Lie zin is het paarse kabinet
NOTEN
denis er in Nederland veel
Uren.
samenhang de politieke
[aarmijn opvatting
kaneen
1.
Een noodzakelijke, maar
P.G.C. van Schie, 'Ten geleide'ntatie bij de Vlaamse en
linkse kamp binnen West- i Hans Keman, 'Waarom een paarse coalitie niet erg voor de hand ligt', de Volkskrant,
Ik wens u veel wijsheid op
7-5-1994.verschiet.
2 Frank van Empel, 'De missie van een maatschappelijk vernieuwer. Frits Bolkestein wilkleine, krachtige overheid', Elsevier, 15-9-1992, pp. 10-13, p. 13. 3. Geciteerd in NRC Handelsblad, 11-5-1994.
4. G.A. Kohnstamm, 'Een witte coalitie alstublieft!', NRC Handelsblad, 13-5-1994. Het onderzoek werd verricht door de psycholoog Ben Kouwer, aan wiens proefschrift uit 1949 het citaat is ontleend.
5. J.Th.J. van den Berg, 'Een hete zomer op het Binnenhof. De formatie van het kabinet- Kok in zeven paradoxen', Socialisme en Democratie, oktober 1994, pp. 455-463, p.
I 455.
G.A. van der List, 'Iedereen liberaal?'
1. J.M. den Uyl, Inzicht en uitzicht. Opstellen over economie en politiek, Amsterdam, 1988 (1978).
2. Paul Kalma, Het socialisme op sterk water. Veertien stellingen, Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam, 1988.
3. Een uitdrukking ontleend aan Frank Parkin, Marxism and class theory. A bourgeois critique, Londen, 1979, p. 189.
4. Een aantal van de beter doordachte kritische reacties vindt men in C.J.M. Schuyt, S. Stuurman, e.a., Sociaal-democratie tussen zakelijkheid en moraal, Wiardi Beckman Stichting, Amsterdam, 1991.
5. Zie E. Heerma, 'Eerste honderd dagen leidden niet tot paars elan', Trouw, 10 december 1994 en J.P. Balkenende, J. van der Meulen, 'Neo-liberale inslag kabinet overheerst', Christen Democratische Verkenningen, december 1994, pp. 536-544.
6. Paul Wilkinson, Terrorism and the liberal state, Londen/Basingstoke, 1977, p. 4. 7. Harold Laski, The rise and fall of European liberalism, Londen, 1936.
8. P.B. Cliteur en G.A. van der List, 'Inleiding', in: idem (red.), Filosofen van het heden- daags liberalisme, Kampen, 1990, p. 13.
9. Zie voor een uitgebreidere behandeling mijn Liberale beginselen en theorie. Inleiding tot het liberale gedachtengoed, een syllabus uitgegeven door de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting en de Haya van Somerenstichting, Den Haag, 1990.
10. G.A. van der List en P.G.C. van Schie, 'Inleiding', in: idem (red.), Van Thorbecke tot Telders. Hoofdpersonen uit de geschiedenis van het Nederlandse liberalisme vóór 1940, Assen/Maastricht, 1993, p. 19.
11. Treub geciteerd in P. deRooy, 'M.W.F. Treub (1858-1931)'in: G.A. van der List en P.G.C. van Seine (red.), Van Thorbecke tot Telders, p. 86.
12. Siep Stuurman, Wacht op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de Nederlandse staat, Amsterdam, 1992.
13. J.W. de Beus, Oorsprong en wederkeer van de liberalen', in: J.W. de Beus en J.A.A. 3. H. van Riel, Geschiedenis i
van Doorn (red.), De interventiestaat, AmsterdamlMeppel, 1984. 1982, p. 115.
14. J.A.A. van Doom, Het socialisme als kameleon. De historische overlevingskunst van 4. G.W.L. Borne, Pieter Lode
de Nederlandse sociaal-democraten, Rotterdam, 1992. 5. Ibidem, p. 43.
15. H.P.G. Quack, De socialisten. Personen en stelsels, Baarn, 1977 (1897). 6. Van Riel, Geschiedenis van
16. Bernard Crick, Socialism, Milton Keynes, 1987, p. 1. 7. Ibidem, pp. 221-228.
17. Een uitzondering op de regel vormt het Afrikaanse socialisme, zoals dat bijvoorbeeld 8. D.J. Manning, Liberalism, I
is opgekomen (en ondergegaan) in Tanzania. 9. Ibidem, p. 107.
18. Barbara Goodwin, Using political ideas, Chicester, 1982, pp. 88-98. 10. J.C. Boogman, 'Kanttekenin 19. Bart Tromp, 'Tweeërlei socialisme', in: Jan Bank, Paul Kalma, ca. (red.), Het vijfde I Nederland', in: J.C. Boogni
jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, 1984, p. 20. i 1 45.
20. Percy B. Lehning, 'Socialisten tussen plan en macht', in: J.W. de Beus, J.A.A. van 11. G. Voerman, 'P.W.A. Cort Doorn en Percy B. Lehning, De ideologische driehoek. Nederlandse politiek in P.G.C. van Schie (red), Van
historisch perspectief, Meppel, 1989. van het Nederlandse liberal
21. Johan S. Wijne, 'Het socialisme en de continuiteit van de geschiedenis', in: Civis 12. Stuurman, Wacht op onze d
Mundi, september 1992, pp. 54-57, p. 57. 13. P. de Rooy, 'M.W.F. Treub
22. W. Banning, Hedendaagse sociale bewegingen. Achtergronden en beginselen, bewerkt (red.), Van Thorbecke tot Ti
door H.E.S. Woidring, Deventer, 1988, p.145. 14. Manning, Liberalism, p. 10
23. Heinrich Pesch, S.J., Liberalisme en socialisme, Leiden, 1907, pp. 194-195, p. 239 15. Joh. S. Wijne, Tussen dogma
en p. 235. democratie in Nederland a
24. W.E. Gallie, 'Liberal morality and socialist morality', in: P. Laslett (red.), Philosophy, Amsterdam, 1992, p. 120.
politics and society, Oxford, 1956. vastgelegde rechtsorde in
25. Zie G.A. van der List, Mensenrechten en buitenlands beleid. Een liberale visie, inachtneming van hide grom geschrift 66 van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting, 's-Gravenhage, 1988, pp. 28-29. in de grondwet opgenomen Ii 26. Guido de Ruggiero, The history of European liberalism, Boston, 1959, p. 369. zin heeft de zorg voor wat i 27. S. Stuurman, 'De verzorgingsstaat en de politieke theorie van het socialisme', in: 16. Ibidem, p. 29.
C.J.M. Schuyt, S. Stuurman, e.a., Sociaal-democratie tussen zakelijkheid en moraal, 17. Stuurman, Wacht op onze d
pp. 33-34. 18. H.H. Zwager, De motivering
28. Marc Josten, 'De tintelende ideeën van politiek-filosoof John Rawls', in: Vrij 157-187.
Nederland, 3 september 1994. 19. Manning, Liberalism, p. 97,
29. Newsweek, 10 oktober 1994. 20. Jaiineke Jansen, 'De wiedin
30. Zie bijvoorbeeld S.W. Couwenberg, 'Het westerse project der moderniteit en zijn 20e jaargang, 2, mei 1994, universele pretenties', in: S.W. Couwenberg (red.), Westerse cultuur: model voor de 21. De Rooy, 'Treub', p. 83.
hele wereld?, Kampen, 1994. 1 22. W.H. Vliegen, Die onze kn
31. Paul Kalma, Het socialisme op sterk water, p. 29. 23. Ibidem pp. 443-481.
32. Ralf Dahrendorf, 'Natie sociaal-democratie', Socialisme enDemocratie, juli/augustus, 24. B. van Raalte, Dr. D. Bos.
1981, pp. 324-244, p. 327. 1962, p. 190.
33. J.A.A. van Doorn, 'De sociaal-democratie is nog te redden', HP/De Tijd, 4 oktober 25. Van Riel, Geschiedenis van
1991. 26. Ibidem, p. 228.
34. Een term ontleend aan Jan Bank en Stef Temming (red.), Van brede visie tot smalle 27. Stuurman, Wacht op onze d marge. Acht prominente socialisten over de SDAP en de PvdA, Alphen aan den Rijn 28. De Rooy, 'Treub', p. 79.
1981. 29. Vliegen, Die onze kracht on
35. Elsevier, 4 april 1992. 30. Wijne, De Bergrede en het
31. Van Raalte, Dr. D. Bos, pp
Joh. S. Wijne, 'De liefde komt maar van één kant' 32. Vliegen, Die onze kracht on
33. Ibidem, deel II, pp. 508-52 1. Zie hiervoor het in 1995 te verschijnen Johan S. Wijne, De Bergrede en het socialisme. 34. Wijne, De Bergrede en het De invloed van de religieus-socialisten op de beginselprograms van SDAP en PvdA. 35. Vliegen, Die onze kracht on 2. Siep Stuurman, Wacht op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de
Nederlandse staat, Amsterdam, 1992, p. 302.
ralen', in: J.W. de Beus en J.A.A. 3. H. van Riel, Geschiedenis van het Nederlands liberalisme in de 19de eeuw, Assen,
Meppel, 1984. 1982, p. 115.
e historische overlevingskunst van 4. G.W.L. Borne, Pieter Lodewijk Tak, Assen, 1973, p. 115.
92. 5. Ibidem, p. 43.
Y, Baarn, 1977 (1897). 6. Van Riel, Geschiedenis van het Nederlands liberalisme, p. 117.
1. 7. Ibidem, pp. 221-228.
socialisme, zoals dat bijvoorbeeld 8. D.J. Manning, Liberalism, Londen, 1982, p. 97. 9. Ibidem, p. 107.
