Willy L. Braekman, Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied · dbnl

Nederlands taalgebied

Willy L. Braekman

bron

Willy L. Braekman, Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied. Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent 1997

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/brae003midd01_01/colofon.htm

© 2008 dbnl / erven Willy L. Braekman

Woord vooraf

Sinds enkele tientallen jaren beschikken we voor de Nederlandse incantatieteksten over een uitstekende synthese van de hand van J. Van Haver. In 1964 verscheen zijn Nederlandse incantatieliteratuur, waarin hij alle hem bekende, tot dan toe in boek of tijdschrift gepubliceerde incantatieteksten samenbracht, ordende en van commentaar voorzag

.

Deze door de Koninklijke Academie (toen nog Koninklijke Vlaamse Academie) te Gent bekroonde en gepubliceerde studie omvat dus niet die magische teksten die

‘of nog in handschriften verborgen bleven of tot op heden in de volksmond voortleven’. Het systematisch opsporen daarvan - zo schreef hij - veronderstelt immers ‘een arbeid van vele jaren’ (p. 28).

Na meer dan dertig jaar intens speurwerk wordt hier een grotendeels op

onuitgegeven materiaal steunend, gecommentarieerd compendium gebracht. Alle mij bekende, Nederlandse incantamenta zijn opgenomen, alsook die Latijnse welke voorkomen in handschriften en drukwerken tot het einde van de zestiende eeuw die uit het Nederlands taalgebied afkomstig zijn.

Het spreekt vanzelf dat een project van deze omvang niet tot stand kon komen zonder de medewerking van velen, te talrijk om ze hier allen te vermelden. Aan hen ben ik diepe en blijvende dank verschuldigd.

Twee personen wil ik echter heel in het bijzonder danken: mijn dierbare echtgenote die het hele werk kritisch heeft nagelezen en mijn dochter Martine, wiens logistieke steun en onvermoeibare inzet dit werk zeer ten goede zijn gekomen.

1 Vgl. mijn bespreking hiervan: ‘Nederlandse Bezweringen, Zegeningen en krachtige Gebeden’,

OvZ 40 (1965), 120-127.

Bibliografie

1. Handschriften

(bouwstoffen voor het corpus uitgezonderd)

U.B., hs. VA 56 Amsterdam:

SA Brussel, Oud Fonds, Bundel 829 (3) Brussel:

Corpus Christi College, Ms. 41 Cambridge:

Trinity College, Ms. O.1.13 O.1.57

O.2.13 R.14.15 R.14.51

Univ. Libr., Ms. Dd.IV.44 Dd.V. 76

Dd.VI.29 Ee.I.15 Kk.VI.33 Ll.I.18

Musée Condé, Ms. 654 Chantilly:

RA, Fonds Bisdom, B 5689 Gent:

U.B., Ms. 3893

U.B., Med. hs. in 8 ^o , nr. 20 Greifswald:

U.B., Ms. 1750 Ltk. 303 Ltk. 304 Leiden:

Cathedral, Ms. A.5.2 Lincoln:

1 Voor de handschriften waaruit teksten voor het corpus zijn opgenomen, zie Inleiding, nr. 9,

b.

17.866

30.338

36.674

Arundel 276

Egerton 825

Harley 211 273

585 671 2340 2380 2389 2558 3383 3831

Rotulus Harley 43 A 14 Lansdowne 680

Royal 8 B 1 12 B XXV 12 E XX 12 G IV 17 B XVIII

963 Sloane 7

1314 73

1315 121

1964 122

2187 140

2269 213

2457 243

2721 249

2948 374

3002 382

3160 389

3217 405

3285 540 A

3542 783 b

3846 962

Wellcome Med. Hist. Libr., Ms. 404

405

1444

1447 (I-III)

Bodley 1

483

591

Douce 84

e Mus.146

e Mus. 173

Rawlinson C 506

Selden supra 73

Wood empt. 18

Bibl. de l'Arsenal, Ms. 8216 Parijs:

Bibl. nat., Ms. Lat. 6838 A Néerl. nr. 40

KB, hs. KAW 28 's-Gravenbage:

Univ. Bibl., Ms. Lat. 344 Utrecht:

Nat. Bibl., Ms. 2818 Wenen:

U.B., hs. I.O.98 Wroclaw (olim Breslau):

Med. Libr., Ms. 47 Yale:

2. Gedrukte werken

A MBELAIN , R., La Géomancie arabe et ses miroirs divinatoires (Paris, 1984) Amour, mariage et transgression au Moyen Age (Actes du Colloque des 24 au 27 mars 1983; Göppingen, 1984)

A SSION , P., Altdeutsche Fachliteratur (Grundlagen der Germanistik 13; Berlin, 1973)

A UGUSTINUS (Sint-), De Civitate Dei (Turnhout, 1955)

A XTERS , St., Geschiedenis van de Vroomheid in de Middeleeuwen (Antwerpen, 1950)

B AADER , G., ‘Die Entwicklung der medizinischen Fachsprache im hohen und späten Mittelalter’, in: Keil und Assion (eds.), Fachprosaforschung, pp. 88-123 B ÄCHTOLD - STÄUBLI , H., Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens (Berlin, 1927-1942)

B ADER , R.E., ‘Sator arepo. Magic in der Volksmedizin’, Medizinhist. Journal 22 (1987), 115-134

B ALDINGER , M., ‘Aberglaube und Volksmedizin in der Zahnheilkunde’, in:

Grabner (ed.), Volksmedizin, pp. 116-199

B ALDWIN , J.W., ‘Five Discourses on Desire: Sexuality and Gender in Northern France around 1200’, Speculum 66 (1991), 797-819

B ALLETTO , L., Medici e farmaci, scongiuri ed incantesimi, dieta e gatronomia nel medioevo genovese (Genova, 1986)

B ANG , Chr., Norske Hexeformularer og Magiske Opskrifter (Kristiana, 1901-1902)

B ARB , A.A., ‘Animula Nagula Blandula ... Notes on Jingles, Nursery-Rhymes

and Charms with an Excursus on Nohte's Sisters’, FolkLore 61 (1950), 15-30

B ARB , A.A., ‘St.-Zacharias the Prophet and Martyr: A Study in charms and

incantations’, Journal of the Warburg and Cour-tauld Institute 11 (1948), 36-67

318-334

B ARTSCH , K., Sagen, Märchen und Gebräuche aus Mecklenburg (Wien, 1879-1880)

B ASCHWITZ , K., De Strijd met de Duivel (Amsterdam, 1948)

B ASCHWITZ , K., Heksen en Heksen-processen (Amsterdam, 1964)

B., C., ‘Volksremedie tegen de Sint-Markoen-Zweren’, Volkskunde 34 (1929),

132-133

B EAUJOUAN , G., V. Poulle-Drieux (e.a.), Médecine humaine et vétérinaire à la Fin du Moyen Age (Genève-Paris, 1966)

B EEK , H.H., Waanzin in de middeleeuwen (Hoofddorp, 1974) B ELIARD , D., Les Sorciers, Rêveurs et Démoniaques (Paris, s.d.)

B ENNETT , J.W., The Rediscovery of Sir John Mandeville (New York, 1954) B ERGMANN , R., Mittelfränkische Glossen (Bonn, 1966)

B ERNS , J.B., ‘Een handvol recepten voor ziekten van het paard’, in: De Backer (ed.), Cultuurhistorische, p. 29-38.

B ERNS , J.B., Namen voor Ziekten van het Vee. Een dialektgeografisch Onderzoek in het gebied van het woordenboek van de Brabantse en dat van de Limburgse dialekten (Amsterdam, 1983)

B EST , M.R. and F.H. B RIGHTMAN (eds.), The Book of Secrets of Albertus Magnus (Oxford, 1973).

Bibliotheca sanctorum (Rome, 1961-1969)

B IJNENS , B., ‘Het Aflezen van Ziekten in Frans-Vlaanderen’, Volkskunde 56 (1955), 144

B IRKHAN , H., Die Alchemistische Lehrdichtung des Gratheus filius philosophi in Cod. Vind. 2372 (Österreichische Akad. der Wiss., Philos.-Hist. Klasse 591.

Bd.; Wien, 1992)

B ISCHOFF , E., De Kabbala (Amsterdam, s.d.)

