dat zij zélf is’. (Vrij Nederland, 7-11)

♦ De Prijs der Nederlandse letteren wordt op 28 oktober in Den Haag door koningin Beatrix uitgereikt aan de Vlaamse schrijfster Christine D'haen (1923) voor haar gehele oeuvre. D'haen, vooral bekend als dichteres, schrijft de laatste jaren aan een autobiografie. Daarvan zijn twee delen (Zwarte sneeuw en Duizend-en-drie) verschenen. Het derde deel, dat de fragmentarische opzet van de twee vorige delen zal missen, moet nog verschijnen.

♦ Nederlandse recensenten publiceerden vorig jaar eensgezind negatieve kritieken over Het volgende verhaal van Cees Nooteboom. De Duitse kritiek was daarentegen unaniem enthousiast over de vertaling van het Boekenweekgeschenk van 1991. In het voorjaar van 1992 plaatste De Arbeiderspers (uitgever van het boek) in een advertentie de Nederlandse reacties tegenover de Duitse, dit onder het motto: ‘Nu hoort u het ook eens van een ander.’ Maar nu blijken de Nederlanders niet geheel alleen te staan in hun kritiek op Het volgende verhaal, want de Duitse schrijver Peter Handke heeft er, in het blad Theater Heute, geen goed woord voor over. Hij kraakt de ‘volledig nagemaakte holle toon’ en karaktiseert het verhaal als ‘Kitsch der äussersten Papierklasse’.

Mekka. Jaarboek voor lezers. Jaargang 1993