1982, pp. 88-98. 10. J. C. Boogman, 'Kanttekeningen bij het verschijnsel conservatisme, in het bijzonder in EaulKa1ma, e.a. (red.), Het vijfde Nederland', in: J.C. Boogman, Van spel en spelers, Den Haag, 1982, pp. 29-51, p.
dam, 1984, p. 20. 45.
it', in: J.W. de Beus, J.A.A. van 11. G. Voerman, 'P.W.A. Cort van der Linden (1846-1935)', in: G.A. van der List en riehoek. Nederlandse politiek in P.G.C. van Schie (red), Van Thorbecke tot Telders. Hoofdpersonen uit de geschiedenis
van het Nederlandse liberalisme vóór 1940, Assen, 1993, pp. 113-124, p. 123. t van de geschiedenis', in: Civis 12. Stuurman, Wacht op onze daden, pp. 311-312.
13. P. de Rooy, 'M.W.F. Treub (1858-1931)', in: G.A. van der List en P.G.C. van Schie ergronden en beginselen, bewerkt (red.), Van Thorbecke tot Telders, pp. 77-86, p. 78.
14. Manning, Liberalism, p. 101.
riden, 1907, pp. 194-195, p. 239 15. Joh. S. Wijne, Tussen dogma en werkelijkheid. De ideologische gijzeling van de sociaal- democratie in Nederland als bijdrage tot haar isolement tijdens het Interbellum, in: P. Laslett (red.), Philosophy, Amsterdam, 1992, p. 120. Een rechtsstaat in formele zin houdt de in wetgeving vastgelegde rechtsorde in stand. Een democratische rechtsstaat doet dat met lands beleid. Een liberale visie, inachtneming van in de grondwet vastgelegde democratische regels en van de eveneens 's-Gravenhage, 1988, pp. 28-29. in de grondwet opgenomen klassieke rechten van de mens. Een rechtsstaat in materiële lism, Boston, 1959, p. 369. zin heeft de zorg voor wat in de sociale grondrechten is vastgelegd.
theorie van het socialisme', in: 16. Ibidem, p. 29.
tie tussen zakelijkheid en moraal, 17. Stuurman, Wacht op onze daden, p. 230.
18. H.H. Zwager, De motivering van het algemeen kiesrecht in Europa, Utrecht, 1981, pp.
:-filosoof John Rawls', in: Vrij 157-187.
19. Manning, Liberalism, p. 97.
20. Janneke Jansen, 'De wieding der mensheid', in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, e project der moderniteit en zijn 20e jaargang, 2, mei 1994, pp. 170-198, p. 171.
Westerse cultuur: model voor de 21. De Rooy, 'Treub', p. 83.
22. W.H. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed, deel 1, Amsterdam, 1924, p. 183. 23. Ibidem pp. 443-481.
sme en Democratie, juli/augustus, 24. E. van Raalte, Dr. D. Bos. Leven en werken van een Nederlands staatsman, Assen, 1962, p. 190.
redden', HP/De Tijd, 4 oktober 25. Van Riel, Geschiedenis van het Nederlands liberalisme, p. 108. 26. Ibidem, p. 228.
(red.), Van brede visie tot smalle 27. Stuurman, Wacht op onze daden, p. 309. n de PvdA, Alphen aan den Rijn, 28. De Rooy, 'Treub', p. 79.
29. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed, pp. 174 cv. 30. Wijne, De Bergrede en het socialisme, p. 30. 31. Van Raalte, Dr. D. Bos, pp. 180 e.v.
32. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed, p. 171. 33. Ibidem, deel II, pp. 508-525.
Le, De Bergrede en het socialisme. 34. Wijne, De Bergrede en het socialisme, p. 39.
elprograms van SDAP en PvdA. 35. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed, deel I, pp. 37-40. lisme en de vernieuwing van de
P.G.C. van Schie, 'De liberale kijk op het verfietsen van de SDAP' 35. Het Vaderland, 11-11-1933 36. Notulen LSP-Hoofdbestuur
1. Peter Jan Knegtmans, Socialisme en democratie. De SDAP tussen klasse en flatje (1929- 37. Algemeen Handelsblad, 25-
1939), Amsterdam, 1989, p. 10. 38. Ibidem, 4-4-1934 av.
2. Geciteerd in: Igor Comelissen e.a., De taaie rooie rakkers. Een documentaire over het 39. NRC, 3-4-1934 av. en Het socialisme tussen de wereldoorlogen, Utrecht, 1965, p. 32. 40. De Vrijheid, 14-11-1933.
3. Handelingen Tweede Kamer, 12-11-1918, p. 347 41. Ibidem, 10-4-1934.
4. Handelingen Tweede Kamer, 13-11-1918, citaat op p. 365. 42, R. Abma, 'Het Plan van d
5. H .F. Cohen, Om de vernieuwing van het socialisme. De politieke oriëntatie van de verleden in veelvoud. Opste
Nederlandse sociaal-democratie 1919-1930, Leiden, 1974, pp. 2-9 en 21-28. druk, Den Haag, 1980, pp.
6. Ibidem, pp. 14-16. 43. Handelingen Tweede Kame
7. Ibidem, p. 16. 44, Ibidem, Algemeen Handelsb
8. Ibidem, pp. 2934. 45. Het citaat is uit: Socialisme
9. Handelingen Tweede Kamer, 18-11-1919, p. 381. 46. Het Vaderland, 3-3-1934 a
10. De Vrijheidsbond tegenover Socialisatie en Bedrijfsradenstelsel, brochure van de deelen, rede 1933, p. 6.
Vrijheidsbond, Den Haag, 1923, pp. 1-8. 47. Handelingen Tweede Kame
11. Hoe de Vrijheidsbond denkt over Medezeggenschap en Socialisatie, brochure van de 48. Knegtmans, Socialisme en
Vrijheidsbond, Den Haag, 1925, p. 7. 49. Het Vaderland, 3-3-1937 a
12. De Vrijheid, 15-4-1925. 50. NRC, 23-3-1937 av.
13. Ibidem, 29-7-1925. 51. De Vrijheid, 1-7-1936, 17-
14. Het Vaderland, 3-12-1925 av. 52. NRC, 15-4-1936 av.
15. H. van Hulst e.a., Het roode vaandel volgen wij. Geschiedenis van de Sociaal 53. Handelingen Tweede Kame, Democratische Arbeiderspartij van 1880 tot 1940, 2e druk, Den Haag, 1969, pp. 199 54. De Vrijheid, 27-1-1937 en
en 203-204. Zie voor de OSP-affaire ook: Knegtmans, Socialisme en democratie, pp. 55. De Vrijheid, 15-7-1936.
41-60. 56. Ibidem, 20-1-1937. Zie ool
16. Geciteerd in: Van Hulst, Roode vaandel, p. 227. 57. Het citaat is uit: Algemeen H
17. Het Vaderland, 29-3-1932 av. en 2-4-1932 av. I
van 28-7-1939 oe. en 11-8- 18. Algemeen Handelsblad, 29-3-1932 av., NRC, 29-3-1932 av. en De Vrijheid 5-4-1932 58. NRC, 10-8-1939 oe.
en 12-4-1932. 59. Handelingen Tweede Kame
19. De Vrijheid, 22-4-1930. Zie ook de notulen van het LSP-Hoofdbestuur, 9-7-1932. 60. Het Liberale Weekblad, 21- 20. Citaat uit: Het socialisme in de practijk, LSP-brochure 1930, pp. 23-24. Zie voorts:
De Vrijheid, 16-9-1930. P.G.C. van Schie, 'Verliefd, s
21. Geciteerd in: Kleine gids ten dienste van de liberale propaganda 1937, LSP-brochure,
p. 17. 1. E.H. Kossmann, De lage It
22. Geciteerd in: P.J. Oud, Hetjongste verleden. Parlementaire geschiedenisvan Nederland 4e druk, AmsterdamlBruss
1918-1940, IV, Assen, 1949, p. 102. Nederland, 1872-1901, Del
23. De Vrijheid, 6-1-1931. Zie ook de editie van 18-11-1930. 2. G. Voerman, 'Liberalen op
24. Algemeen Handelsblad, 6-2-1933 av. Bond en de Bond van Vrije
25. Het Vaderland, 7-2-1933 oe. in: DNPP Jaarboek 1988, 1
26. Algemeen Handelsblad, 8-2-1933 oe. 3. G.A. van der List en P.G
27. De Vrijheid, 17-12-1935. Telders. Hoofdpersonen uit
28. Het Vaderland, 3-3-1933 av. Assen en Maastricht, 1993,
29. Algemeen Handelsblad, 7-3-1933 av. en Het Vaderland, 1-3-1933 av. 4. Piet de Rooy, 'Het zout in
30. Algemeen Handelsblad, 7-2-1933 oe. sociaal-democraten', in: G.
31. Ibidem, 25-2-1933 av. VDB tussen liberalisme en.
32. Notulen LSP-hoofdbestuur18-2-1933, D. Fock, Rede ter gelegenheidvan de Algemeene 5. Kossmann, Lage landen, p. Vergadering van de Liberale Staatspartij 'De Vrjheidsbond', 1933, p. 19 en Algemeen Geschiedenis van de Sociaal
Handelsblad, 17-2-1933 0e. en 22-2-1933 oe. en av. Den Haag, 1969, p. 47.
33. Notulen LSP-Hoofdbestuur, 28-4-1933. 6. Handelingen Tweede Kame
34. Knegtmans, Socialisme en democratie, p. 110.
184
,
an de SDAP' 35. Het Vaderland, 11-11-1933 oe.36. Notulen LSP-Hoofdbestuur, 28-10-1933 en 29-3-1934. DAP tussen klasse en natie (1929- 37. Algemeen Handelsblad, 25-11-1933 av.
38. Ibidem, 4-4-1934 av.
tkers. Een documentaire over het 39. NRC, 3-4-1934 av. en Het Vaderland, 4-4-1934 av.
p. 32. 40. De Vrijheid, 14-11-1933.
41. Ibidem, 10-4-1934.
365. 42. R. Abma, 'Het Plan van de Arbeid en de SDAP', in: C.B. Wels red., Vaderlands De politieke oriëntatie van de verleden in veelvoud. Opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500, II, 2e herz. 1974, pp. 2-9 en 21-28. druk, Den Haag, 1980, PP. 277-310 en Cohen, Vernieuwing, p. 194.