B LISS , Ph. (ed.), Reliquiae Hearnianae (London, 1869)

B LOMMAERT , Ph. (ed.), Der Vrouwen Heimelijkheid. Dichtwerk der XIVe Eeuw (Mij. VI. Bibliophilen, 2e Serie, nr. 3; Gent, 1846)

B OLOGNE , J.-C., Du Flambeau au Bûcher (Paris, 1993) B OLOGNE , J.-C., La Naissance interdite (Paris, 1988)

B ÖMMELS , N. en A.H. V AN D IJCK , ‘De heilige Quirinus van Nuis’, in: Van Dijck (ed.), Verzamelde Opstellen, pp. 34-57

B ONNEZ , A., ‘De aflezer van Krombeke’, Biekorf 60 (1959), 74 B OR , P.C., Historie der Nederlantsche Oorlogen (Amsterdam, 1679) B OSWORTH , J. and T.N. Tollen, An Anglo-Saxon Dictionary (Oxford, 1882) B OUDET , Fr., Dictionnaire des sciences occultes (Paris, 1937)

B RAEKMAN , M.D., ‘A puzzling passage in Walter's Spectacle’, Neuphil. Mitt. 93 (1992), 217-220

B RAEKMAN , W.[L.], ‘Middelnederlandse Bezweringsformulieren en Toverdranken’, Versl. en Med. KVATL (1963), 275-386

B RAEKMAN , W.L., ‘Aantekeningen bij de uitgave van de Mnl.

Albucasis-fragmenten’, TNTL 99 (1983), 25-40

B RAEKMAN , W.L., ‘Berijmde Middelnederlandse Gezondheidsleer “alsoet Aristoteles Alexander oversonde”’, Versl. en Med. KANTL (1975), 53-78 B RAEKMAN , W.L., De Geomantie in het Middelnederlands (Scripta 12; Brussel, 1984)

B RAEKMAN , W.L., ‘De noveen van St.-Hubertus naar een Vlaamse éénbladdruk van 1516’, Volkskunde 73 (1972), 1-7

B RAEKMAN , W.L., Den Sack der Consten. Een Vlaams volksboek,

gereproduceerd naar de Antwerpse druk van Jacob van Liesvelt uit 1528 (Brugge, 1989)

B RAEKMAN , W.L., Der vrouwen natuere ende complexie (ca. 1528) (Zeldzame Volksboeken uit de Nederlanden 1; St.-Niklaas, 1980)

B RAEKMAN , W.L., ‘Drie Brabantse veterinaire Recepten (15de E.)’, Volkskunde

93 (1994), 127-128.

B RAEKMAN , W.L., ‘Een Hattems Handschrift: Belangrijke aanwinst voor de

Middelnederlandse Artes-literatuur’, Volkskunde 84 (1983), 301-331

B RAEKMAN , W.L., ‘Een Hattems medisch Vademecum uit de vroege zestiende eeuw’, Volkskunde 86 (1985), 85-102

B RAEKMAN , W.L., ‘Een merkwaardige collectie “Secreten” uit de vijftiende eeuw’, Versl. en Med. KANTL (1987), 270-287

B RAEKMAN , W.L., ‘Een Meerbeeks artes-handschrift (16de E.): inhoudsoverzicht met excerpten’, Volkskunde 99 (1998), nr. 1

B RAEKMAN , W.L., ‘Een merkwaardig magico-religieus Heilmiddel voor epilepsie in het Middelnederlands’, in: Keil (ed.), Fach-prosa-Studien, pp. 512-527 B RAEKMAN , W.L., ‘Een Middelnederlands en enkele Latijnse magische Gebruiken en Zegeningen’, Volkskunde 78 (1977), 1-9

B RAEKMAN , W.L., Een nieuw Ziudnederlands Kookboek uit de vijftiende eeuw (Scripta 17; Brussel, 1986)

B RAEKMAN , W.L., ‘Een onverbeterlijke belezer uit West-Vlaanderen (1623-1641)’, in: Liber Amicorum ... Van Haver, pp. 47-54

B RAEKMAN , W.L., ‘Een onbekend Mnl. medisch Handschrift uit de veertiende Eeuw’, Versl. en Med. KVATL (1968), 99-133

B RAEKMAN , W.L., ‘Een zonderling magisch-religieus Middelnederlands Ritueel

“om eenigen noot”’, in: Van Nespen (ed.), Miscellanea, pp. 107-119

B RAEKMAN , W.L., ‘Enkele Zegeningen en krachtige Gebeden in een Vlaams Devotieboek uit de vijftiende eeuw’, Volkskunde 79 (1978), 285-307

B RAEKMAN , W.L., ‘Geneeskundige Recepten van een Chirurgijn uit de Westhoek (late 15de E.)’, Volksk. Jb. 't Beertje 4 (1982), 101-122

B RAEKMAN , W.L., ‘Het Leidse Handschriftenfragment met Middelnederlandse Recepten en Bezweringen’, Versl. en Med. KANTL (1986), 88-107