43. Handelingen Tweede Kamer, 8-11-1935, pp. 248-249.
44. Ibidem, Algemeen Handelsblad, 23-4-1935 av. enDe Vrijheid, 23-9-1936 en 17-4-1937. 45. Het citaat is uit: Socialisme in de practijk, p. 11.
46. Het Vaderland, 3-3-1934 av., De Vrijheid, 2-12-1930 enW.C. Wendelaar, Kiezen of
fsradenstelsel, brochure van de deelen, rede 1933, p. 6.
47. Handelingen Tweede Kamer, 11-11-1936, P. 301. en Socialisatie, brochure van de 48. Knegtmans, Socialisme en democratie, pp. 189-211.
49. Het Vaderland, 3-3-1937 av. 50. NRC, 23-3-1937 av.
51. De Vrijheid, 1-7-1936, 17-3-1937 en 12-5-1937 52. NRC, 15-4-1936 av.
Geschiedenis van de Sociaal 53. Handelingen Tweede Kamer, 11-11-1936, P. 301. druk, Den Haag, 1969, pp. 199 54. De Vrijheid, 27-1-1937 en 14-4-1937.
, Socialisme en democratie, pp. 55. De Vrijheid, 15-7-1936.
56. Ibidem, 20-1-1937. Zie ook de editie van 3-2-1937.
57. Het citaat is uit: Algemeen Handelsblad, 15-8-1939. Zie voorts de edities van deze krant van 28-7-1939 oe. en 11-8-1939 av. en Het Liberale Weekblad, 25-8-1939.
32 av. en De Vrijheid 544932 58. NRC, 10-8-1939 oe.
59. Handelingen Tweede Kamer, 26-10-1939, p. 107. SP-Hoofdbestuur, 9-7-1932. 60. Het Liberale Weekblad, 21-7-1939 en 4-8-1939.
ire 1930, pp. 23-24. Zie voorts: I
P.G.C. van Schie, 'Verliefd, verloofd ... en dan ervandoor' ropaganda 1937, LSP-brochure,
1. E.H. Kossmann, De lage landen 1780-1940. Anderhalve eeuw Nederland en België, taire geschiedenis van Nederland 4e druk, Amsterdam/Brussel, 1984, p. 394 en G. Taal, Liberalen en radicalen in
Nederland, 1872-1901, Den Haag, 1980, pp. 16-20, 118-119 en 507.
930 2. G. Voerman, 'Liberalen op een tweesprong. Liberale Unie, Vrijzinnig-Democratische
Bond en de Bond van Vrije Liberalen aan het begin van de 20ste eeuw (1901-1921)', in: DNPP Jaarboek 1988, pp. 102-130.
3. G.A. van der List en P.G.C. van Schie, 'Inleiding' in: idem, Van Thorbecke tot Telders. Hoofdpersonen uit de geschiedenis van het Nederlandse liberalisme vóór 1940, Assen en Maastricht, 1993, pp, 1-20, pp. 12-14.
rid, 1-3-1933 av. 4. Piet de Rooy, 'Het zout in de pap. De verhouding tassen vrijzinnig-democraten en sociaal-democraten', in: G. Voerman e.a., De Vrijzinnig-democratische traditie. De VDB tussen liberalisme en socialisme, Amsterdam, 1991, pp. 54-73, p. 55. r gelegenheidvan de Algemeene s. Kossmann, Lage landen, p. 394 en H. van Hulst e. a., Het roode vaandel volgen wij.
bond', 1933, p. 19 en Algemeen Geschiedenis van de SociaalDemocratische Arbeiderspartij van 1880 tot 1940,2e druk, Den Haag, 1969, p. 47.
6. Handelingen Tweede Kamer, 13-11-1918, pp. 371-372.
7. Ibidem, 4-12-1918, P. 588. Bij de formatie in de zomer van 1918 had Marchant er in 29. Oud, Het jongste verleden, zijn advies aan de Koningin nog voor gepleit'... de partij, die een groot aantal arbeiders Vonhoff, Bewegend verledet vertegenwoordigt, de Sociaal-democratische Arbeiderspartij, in de vorming van het Rijn, 1969, p. 48.
ministerie te betrekken, en haar aandeel in de verantwoordelijkheid te doen vragen'. 30. De gedachte dat Marchant i
Zie: archief-Marchant, inventarisnummer 289, ARA. SDAP te kunnen stappen, v
8. Marchant in: Handelingen Tweede Kamer, 13-11-1919, p. 300. pap', pp. 64-65.
9. Vrijzinnig-Democraten en Sociaal-Democraten. Verschil en overeenkomst, VDB- 31. Albarda geciteerd in: De Vr
brochure, z.p., z.j. 32. De vrijzinnig-democraat Jos
10. 0. Vries, 'De Vrijzinnig-Democratische Bond als factor in de Nederlandse politiek', 33. De Vrijzinnig-Democraat, 7 Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 88, 1973, 1933; H.P. Marchant, In
pp. 444-469, pp. 453-455. november 1933, Haarlem, 1
11. Archief-Marchant, inventarisnummer 295, ARA. 34. A.M. Joekes, Tezamen in
12. H.F. Cohen, Om de vernieuwing van het socialisme. De politieke oriëntatie van de 1 november 1933, Haarlem, 1 Nederlandse sociaal-democratie 1919-1930, Leiden, 1974, pp. 61-62. 35. HenriSpijkerman, 'Deinterr
13. Geciteerd in: Vries, 'Vrijzinnig-Democratische Bond', p. 463. in de jaren dertig', in: Voeri
14. Geciteerd in: Han Harmsen, 'Om de democratie', in: Voerman e.a., De Vrijzinnig- p. 77.
democratische traditie, pp. 13-31, noot 8 op p. 30. 36. De Vrijzinnig-Democraat, 1
15. P.J. Oud, Hetjongste verleden. Parlementaire geschiedenis van Nederland 1918-1940, 37. Ibidem, 7-4-1934. N, Assen, 1949, pp. 106-117. Oud toonde zich, in ieder geval achteraf, weinig 38. Redevoering gehouden op d
gelukkig met dit optreden van zijn fractieleider. archief-Marchant, inventari
16. Het verschil tusschen Vrijzinnig-Democraten en Sociaal-Democraten, VDB-brochure, I
39. De Vrijzinnig-Democraat, 2
1933. 40, Handelingen Tweede Kamei
17. Ruud Koole, 'De VDB en de LSP in het interbellum', LEF-themanummer: Honderd 41. Ibidem, 27-9-1935, pp. 91-9 jaar liberale partijvorming 1885-1985, 3, 1985, pp. 35-42, p. 39; Ruud Koole, 'Twee 1935.
gezichten van de vrijheidsliefde. Progressieve en conservatieve liberalen in de eerste 42. De Vrijzinnig-Democraat, 6 helft van de twintigste eeuw', in: Voerman e.a., De Vrijzinnig-democratische traditie, 43. Ibidem, 12-6-1937. Pp. 32-53, pp. 46-47, en Vries, 'Vrijzinnig-Democratische Bond', p. 466. 44. Oud, Het jongste verleden, 18. VDB-visie, zoals te vinden in de in noot 16 vermelde brochure en voorts in: Houdt i 45. Vonhoff, Bewegend verlede
Koers, verkiezingsprogramvan de afdeling Rotterdamvande Vrijzinnig-Democratische 1
46. Oud, Het jongste verleden,
Bond, 1935; Oud in: De Vrijzinnig-Democraat, 28-1-1933. 47. Handelingen Tweede Kame
19. De Vrijzinnig-Democraat, 11-6-1932 en de notulen van de V.D.-fractie, 3-10-1933. 48. Notulen V.D.-fractie 20-7-1 20. De Rooy, 'Het zout in de pap', pp. 63-64; Vries, 'Vrijzinnig-Democratische Bond', 49. De Vrijzinnig-Democraat, 5
p. 465. 50. Spijkerman, 'Interne verhm
21. J.C.H. Blom, De muiterij op 'De Zeven Provinciën'. Reacties en gevolgen in Nederland, 51. De Vrijzinnig-Democraat, 1 Bussum, 1975, pp. 209-210. Zie voor een korte weergave van het SDAP-optreden ten
tijde van de muiterij en de reacties die dit optreden opriep, tevens het voorgaande G. Voerman, 'Om de vrijzinni hoofdstuk: 'De liberale kijk op het verfietsen van de SDAP'.
22. Ouds redevoering is weergegeven in: Algemeen Handelsblad, 13-2-1933 av. 1. Zie hiervoor uitgebreider: G
23. De Vrijzinnig-Democraat, 4-3-1933. Vrijzinnig-Democratische B
24. Ruys de Beerenbrouck was de eerste minister van het op dat moment zittende confessio- eeuw (1901-1921)', in: Ja
nele kabinet. S Partijen, Groningen, 1989,
25. Notulen van de V.D.-fractie, 7-11-1932. 2. Zie de bijdrage aan dit boek
26. De Vrijzinnig-Democraat, 19-11-1932. de SDAP. Over de kloof to
27. Rede gehouden op de algemene vergadering van de VDB te Haarlem op 19 november 3. Zie P. de Rooy, 'Het zout i 1932, archief-Marchant, inventarisnummer 381, ARA. Een paar maanden later sociaal-democraten', in: G. verklaarde Marchant in het partijblad; 'Indien ons in deze geschiedenis een fout is toe tussen liberalisme en socia te rekenen, moet bet deze zijn, dat wij den ernst, den moed en de kracht der sociaal- hoofdstuk: P.G.C. van Schil democraten, hier en elders, hebben overschat', De Vrijzinnig-Democraat, 1-4-1933. ten opzichte van de SDAP:
28. Ibidem, 28-1-1933. I 4, Zie over Oud: H.J.L.Vontu
oer van 1918 had Marchant er in 29. Oud, Het jongste verleden, V, p. 24. Ouds biograaf Vonhoff valt hem bij in: H.J.L. rtij, die een groot aantal arbeiders Vonhoff, Bewegend verleden. Een biografische visie op mr. P. J. Oud, Alphen aan den
erspartij, in de vorming van het Rijn, 1969, P. 48.
twoordelijkheid te doen vragen'. 30. De gedachte dat Marchant in november 1932 de hoop opgaf in een kabinet met de SDAP te kunnen stappen, wordt ook onderschreven door: De Rooy, 'Het zout in de
19, p. 300. pap', pp. 64-65.
rschil en overeenkomst, VDB- 31. Albarda geciteerd in: De Vrijzinnig-Democraat, 11-3-1933.