B RAEKMAN , W.L., Hier heb ik weer wat nieuws in d'hand. Marktliederen, Rolzangers en volkse Poëzie van Weleer (Gent, 1990)

B RAEKMAN , W.L., ‘Johannes Conincks instructies voor vroedvrouwen uit de zestiende eeuw’, Volkskunde 88 (1987), 120-130

B RAEKMAN , W.L., ‘Luidruchtige publieke Afkeuring van de pastoor van Zevergem in 1733’, OvZ 64 (1989), 107-112

B RAEKMAN , W.L., ‘Magische experimenten en Toverpraktijken uit een Middelnederlands Handschrift’, Versl. en Med. KVATL (1966), 53-118 B RAEKMAN , W.L., Medische en Technische Middeleeuwse Recepten (Gent, KANTL, 1975)

B RAEKMAN , W.L., Middelnederlandse Geneeskundige Recepten (Gent, KANTL, 1970)

B RAEKMAN , W.L., ‘Middelnederlandse Volksgeneeskundige Recepten uit de vijftiende eeuw’, in: Domes, Gerabek e.a. (eds.), Licht, pp. 37-54

B RAEKMAN , W.L., ‘Nederlandse Bezweringen, Zegeningen en krachtige Gebeden’, OvZ 40 (1965), 120-127

B RAEKMAN , W.L., ‘Notes on Old English Charms’, Neophilologus 67 (1963), 605-610

B RAEKMAN , W.L., ‘Onbekende Middelnederlandse Maanvoorzeggingen uit Brugge’, Versl. en Med. KANTL (1977), 153-189

B RAEKMAN , W.L., ‘Prolegomena bij een Compendium van de verboden Kunsten’, in: Gerritsen, Van Gijsen, e.a. (eds.), Een school, pp. 21-23

B RAEKMAN , W.L., Spel en Kwel in vroeger Tijd. Verkenningen van charivari, exorcisme, toverij, spot en spel in Vlaanderen (Gent, 1992)

B RAEKMAN , W.L., Studies in Alchemy, Diet, Medicine and Prognostication in

Middle English (Scripta 22; Brussel, 1986)

B RAEKMAN , W.L., ‘Twee Middelnederlandse Prozatraktaten en enkele Recepten

tegen de Pest’, Scient. Hist. 13 (1971), 65-91

B RAEKMAN , W.L., ‘Uniek Nederlands Traktaat over Africhting en Verzorging van Jachtvogels (16de E.)’, Versl. en Med. KANTL (1981), 48-99

B RAEKMAN , W.L., ‘“Vander Hulpen des Ghebrecs des Wiins”. Een onbekend Middelnederlands Wijntraktaat uit de vijftiende eeuw’, in: Keil, Rundolf, e.a.

(eds.), Fachliteratur, pp. 177-204

B RAEKMAN , W.L., Zestiende-eeuwse Veterinaire Literatuur uit de Nederlanden (Scripta 20; Brussel, 1987)

B RAEKMAN , W.L. (ed.), Der Scaepherders Kalengier (1513) (Vroege Volksboeken uit de Nederlanden 5; Brugge, 1985)

B RAEKMAN , W.L. (ed.), Johannes Conincks ‘Cirurgia’ of ‘Hantgewerck int lichame der Menschen’ (Scripta 14; Brussel, 1985)

B RAEKMAN , W.L. (ed.), Middelnederlandse Verfrecepten voor miniaturen en

‘alderhande substantien’ (Scripta 18; Brussel, 1986)

B RAEKMAN , W.L. (ed.), The Treatise on Angling in ‘The Boke of St. Albans’

(1496) (Scripta 1; Brussel, 1980)

B RAEKMAN , W.L. en G. D OGAER , ‘Laatmiddeleeuwse Pestvoorschriften’, Versl.

en Med. KANTL (1972), 98-122

B RAEKMAN , W.L. en M. G YSSELING , ‘Het Utrechtse Kalendarium van 1253 met de Noordlimburgse Gezondheidsregels’, Versl. en Med. KVATL (1967), 575-635 B RAUNSCHWEIG , H., Die Distillacien ende Virtuyten der Wateren (Brussel, 1517) B ROUWERS , J., ‘Heelmiddelen en bezweringen. Gelinden’, Limburg 35 (1956), 305-308

B RUNEL , Cl., Recettes médicales, alchémiques et astrologiques du XVe siècle en langue vulgaire des Pyrénées (Bibliothèque méridionale le Sér. Tome 30;

Toulouse, 1956)

B ÜHLER , C.F., ‘Prayers and Charms in Certain Middle English Scrolls’, Speculum 39 (1964), 274

B ULK , W., ‘St. Apollonia, Patronin der Zahnkranken. Ihr Kult und Bild im Wandel der Zeit (Bielefeld-München, 1967)

B URCHARD van W ORMS , Decretorum Libri XX, in: M IGNE , Patrologia latina, vol.