32. De vrijzinnig-democraat Josephus Jitta, aangehaald in: De Vrijheid, 24-1-1933. .tor in de Nederlandse politiek', 33. De Vrijzinnig-Democraat, 7-10-1933, 14-10-1933, 21-10-1933, 4-11-1933 en 18-11- mis der Nederlanden, 88, 1973, 1933; H.P. Marchant, In eendracht sterk. Rede uitgesproken te Groningen op 25
november 1933, Haarlem, 1934.
34. A.M. Joekes, Tezamen in moeilijken tijd. Rede uitgesproken te Groningen op 25
De politieke oriëntatie van de november 1933, Haarlem, 1934,
1974, pp. 61-62. 35. Henri Spijkerman, 'De interne verhoudingenbinnen de Vrijzinnig-Democratische Bond p. 463. in de jaren dertig', in: Voerman e.a., De vrijzinnig-democratische traditie, pp. 74-87,
: Voerman e.a., De Vrijzinnig- p. 77.
36. De Vrijzinnig-Democraat, 17-6-1933 en 18-11-1933.
denis van Nederland 1918-1940, 37. Ibidem, 7-4-1934.
in ieder geval achteraf, weinig 38. Redevoering gehouden op de partijvergadering te Rotterdam van 24 november 1934, archief-Marchant, inventarisnummer 300, ARA.
al-Democraten, VDB-brochure, 39. De Vrijzinnig-Democraat, 27-4-1935.
I 40. Handelingen Tweede Kamer, 26-9-1935, p. 59.
t', LEF-themanummer.' Honderd 41. Ibidem, 27-9-1935, pp. 91-92; De Vrijzinnig-Democraat, 1-6-1935, 3-8-1935 en 10-8-
5-42, p. 39; Ruud Koole, 'Twee 1935.
servatieve liberalen in de eerste 42. De Vrijzinnig-Democraat, 6-3-1937 en 15-5-1937. 'rijzinnig-democratische traditie, 43. Ibidem, 12-6-1937.
tische Bond', p. 466. i 44, Oud, Het jongste verleden, VI, p. 7. le brochure en voorts in: Houdt 45, Vonhoff, Bewegend verleden, p. 74. vande Vrijzinnig-Democratische 46. Oud, Het jongste verleden, VI, p. 22.
-1933. 47. Handelingen Tweede Kamer, 12-11-1937, p. 152.
an de V.D.-fractie, 3-10-1933. 48. Notulen V.D.-fractie 20-7-1939; De Vrijzinnig-Democraat, 8-7-1939 en 22-7-1939. ijzinnig-Democratische Bond', 49. De Vrijzinnig-Democraat, 5-8-1939.
50. Spijkerman, 'Interne verhoudingen', p. 84. acties en gevolgen in Nederland, 51. De Vrijzinnig-Democraat, 12-8-1939. rave van het SDAP-optreden ten
opriep, tevens het voorgaande G. Voerman, 'Om de vrijzinnig-democratische erfenis' SDAP'.
lelsblad, 13-2-1933 av. 1. Zie hiervoor uitgebreider: G. Voerman, 'Liberalen op een tweesprong. Liberale Unie, Vrijzinnig-Democratische Bond en Bond van Vrije Liberalen aan het begin van deze dat moment zittende confessio- eeuw (1901-1921)', in: Jaarboek 1988 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke
Partijen, Groningen, 1989, pp. 102-130.
2. Zie de bijdrage aan dit boek van P.G.C. van Schie, 'De liberalen en het verfietsen van de SDAP. Over de kloof tassen LSP en SDAP in het interbellum'.
DB te Haarlem op 19 november 3. Zie P. de Rooy, 'Het zout in de pap. De verhouding tassen vrijzinnig-democraten en RA. Een paar maanden later sociaal-democraten', in: G. Voerman e.a., De vrijzinnig-democratische traditie. VDB leze geschiedenis een fout is toe tussen liberalisme en socialisme, Amsterdam, 1991, pp. 54-73 en het voorgaande
moed en de kracht der sociaal- hoofdstuk: P. G. C. van Schie, 'Verliefd, verloofd ... en dan ervandoor. De VDB-koers
'Ijzinnig-Democraat, 1-4-1933. ten opzichte van de SDAP in het interbellum'.
4. Zie over Oud: H.J.L. Vonhoff, Bewegend verleden. Een biografische visie opprof.mr. P.J. Oud, Alphen aan den Rijn, 1969.
5. Zie voor de relatie tussen liberalen en vrijzinnig-democraten: R.A. Koole, 'Twee gezichten van de vrijheidsliefde. Progressieve en conservatieve liberalen in de eerste helft van de twintigste eeuw', in: De vrijzinnig-democratische traditie, pp. 32-53. 6. S.A. Posthumus, 'Een nieuw begin', in: De hand aan de ploeg, juni 1945. 7. Zie G. Voerman, 'Het einde van een politieke koorddans. De overgang van de VDB
naar de PvdA', in: De vrijzinnig-democratische traditie, pp. 88-109.
8. Resumé van de vergadering van de Studiecommissie Politieke Partijen, dd. 8 december 1946, Pp. 5-6, in: DNPP, collectie-Schilthuïs, no. 4.
9. Geciteerd bij Koole, 'Twee gezichten van de vrijheidsliefde', p. 45.
10. Zie voor de na-oorlogse ontwikkelingen in het liberale kamp M.F. Westers, Mr. D. U. Stikker en de na-oorlogse reconstructie van het liberalisme in Nederland, Amsterdam, 1988, pp. 69-98.
11. Westers, Mr. D. U. Stikker, p. 74.
12. Geciteerd bij: R.A. Koole, 'Partijfinanciën en bedrijfsleven. De giften vanuit ondernemerskringen aan de Partij van de Vrijheid, 1946-1948', in: Jaarboek 1984 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, Groningen, 1985, pp. 108-125. 13. Geciteerd door: R. Koole, P. Lucardie en G. Voerman, 40 jaar Vrij en verenigd.
Geschiedenis van de VVD-partijorganisatie, Houten, 1988, p. 43. 14. Vrij!, 10 mei 1946.
15. Vrij!, 3 mei 1946.
16. Vrij!, 18 juli 1947 en 15 augustus 1947. 17. Vrij!, 6juni 1947.
18. Zie over de totstandkoming van de VVD: Koole, Lucardie en Voerman, 40 jaar Vrij en verenigd, pp. 41-60.
19. Vrijheid en Democratie, 24 juni 1949, p. 3.
20. Koole, Lucardie en Voerman, 40 jaar vrij en verenigd, p. 48. 21. Ibidem, p. 73.
B.F.M. Otten, 'Verbreekt de rode boeien'
1. Verslag bureau Palm, 21-1-1959, ARA, Collectie VVD, no. 131.
2. PP. Maas, 'PvdA en VVD. Polarisatie door profilering', in: P.F. Maas, F.L.M. Lafort en J.M.M.J. Clerx (red.), illusie of monsterverbond. Mogelijkheden en grenzen van een PvdA-VVD coalitie, Dieren, 1984, pp. 5-16. Vgl. tevens B. Tichelaar, 'PvdA-VVD kabinet laat nog lang op zich wachten. Gedeelde afkeer van de CDA-hegemonie', in: Namens. Tijdschrift voor vertegenwoordiging en democratisch bestuur, jrg. 3, no. 5, augustus 1985, pp. 47-54. Tichelaar heeft de vraag van Maas en diens antwoord erop volledig overgenomen.
3. P.F. Maas, 'PvdA en VVD', p. 8. 4. Zie het voorgaande hoofdstuk.
5. Van Dale omschrijft 'ressentiment' als volgt: 'Wrok, gevoel van vijandigheid wegens
aangedaan of vermeend onrecht, meest gepaard met verlangen zich te wreken of die vijandigheid te doen blijken'. Wellicht werden enkele individuele liberalen gedreven door gevoelens van wrok jegens de socialisten, maar ik denk toch dat hier 'sentiment' in de betekenis van 'opinie', 'gevoelen', 'mening', de meer geëigende term is. 6. J.A.A. van Doom, 'Schets van de Nederlandse politieke traditie', in: J.W. de Beus e.a.,
De ideologische driehoek, 1989, pp. 11-60, aldaar p. 57.
7. Het in de jaren dertig door de SDAP ontwikkelde Plan van de Arbeid fungeerde vlak na de oorlog als belangrijkste inspiratiebron voor de sociaal-democratie. De essentie van het plan was gelegen in een streven naar 'bestaanszekerheid bij een behoorlijk
levenspeil voor iedereen', te b van de economie en via si produktiemiddelen. In vergeli in het sociaal-democratisch individuele ontplooiing. Het luidde een heroriëntatie in hi
vanuit de Wiardi Beckman
gewezen op de noodzaak van ging. Meer en meer nam he zoektocht naar de geschikte fi
overheid.
8. Herman de Liagre Böhl wijdt confessionele stromingen 0
vasthouden aan het klassiek-li Het confessionele corporatisn het congres 'Een eeuw cool Inmiddels verschenen als arti] P. Luykx.
9. Zwakke stee in het sociaal-d ontbreken van een principiei directeur van de Wiardi Bed pleitbezorgers voor de socia kritiek op 'De weg naar de vi
op het ontbreken van 'uitvoel gemeenschap'. Den Uyl: 'FT
utiliteitsleer met een platte op Ordening en verdeling: besft 1949-1958, Kampen, 1986, 10. J.W. de Beus, 'Oorsprong e ideologische driehoek, pp. partijprogramma's en liberal liberalisme van de VVD', is 11. Vgl. J.W. de Beus, 'Oorspo 12. Oud was zelf oud-VDB'e vertegenwoordigd. In 194 geestverwanten de PvdA de VVD. Vanaf die tijd liet Oud wijzen dat de VVD de enige 13. Letterlijk werd deze opvattin voor de Provinciale Statenv 14. Vgl. F.J. ter Heide, Ordenii 15. HTK 1952-1953, pp. 48-49 16. 'Al moge een gelijk zedelijl KVP B.O.) verbinden, bij de leidt dit niet tot een voor alles het socialisme te staan, maa het daarmee niet eens zijn er zouden prefereren, tracht m donkere kleuren af te schild
Liemocraten: R.A. Koole, 'Twee levenspeil voor iedereen', te bereiken langs de weg van ordening en planmatige leiding nservatieve liberalen in de eerste van de economie en via selectieve socialisatie van de beschikkingsmacht over ocratische traditie, PP. 32-53. produktiemiddelen. In vergelijking met eind jaren dertig echter, was het zwaartepunt an de ploeg, juni 1945. in het sociaal-democratisch debat verlegd van collectieve machtsvorming naar Lidans. De overgang van de VDB individuele ontplooiing. Het in 1951 verschenen rapport 'De weg naar de vrijheid', 1itie, pp. 88-109. luidde een heroriëntatie in het sociaal-democratisch denken in. De jaren erop werd Politieke Partijen, dd. 8december vanuit de Wiardi Beckman Stichting (het wetenschappelijk bureau van de PvdA)
I. gewezen op de noodzaak van een principiële fundering van de grenzen van staatsinmen-
idsliefde', p. 45. ging. Meer en meer nam het sociaal-democratisch debat de gedaante aan van een le kamp M.F. Westers, Mr. D. U. zoektocht naar de geschikte formulering van een voorwaardenscheppende taak van de
21i5me in Nederland, Amsterdam, overheid.
8. Herman de Liagre Böhl wijdt dit aan 'de liberale praktijk van het interbellum'. In beide confessionele stromingen overheerste de conservatieve richting die sterk bleef bedrijfsleven. De gen vanuit vasthouden aan het klassiek-liberale idee van staatsonthouding. Vgl. H. de Liagre BÖll, 1946-1948', in: Jaarboek 1984 Het confessionele corporatisme in Nederland (intern uitgegeven kopij voor bijdrage aan Groningen, 1985, pp. 108-125. het congres 'Een eeuw confessionele politiek', Utrecht, maart 1990 (UvA, 1990). rman, 40 jaar vrij en verenigd. Inmiddels verschenen als artikel in de congresbundel onder redactie van H. Righart en
1988, p. 43. P. Luykx.
9. Zwakke stee in het sociaal-democratisch denken bleef volgens de confessionelen het ontbreken van een principieel richtsnoer voor de begrenzing van de staatstaak. De directeur van de Wiardi Beckman Stichting, J.M. den Uyl, één van de belangrijkste pleitbezorgers voor de sociaal-democratische heroriëntatie, had zich de confessionele icardie en Voerman, 40 jaar vrij kritiek op 'De weg naar de vrijheid' aangetrokken. De KVP-kritiek had hem gewezen op het ontbreken van 'uitvoerige overwegingen omtrent wezen en taak van individu en gemeenschap'. Den Uyl: 'Het socialisme bedreigt inderdaad dat het afglijdt tot een gd, p. 48. utiliteitsleer meteenplatte opportuniteitspolitiek als consequentie'. Vgl. F.J. terHeide, Ordening en verdeling: besluitvorming over sociaal-economisch beleid in Nederland, 1949-1958, Kampen, 1986, pp. 191-195.
10. J.W. de Beus, 'Oorsprong en wederkeer van de liberalen', in: J.W. de Beus e.a., De ideologische driehoek, pp. 61-111, p. 103. De Beus baseert zich hiervoor op
VD, no. 131. partijprogramma's en liberale geschriften. Vgl. ook Jos de Beus, 'Het democratisch
g', in: P.F. Maas, F.L.M. Lafort liberalisme van de VVD', in: Socialisme en democratie, 9 sept. 1987, pp. 273-282. logeljkheden en grenzen van een 11. Vgl. J.W. de Beus, 'Oorsprong en wederkeer', p. 104.
wens B. Tichelaar, 'PvdA-VVD 12. Oud was zelf oud-VDB'er, maar had binnen die stroming de rechtervleugel er van de CDA-hegemonie', in: vertegenwoordigd. In 1948 had hij in het gezelschap van een beperkt aantal ocratisch bestuur, jrg. 3, no. 5, geestverwanten de PvdA de rug toegekeerd. Zij traden toe tot de nieuw opgerichte an Maas en diens antwoord erop VVD. Vanaf die tijd liet Oud geen mogelijkheid voorbijgaan om oud-VDB'ers erop te
wijzen dat de VVD de enige partij was waar 'de liberalen' thuishoren.
13. Letterlijk werd deze opvatting van vrijheid verkondigd in een advertentie van de VVD voor de Provinciale Statenverkiezingen 1958, ARA, collectie VVD, no. 130. gevoel van vijandigheid wegens 14. Vgl. F.J. ter Heide, Ordening en verdeling, p. 202.
verlangen zich te wreken of die 15. HTK 1952-1953, pp. 48-49.
e individuele liberalen gedreven 16. 'Al moge een gelijk zedelijk godsdienstig beginsel de leden van zijn partij (Romme, ik denk toch dat hier 'sentiment' KVP B. 0.) verbinden, bij de tegenstellingen, die op het ogenblik de politiek beheersen, Ie meer geëigende term is. I leidt dit niet tot een voor allen gelijkelijk te aanvaarden gedragslijn. Men zegt tegenover
e traditie', in: J.W. de Beus e.a., het socialisme te staan, maar geeft het tegelijkertijd telkens voet. De katholieken, die
57. het daarmee niet eens zijn en die voor het praktisch beleid eigenlijk de liberale politiek
n van de Arbeid fungeerde vlak zouden prefereren, tracht men daarvan af te houden door het liberalisme in de meest sociaal-democratie. De essentie donkere kleuren af te schilderen', HTK 1952-1953, p. 49.
ianszekerheid bij een behoorlijk
politiek zouden moeten vorme Vgl. H. Daalder, 'Zestig jaar] Een vrijzinnige verhouding. D aldaar p. 27.
32. F.J. ter Heide, Ordening en i 33. De sociaal-democratische ii
conjunctuurpolitiek. De confe: een debat in januari 1958 was maanden later zou een soortg Vgl. F.J. ter Heide, Ordenin] 34. Radio-uitzendingen politieke] 35. Verkiezingsuitgave kamercen
J.M.M.J. Clerx en R.J.J. Stevei
1. R. Koole, ca., 40 jaar vrije Houten, 1988, p. 61. 2. HTK 1954-1955, p. 38. 3. ARA Archief VVD, 2.19.01
vooruitstrevenden', 12 maart oorlogse tegenstelling tussen 4. H.E. de Deugd, 'Tussen doo:
1956 tot 1967' (niet gepublic( z.j.).
5. Ch.J.I.M. Welter, oud-minist van de KVP en de samenwe nieuwe partij op, de Katholie één zetel en bij de verkiezingc en de zijnen weer toe tot de 6. IISG Archief PvdA, notulen I
partijraad, 4 april 1959. 7. AR,t Archief VVD, notulen a] 8. ARA Archief VVD, notulen
Oud-de vroege laatbloeier', Houten, 1988, p. 33. 9. F.J.F.M. Duynstee, De kabi 10. ARA Archief VVD, notulen I polarisatie en profilering', mogelijkheden en grenzen v
9.
11. Koole, e.a., 40 jaar VVD, p 12. H. Roethof, Dwars over h
Utrecht, 1990, p. 107; Vonl 13. H. Roethof, 'De zindelijke t
23, 1966, pp. 29-30. 14. J. de Kadt, 'Uitsluitend ne
Democratie 19, 1962, pp. 4 15. IISG archief PvdA, notulen
16. C. van Esterik, J. van Tijn, .1 Amsterdam, 1984, pp. 160- 17. Roethof laat in zijn autobiografie weten dat Oud na het verschijnen van het mandement
niet direct van plan was om vanuit liberale hoek commentaar te leveren. Algemeen zou er binnen de VVD voldoening hebben bestaan over het feit dat de socialisten er eens flink van langs kregen. Pas toen Roethof daar de aandacht van Oud op had gevestigd, gaf deze alsnog commentaar. Vgl. Hein Roethof, Dwars over het Binnenhof. Herinneringen van een liberale socialist, Utrecht, 1990, p. 104.
18. HTK 1954-1955, p. 38.
19. De huurwetcrisis van 1955 had tot een kortstondige breuk in de brede coalitie geleid. De naoorlogse woningproblematiek lag, zoals Oud aangaf, inderdaad gevoelig in de relatie socialisten/niet-socialisten. Zowel de VVD als de KVP waren fel tegenstander van een zogenaamd 'huuregalisatiefonds'. In tegenstelling tot de socialisten gaven KVP en VVD de voorkeur aan gedifferentieerde huurverhogingen (voor oude en nieuwe woningen) in plaats van een uniforme verhoging met afroming ten behoeve van renovatie. Liberalen en katholieken waren bang dat het door de socialisten voorgestane huurbeleid, collectivisatie van het woningbezit dichterbij zou brengen. Dat deze controverse onoverbrugbaar zou zijn, zoals Oud had gesuggereerd, was evenwel schromelijk overdreven. Immers, daags na de breuk bereikte het kabinet een compromis waarmee confessionelen en socialisten beide konden leven. Vgl. F.J. ter Heide, Ordening en verdeling, pp. 243-246.
20. HTK 1958-1959, p. 29.
21. De tegenstelling in het kabinet over de bezitsvorming werd niet op de spits gedreven. 'Aanvankelijk leefde in sociaal-democratische kring het idee van bezitsvorming door collectieve arbeidswinstdelingen en stelden de confessionelen hiertegenover individuele of ondemenlingsgewijze winstdeling. Omstreeks het midden van de jaren vijftig veranderden deze opvattingen door het perspectief van de verzorgingsstaat en het sterk opkomen van de gelijke kansenideologie. Goede voorzieningen op het terrein van onderwijs, maatschappelijk werk, ruimtelijke ordeningen sociale verzekeringen maakten de individuele bezitsvorming tot iets overbodig'. Vgl. F.J. ter Heide, Ordening en verdeling, p. 250.
22. HTK 1957- 1958 e.v.
23. Reactie van de PvdA-afgevaardigde Burger in tweede termijn, HTK 1957-1958, p. 245. 24. VVD-advertenties, campagne 1959, ARA, Collectie VVD, no. 130.
25. Strooibiljet VVD 1959, ARA, Collectie VVD, no. 126.
26. Verkiezingsbrochure afd. Bloemendaal, campagne 1956, ARA, Collectie VVD, no. 127. 27. In 1952 liet de VVD de kiezer naar aanleiding van het PvdA-rapport 'De weg naar de vrijheid' weten: 'Dat deze weg niet naar de vrijheid, maar naar de staatsslavernij zal leiden, wordt er niet in vermeld'. Verkiezingspamflet, campagne 1952, ARA, Collectie VVD, no. 121.
28. Met dit doel voor ogen had Hein Roethof het periodiek LiberaalReveil opgericht. Vgl. Hein Roethof, Dwars over het Binnenhof, pp. 102 e.v.
29. Oud was in de jaren dertig, in het tweede en derde kabinet Colijn, minister van Financiën. Het was een tijd waarin op het gebied van macro-economische sturing en sociale zekerheid volstrekt andere inzichten in zwang waren.
30. Programmatische onenigheid in de brede coalitie over verdelingskwesties werd steeds vaker politiek vertaald en op de spits gedreven. Tegenover de PvdA die inkomenssprei-ding nastreefde, profileerde met name de KVP zich als de partij van de individuele bezitsvorming. Bovendien was na 1954 de relatie tussen katholieken en socialisten onder hoogspanning komen te staan als gevolg van het bisschoppelijk mandement. 31. Oud had eind jaren veertig enige tijd met de gedachte gespeeld dat anti-revolutionairen,
het verschijnen van het mandement politiek zouden moeten vormen. Maar dat streven vond buiten de VVD geen aanhang. nmentaar te leveren. Algemeen zou Vgl. H. Daalder, 'Zestig jaar Nederland (1926-1986)', in: J.H.J. van den Heuvel e.a., r het feit dat de socialisten er eens Een vrijzinnige verhouding. De VPRO en Nederland 1926-1986, Baarn, 1986, pp. 9-71,
indacht van Oud op had gevestigd, aldaar p. 27.
iof, Dwars over het Binnenhof. 32. F.J. ter Heide, Ordening en verdeling, p. 322,
1990, p. 104. 33. De sociaal-democratische minister van Financiën bepleitte een anticiperende conjunctuurpolitiek. De confessionelen zagen hier in de praktijk niet zoveel in. Tijdens breuk in de brede coalitie geleid, een debat in januari 1958 was Hofstra nog gezwicht voor confessionele druk. Enkele I aangaf, inderdaad gevoelig in de maanden later zou een soortgelijke controverse aanleiding zijn tot een kabinetsbreuk. Os de KVP waren fel tegenstander Vgl. F.J. ter Heide, Ordening en verdeling, pp. 298-327.
telling tot de socialisten gaven KVP 34. Radio-uitzendingen politieke partijen VVD, ARA, collectie VVD, no. 805. rhogingen (voor oude en nieuwe 35. Verkiezingsuitgave kamercentrale-Zuid 1959, ARA, collectie VVD, no. 130.
met afroming ten behoeve van
het door de socialisten voorgestane J.M.M.J. Clerx en R.J.J. Stevens, 'Polarisatie als ideologisch surrogaat' lichterbij zou brengen. Dat deze
had gesuggereerd, was evenwel 1, R. Koole, ca., 40 jaar vrij en verenigd. Geschiedenis van de VVD-partijorganisatie,
bereikte het kabinet een compromis Houten, 1988, p. 61.
den leven. Vgl. F.J. ter Heide, 2. HTK 1954-1955, p. 38.
3. ARA Archief VVD, 2.19.022, 'Dc Stem der Vrijheid. Verkiezingsgids voor de vooruitstrevenden', 12 maart 1959. De schrijver van dit stuk doelde hier op de voor- ig werd niet op de spits gedreven, oorlogse tegenstelling tussen confessionelen en niet-confessionelen.
het idee van bezitsvorming door 4. H.E. de Deugd, 'Tussen doorbraak en reclame. De PvdA-verkiezingscampagnes van sionelen hiertegenover individuele 1956 tot 1967' (niet gepubliceerde doctoraalscriptie Erasmus Universiteit, Rotterdam, het midden van de jaren vijftig
an de verzorgingsstaat en het sterk
z.j.).
5. Ch.J.I.M. Welter, oud-minister van Koloniën, was uit onvrede methetlndonesië-beleid voorzieningen op het terrein van van de KVP en de samenwerking met de PvdA uit die partij gestapt, en richtte een g en sociale verzekeringenmaakten nieuwe partij op, de Katholiek-Nationale Partij. Bij de verkiezingen van 1948 wist hij Igl. F.J. ter Heide, Ordening en één zetel en bij de verkiezingen van 1952 twee zetels te behalen. In 1955 traden Welter
en de zijnen weer toe tot de KVP, maar zijn aanhang blijkbaar niet.
6. IISG Archief PvdA, notulen partijbestuur, 29 maart 1958, 17 maart 1959 en notulen termijn, HTK 1957-1958, p. 245. I partijraad, 4 april 1959.
VVD, no. 130. 7. ARA Archief VVD, notulen algemene vergadering, 18 april 1959.
126. 8. ARA Archief VVD, notulen hoofdbestuur, 21 november 1959; H.J.L. Vonhoff, 'P.J.
56, ARA, Collectie VVD, no. 127. Oud-de vroege laatbloeier', in: W.J.A. van den Berg ca., Kopstukken van de VVD, et PvdA-rapport 'De weg naar de
1, maar naar de staatsslavernij zal
Houten, 1988, p. 33.
9. F.J.F.M. Duynstee, De kabinetsformaties 1946-1965, Deventer, 1966, p. 242. campagne 1952, ARA, Collectie 10. ABA Archief VVD, notulen hoofdbestuur 12 juli 1962; P.F. Maas, 'PvdA en VVD,
polarisatie en profilering', in: P.F. Maas ca. (red.), Illusie of Monsterverbond, k Liberaal Reveil opgericht. Vgl. mogelijkheden en grenzen van een PvdA-VVD coalitie, Dieren/Amsterdam, 1984, p. .v.
rde kabinet Colijn, minister van
9.
11. Koole, ca., 40 jaar VVD, p. 86.
in macro-economische sturing en 12. H. Roethof, Dwars over het binnenhof. Herinneringen van een liberale socialist,
ig waren. Utrecht, 1990, p. 107; Vonhoff, Oud, p. 34; Koole, 40 jaar VVD, p. 94.
r verdelingskwesties werd steeds 13. H. Roethof, 'De zindelijke burgerheren. Een open brief', Socialisme & Democratie, ïover de PvdA die inkomenssprei-
i als de partij van de individuele
23, 1966, pp. 29-30.
14. J. de Kadt, 'Uitsluitend negatief. De perspectieven van de VVD', Socialisme & n katholieken en socialisten onder Democratie 19, 1962, pp. 498-499 en p. 505.
schoppelijk mandement. 15. IISG archief PvdA, notulen partijbestuur, 18 september 1963.
gespeeld dat anti-revolutionairen, 16. C. van Esterik, J. van Tijn, Jaap Burger, een leven lang dwars. Een politieke biografie, 'derde macht' in de Nederlandse Amsterdam, 1984, pp. 160-164 en pp. 178-197.
17. Maas, 'PvdA en VVD', p. 11; P.F. Maas, Kabinetsformaties 1959-1973, Den Haag, PvdA en voor 13% van de VV
1982, Pp. 103-115. 14% naar de PvdA, terwijl 28
18. De Deugd, 'Tussen doorbraak en reclame', p. 98. 11. Verkuil, Een positieve grondh
19. Ph. van Praag jr., Strategie en illusie. Elfjaar intern debat in de PvdA (1966-1977), 12. Van Rijswijk, Repeterende bri
Amsterdam, 1990, pp. 28-30. 13. Ibidem.
20. H.A.C.M. Notenboom, De val van het kabinet-Cals. De financiële politiek van de 14. Philip van Praag jr., Strategie Katholieke Volkspartij in de parlementaire periode 1963-1967, Den Haag, 1991, Pp. Amsterdam, 1990, pp. 158-H
67-76; Maas, Kabinetsformaties, pp. 176-183. 15. Ibidem, p. 198. Hoewel de VI
21. Koole e.a., 40 jaar VVD, p. 99. om haar ïmpulsieveuitlatingei
22. ARA Archief VVD, or. 140, Propagandamateriaal Tweede Kamerverkiezingen 1967. de Berljnse Muur), werd d
Vragenlijst ten behoeve van sprekers. partijbestuur (waarin Jan Nal
23. De Deugd, 'Tussen doorbraak en reclame', PP. 109-113. sowieso wilden uitsluiten).
24. Van Praag, Strategie en illusie, p. 48; E. van Thijn, 'De PvdA geprovoceerd (1960- 16. Handelingen Tweede Kamer) 1970)'. in: J. Bank en S. Temming, Van brede visie tot smalle marge, Alphen aan den 17. Zie bijvoorbeeld Handelingen
Rijn, 1981, pp. 193-197; Maas, 'PvdA en VVD', p. 11. 18. Handelingen Tweede Kamer I
25, Keesings Historisch Archief 1968, PP. 310-311. 19. Handelingen Tweede Kamer I
26. Maas, Kabinetsformaties, p. 259. 20. Handelingen Tweede Kamer]
27. ARA Archief T/IV, notulen van de algemene vergadering 27 en 28 februari 1970. van Wiegel op de algemene 11 28. J. Pfaff, 'Democratisch-Socialisten 1970. Wortels en ontstaan. Wordihg en ideeën' (niet van 25 september 1976.
gepubliceerde doctoraalscriptie KU Nijmegen, 1989; G. Voerman, 'Een geval van 21. Handelingen Tweede Kame, politieke schizofrenie. Het gespleten gedachtengoed van DS'70', in: Jaarboek Docu- Handelingen en Wiegels rede mentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen 1990, Groningen, 1990, pp. 92-93. in maart 1975.
29. Maas, Kabinetsformaties, pp. 294-296. 22. Wouter Gortzak (red.) De kil
30. Van Praag jr., Strategie en illusie, pp. 128-129. PvdA-bewindslieden, Devente
23. In 1966, toen het kabinet-C
P.G.C. van Schie, 'Rode vlammen en blauw bluswater' financiële woordvoerder van
Joekes' werd genoemd. Volge 1. B.W. Kranenburg, 'Pleidooi voor een glimlach naar links', Liberaal Reveil, 8 (1965), van 9-3-1994.
no. 3, pp. 73-77. 24. Vertrouwelijk schrijven van I
2. H. Wiegel, 'Een antwoord aan Dr. Kranenburg', Liberaal Reveil 8 (1965), no. 4, PP. 25. Handelingen Tweede Kamer .
110-112, p. 111. 26. Geciteerd in: Van Rijswijk, 1
3. Interne partijnotitie van H. van Riel, 10-3-1972. 27. Handelingen Tweede Kamer .
4. P.F. Maas, Kabinetsformaties 1959-1973, 's-Gravenhage, 1982, pp. 283-293. 28. Hoedeman, Hans Wiegel, p. 5. Ibidem, PP. 292-312 en Dik Verkuil, Een positieve grondhouding. De geschiedenis van 29. Keesings Historisch Archief)
het CDA, Den Haag, 1992, Pp. 113-115. 30. H.J.L. Vonhoff, 'De strijd 01
6. Zie voor een weergave van deze gebeurtenis bijvoorbeeld het gesprek met Frits Korthals 31. Aldus Geertsema tijdens een Altes in: Jan Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om de macht, Utrecht, 1993, PP. 47 JOVD-congres. Den Uyls 0]
48. Tweede Kamer 1971, 4-8-19
7. Hans van der Werf, Hans Wiegel. Profiel van een politicus, Baarn, 1973, P. 30. Zie 32. 'Geertsema, Toxopeus en Vo
ook: Hoedeman, Hans Wiegel, p. 198. 15-11-1975,
8. Zie voor Wiegels toekomstvoorspellingen betreffende het beleid van een kabinet-Den 33. Op een spreekbeurt te Meppl Uyl bijvoorbeeld: Handelingen Tweede Kamer 1971-1972, 17-8-1972, PP. 3986-3987 1976.
en Handelingen Tweede Kamer 1972, 10-10-1972, pp. 217-218. 34. Oud-minister van Economisc
9. Joop van Rijswijk, Repeterende breuken. De machtsstrijd tussen PvdA en CDA, beleid dat voldoende verandel Amsterdam, 1992, p. 42. De KVP zou in 1972 ongeveer 20% van haar kiezersaandeel blijvend van ons [te] vervree uit 1971 verliezen. Ruim vier jaar later behoorde ook De Zeeuw zelf tot de vertrekkers: partij, volgens eigen motivs
hij meldde zich aan als lid van de PvdA. verworden.
10. Keesings Historisch Archief 1972, p. 779 en G. Voerman, 'Een geval van politieke 35. H. Wiegel, De geloofNaardi schizofrenie. Het gespleten gedachtengoed van DS'70', DNPP-jaarboek 1990, pp. 92- 36. Ibidem, p. 53.
114, p. 109. De winst die DS'70 in 1971 boekte, kwam voor een derde deel van de
rsformaties 1959-1973, Den Haag,
rn debat in de PvdA (1966-1977) als. De financiële politiek van de
1963-1967, Den Haag, 1991, pp.
rweede Kamerverkiezingen 1967. -1l3.
a, 'De PvdA geprovoceerd (1960- tot smalle marge, Alphen aan den
11.
Lering 27 en 28 februari 1970. ontstaan. Wording en ideeën' (niet 9; G. Voerman, 'Een geval van Ivan DS'70', in: Jaarboek Docu- 0, Groningen, 1990, pp. 92-93.
1is,Liberaal Reveil, 8 (1965), ,eraal Reveil 8 (1965), no. 4, pp.
thage, 1982, pp. 283-293. ondhouding. De geschiedenis van eeld het gesprek met Frits Korthals de macht, Utrecht, 1993, pp. 47- oliticus, Baam, 1973, p. 30. Zie le het beleid van een kabinet-Den -1972, 17-8-1972, pp. 3986-3987
p. 217-218.
thtsstrjd tussen PvdA en CDA, veer 20% van haar kiezersaandeel
De Zeeuw zelf tot de vertrekkers: )erman, 'Een geval van politieke 3', DNPP-jaarboek 1990, pp. 92-wam voor een derde deel van de
PvdA en voor 13% van de VVD; het verlies dat DS'70 in 1972 leed ging, slechts voor 14% naar de PvdA, terwijl 28% naar de VVD toevloeide.
11. Verkuil, Een positieve grondhouding, p. 120. 12. Van Rijswijk, Repeterende breuken, pp. 46-53. 13. Ibidem.
14. Philip van Praag jr., Strategie en illusie. Elfjaar intern debat in de PvdA (1966-1977), Amsterdam, 1990, pp. 158-167.
15. Ibidem, p. 198. Hoewel de vroegere voorzitter van de 'Rooie vrouwen' berucht was om haar impulsieve uitlatingen (zoals de vreugde die ze uitsprak over het bestaan van de Berlijnse Muur), werd dit dreigement aan KVP en ARP gesteund door het partijbestuur (waarin Jan Nagel en Bram Peper elke samenwerking met een CDA sowieso wilden uitsluiten).
16. Handelingen Tweede Kamer 1972-1973, 28-5-1973, p. 1578.
17. Zie bijvoorbeeld Handelingen Tweede Kamer 1975-1976, 7-10-1975, pp. 92-96. 18. Handelingen Tweede Kamer 1976-1977, 12-10-1976, p. 270.
19. Handelingen Tweede Kamer 1974-1975, 8-10-1974, p. 299.
20. Handelingen Tweede Kamer 1976-1977, 12-10-1976, pp. 269-270 en de redevoeringen van Wiegel op de algemene ledenvergadering van 12 maart 1976 en op de partijraad van 25 september 1976.
21. Handelingen Tweede Kamer 1976-1977, 12-10-1976, p. 271. Zie ook eerdere Handelingen en Wiegels redevoering op de algemene ledenvergadering van de VVD in maart 1975.
22. Wouter Gortzak (red.) De kleine stappen van het kabinet-Den Uyl. Gesprekken met PvdA-bewindslieden, Deventer, 1978, pp. 27-28.
23. In 1966, toen het kabinet-Cals/Vondeling aan het bewind was, introduceerde de financiële woordvoerder van de VVD een tegenbegroting, die - naar hem - het 'plan-Joekes' werd genoemd. Volgens mededeling van H. Wiegel aan de auteur, in een brief van 9-3-1994.
24. Vertrouwelijk schrijven van de landelijke propagandacommissie, d.d. 24-2-1977. 25. Handelingen Tweede Kamer 1976-1977, 12-10-1976, pp. 274 en 392.
26. Geciteerd in: Van Rijswijk, Repeterende breuken, p. 78. 27. Handelingen Tweede Kamer 1972-1973, 28-5-1973, p. 1574. 28. Hoedeman, Hans Wiegel, p. 200.
29. Keesings Historisch Archief 1974, p. 221.
30. H.J.L. Vonhoff, 'De strijd om het midden', Liberaal Reveil 15 (1974), pp. 1-5. 31. Aldus Geertsema tijdens een toespraak op 1 november 1975 te Ellecom tijdens een
JOVD-congres. Den Uyls opmerking over Geertsema is te vinden in Handelingen Tweede Kamer 1971, 4-8-1971, p. 160.
32. 'Geertsema, Toxopeus en Vonhoff over de koers van de VVD ',Elseviers Magazine, 15-11-1975.
33. Op een spreekbeurt te Meppel (opnieuw voor de JOVD). Zie NRC Handelsblad, 2-2-1976.
34. Oud-minister van Economische Zaken Langman maande de liberalen in 1974 tot een beleid dat voldoende veranderingsgezindwas om'... de andere helft van Nederland niet blijvend van ons [te] vervreemden'. Oud-hoofdbestuurslid Kooy brak in 1975 met de partij, volgens eigen motivatie omdat de VVD tot een 'uiterst rechtse partij' was verworden.
35. H. Wiegel, De geloofivaardigheid van een alternatief, 1974, p. 52. 36. Ibidem, p. 53.
37. Van Praag, Strategie en illusie, pp. 141-142, 163-164, 178-180 en 248-253. 69. Han Lammers, 'Er zit toekom 38. M. Zonneveld, ',,Hoe komen we in godsnaam van die rooien af" - De rol van het 27-7-1981.
CDA in de kabinetsformatie van 1977', D~-jaarboek 1992, PP. 119-138, P. 127. 70. Handelingen Tweede Kamer 1
39. Verkuil, Een positieve grondhouding, pp. 173-176. opgevolgd als fractievoorzittei
40. Verkiezingsfolder VVD, waardevast. 71. Haagsche Courant, 3-9-1981,
41. Het 'geheimeplan' voorde eerstvolgende verkiezingenvanLPC-werkgroepen, voorjaar I . (radio), 12-9-1981.
1975. 72. Jan Joost Lindner, 'Het zonne
42. Wel was in 1977 de partijkeuze van VVD-kiezers beduidend vaker dan in andere jaren I 11-12, p. 11. negatief gemotiveerd: 21% stemde dat jaar meer tegen iets dan voor iets. Zie: J.J.M.
van Holsteyn, Het woord is aan de kiezer. Een beschouwing over verkiezingen en F.H. Becker, 'Paars licht' stemgedrag aan de hand van open vragen, Leiden, 1994, pp. 200-202.
43. Nationaal Kiezers Onderzoek, 1977. 1. Jan Tromp, 'VVD-Kamerlid B
44. Van Praag, Strategie en illusie, pp. 306-308. _Schuivende Panelen te zien a
45. Hoedeman, Hans Wiegel, . 204. 1987.
46. Van Agt in: ibidem, P. 112. 2. Vgl. Maurice de Hond, Hoe w
47. Verkuil, Een positieve grondhouding, P. 193. zingen vanaf 1918, Amsterdar
48. Korthals Altes in: Hoedeman, Hans Wiegel,
r'.
51. 3. P.F. Maas, 'PvdA en VVD, p49. Wiegel in: ibidem, P. 215. en J.M.M.J. Clerx, Illusie oj
50. Handelingen Tweede Kamer 1977-1978, 17-1-1978, p. 376. PvdA/VVD-coalitie, Dieren/Ai
51. Ibidem, p. 380. 4. P. L. Hupe, Om de kwaliteit va
52. Handelingen Tweede Kamer 1978-1979, 5-10-1978, p. 301. Uyl in vijfvoud beschouwd, Ai
53. Rietkerk inradio-interviews aan KRO's Echo 27-1-1978 enaan TROSAktua, 25-2-1978. 5 J. Toirkens, Schijn en werkel( .
54. G. Zoutendijk, 'Besluitvorming en democratie', in: Liberalisme in de jaren tachtig 1988, p. 333.
(geschrift 32 van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting), Den Haag, 1978, pp. 97-122, 6. Zie: Hans Kombrink, 'Waarh
P. 122. p. 212; C.A. de Kam, 'Plek
I
55. W.J. Geertsema, 'Overheid en burger', in: ibidem, Pp. 123-136, pp. 134-135. Democratie, 1986, nr. 10, p. 7.
56. F. Bolkestein, 'Harde noten kraken tussen VVD en PvdA', Het Parool, 16-2-1978. J.M. den Uyl, Tegen de strooi 57. Zo liet Van Houwelingen op 17 maart 1979 in Vara's In de Rooie Haan weten dat de gehouden op 3 mei 1981 in P
CDA/VVD-coalitie niet moest worden voortgezet, omdat PvdA en CDA elkaars 8. Wim Meijer, 'Naar een hei
'natuurlijke bondgenoten' waren, Democratie, 1982, nr. 1. Het i
58. Geertsema herhaalde zijn pleidooi voor de mogelijkheid van samenwerking tussen PvdA over de regeringsverklaring v en VVD tijdens toespraken in februari 1978 te Winterswijk en één jaar later te 9. Vgl. voor een uitvoeriger uite Leeuwarden, maar wees op de hinderpalen in de laatstgenoemde toespraak en tijdens jaren 1970-1994', in: J. Perr
een gesprek in het radioprogramma AVRO Magazine op 22-7-1979. 1894-1994. Onder redactie v
59. Bijvoorbeeld in oktober 1979 tijdens een spreekbeurt te Marum. Amsterdam, 1994, pp. 272-27 60. Zo verklaarde ze in het VPRO-TV-programma Hollands Spoor op 17 december 1978. 10. K. Groenveld en A.A.M. Ki
61. In het radioprogramma TROS-Aktua-Extra, 21-4-1979. liberalen over economischepo
62. Zie resp. Het Parool, 24-2-1979 en de Haagsche Courant, 9-2-1979. ring, 's-Gravenhage, 1985, p. 63. Zie zijn redevoering op 30 oktober 1978 te Blokker en interviews bij AVRO's 11. J.J.C. Voorhoeve, 'Vrede en v Radiojournaal, 31-10-1978 en VARA's In de Rooie Haan, 15-11-1978. bond, p.75. Zieindezelfdebu
64. 1113-nota Tussentijds, 5 king'.
65. Ibidem p.6. 12. De Volkskrant, 29 december 1
66. Algemeen Dagblad, 28-10-1978. Onder jonge VVD-leden (18-27 jaar) was het 13. Bewogen beweging. Sociaal-d enthousiasme - niettegenstaande het ijveren van de JOVD voor de paarse coalitie pp. 75-76.
(bijvoorbeeld door het organiseren van het informele Des Indesberaad tussen 14. De verwikkelingen in deze p vooraanstaande PvdA'ers, VVD'ers en D'66'ers) - al niet groter. Uit onderzoek bleek betrokkenen, in: Jan Hoedema slechts 22% er warm voor te lopen; 77% prefereerde het bestaande CDA/VVD-kabinet. 15. Hoedeman, Hans Wiegel, pp. Zie het rapport van de Nieuwe Kiezers Werkgroep van de VVD, p. 7. I 16. N. van Grieken en J. de Haas
67. Nationaal Kiezers Onderzoek, 1981. Meijer over de VVD en het kal
164, 178-180 en 248-253. 69. Han Lammers, 'Er zit toekomst in een coalitie van VVD en PvdA', NRC Handelsblad, a die rooien af" - De rol van het 27-7-1981.
rboek 1992, pp. 119-138, p. 127. 70. Handelingen Tweede Kamer 1981-1982,17-11-198 1, p. 342. Wim Meijer was Den Uyl opgevolgd als fractievoorzitter van de PvdA.
71. Haagsche Courant, 3-9-1981, VARA's In de Rooie Haan, 19-9-1981 en TROS Aktua
envanLPC-werkgroepen, voorjaar (radio), 12-9-1981.
72. Jan Joost Lindner, 'Het zonnetje van het Binnenhof', Liberaal Reveil, 19 (1978), pp.
duidend vaker dan in andere jaren 11-12, p. 11.
gen iets dan voor iets. Zie: J.J.M.
F.H. Becker, 'Paars licht' eschouwing over verkiezingen en
1994, pp. 200-202. 1. Jan Tromp, 'VVD-Kamerlid Bolkestein ziet in discussiestuk terugkeer naar het midden: Schuivende Panelen te zien als perestrojka van PvdA", de Volkskrant, 29 december 1987.
2. Vgl. Maurice de Hond, Hoe wij kiezen. Maurice de Hond over de Tweede Kamerverkie- zingen vanaf 1918, Amsterdam (1986), p. 86.
3. P.F. Maas, 'PvdA en VVD, polarisatie en profilering', in: P.F. Maas, F.L.M. Lafort
en J.M.M.J. Clerx, illusie of Monsterverbond. Mogelijkheden en grenzen van een
p. 376. PvdA/VVD-coalitie, Dieren/Amsterdam, 1984, p. 15.
,
4. P.L. Hope, Om de kwaliteit van de macht. Het werkgelegenheidsplan van minister Den
p. 301. Uyl in vijoud beschouwd, Arnhem, 1992, pp. 74-76.
,
78 en aan lROSAktua, 25-2-1978. 5. J. Toirkens, Schijn en werkelijkheid van het bezuinigingsbeleid 1975-1986, Deventer, a: Liberalisme in de jaren tachtig
6.
1988, p. 333.
Zie: Hans Kombrink, 'Waarheen PvdA?', Socialisme en Democratie, 1986, nr. 7/8, ig), Den Haag, 1978, pp. 97-122, p. 212; C.A. de Kam, 'Pleidooi voor een neo-socialistische koers', Socialisme en
pp. 123-136, pp. 134-135. Democratie, 1986, nr. 10, p. 308.
a PvdA', Het Parool, 16-2-1978. 7. J.M. den Uyl, Tegen de stroom in. Verkorte weergave van een 2,5 uur durende rede, t's In de Rooie Haan weten dat de gehouden op 3 mei 1981 in Paradiso Amsterdam, Amsterdam, z.j., p. 23.
t, omdat PvdA en CDA elkaars 8. Wim Meijer, 'Naar een herwaardering van de verzorgingsstaat', Socialisme en
Democratie, 1982, nr. 1. Het gaat hier om een deel van Meijers bijdrage aan het debat
eid van samenwerking tussen PvdA over de regeringsverklaring van het kabinet Van Agt/Den Uyl.
Winterswijk en één jaar later te 9. Vgl. voor een uitvoeriger uiteenzetting over de PvdA in deze jaren: F. Becker, 'De atstgenoemde toespraak en tijdens jaren 1970-1994', in: J. Perry e.a., Honderdjaar sociaal-democratie in Nederland
ne op 22-7-1979. 1894-1994. Onder redactie van M. Brinkman, M. de Keizer en M. van Rossem,
art te Marum. Amsterdam, 1994, pp. 272-278.
'ands Spoor op 17 december 1978. 10. K. Groenveld en A.A.M. Kinneging, (red.), Met markt en macht. Socialisten en
79. liberalen over economischepolitiek, geschrift 57 van de prof. mr. B.M. Teldersstich-
Courant, 9-2-1979. ring, 's-Gravenhage, 1985, p. 170.
[okker en interviews bij AVRO's 11. J.J.C. Voorhoeve, 'Vrede en vrijheid voor Nederland', in: Maas, 'Wapenbeheersing illusie of monsterver- bond, p. 75. Zie in dezelfde bundel: A. Stemerdinic, en wapenbeper-
e Haan, 15-11-1978. king'.
12. De Volkskrant, 29 december 1987.
13. Bewogen beweging. Sociaal-democratie als program en methode, Amsterdam, 1988,
/VD-leden (18-27 jaar) was het pp. 75-76.
de JOVD voor de paarse coalitie 14. De verwikkelingen in deze periode zijn beschreven in de interviews met een aantal formele Des Indesberaad tussen betrokkenen, in: Jan Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om de macht, Utrecht, 1993. al niet groter. Uit onderzoek bleek 15. Hoedeman, Hans Wiegel, pp. 168-169.
het bestaande CDA/VVD-kabinet. 16. N. van Grieken en J. de Haas, ',,Het moet en het zal kunnen". PvdA-strateeg Wim van de VVD, p. 7. Meijer over de VVD en het kabinet van de toekomst', Elseviers Magazine, 2 mei 1987,
p. 22.