140

B URNETT , C.S.F., ‘Arabic Divinatory Texts and Celtic Folklore: a Comment on the theory and practice of scapulimancy in Western Europe’, Cambridge Medieval Celtic Studies 6 (1983), 32-42

B USCHAN , G., Ueber Medizinzauber und Heilkunst im Leben der Völker (Berlin, 1941)

B USSE , W.G., Courtly love oder paramours: Die Liebesauffassungen in der mittelenglischen Literatur vor dem medizinischen und moraltheologischen Hintergrund der Zeit (Düsseldorfer Hochschulreihe 2; Düsseldorf, 1975) B UTLER , E.M., Ritual Magic (Cambridge, 1949)

C ABROL , F. et H. L ECLERCQ , Dictionnaire d'Archéologie chrétienne et de liturgie (Paris, 1907-1953)

C ALLEWAERT , C., Chartres anciennes de l'Abbaye de Zonnebeke (Bruges, 1925) C ALLEWAERT , D. (ed.), Die evangelien vanden spinrocke. Een verboden volksboek ‘zo waar als evangelie’ (Kapellen, 1992)

C ANNAERT , J.B., Bijdragen tot het Oude Strafrecht in België (Brussel, 1829;

18352)

C ANNAERT , J.B., Olim. Procès des sorcières en Belgique (Gand, 1847) C AVENDISH , R., A History of Magic (London, 1987)

C ELIS , G., Volkskundige Kalender voor het Vlaamsche Land (Gent, 1923)

Paris, 1980)

C HOLMLEY , H.P., John of Gaddesden and the Rosa medicina (Oxford, 1912) C HRISTIAN , P., The History and Practice of Magic (London, 1952)

C HRISTINGER , R. et W. B ORGEAUD , Mythologie de la Suisse ancienne (Genève, 1963)

C OCKAYNE , O., Leechdoms, Wortcunning, and Starcraft of Early England (London, 1864-1866)

C OCKX - INDESTEGE , E., ‘Van een boekje om vogels en vissen te vangen, naar een zeldzame Antwerpse postincunabel, nu in de Library of Congress te Washington’, in: Refugium animae, pp. 109-138

C OLLIN DE PLANCY , J., Dictionnaire infernal (Bruxelles, 1845)

C ORDIE , J., ‘De Eredienst der Drie Gezusters’, Volkskunde 45 (1943), 48-59 C OULIANO , I.P., Eros et magie à la Renaissance. 1484 (Paris, 1984)

C OULON , H., ‘Curiosités de l'Histoire des Remèdes comprenant des recettes employées au moyen-âge dans le Cambrésis’, Mém. Emul. de Cambrai 47 (1892), 1-153

C RAMER , N.A. (ed.), De Reis van Jan van Mandeville, naar de Middelnederlandsche Handschriften en Incunabelen (Leiden, 1908)

C RECELIUS , W., ‘Alte Segensformeln’, Zt. f. dt. Myth. und Sit-tenkunde 2 (1855), 77

C RECELIUS , W., ‘Auszug aus Hessischen Hexenprocessacten von 1562-1635’, Zt. f. dt. Myth. und Sittenk. 2 (1855), 63-77

C ROHNS , H., ‘Zur Geschichte der Liebe als “Krankheit”’, Archiv f.

Kulturgeschichte 3 (1905), 66-86

C ROSNIER , M. L'Abbé, Iconographie chrétienne (Paris, 1848)

C ROW , W.B., A History of Magic, Witchcraft and Occultism (London, 1968) C ZERNY , A., ‘Wundsegen von den drei Brüdern’, Germania 18 (1873), 234 D' ABAN , M., Les oeuvres magiques d'Henri Corneille Agrippa avec des secrets occultes (Liège, [1788])

D AEMS , W.F., ‘Bijdrage tot de geschiedenis van Euphrasia’, Scient. hist. 4 (1962), 53-62

D AEMS , W.F., Nomina simplicium medicinarum ex synonymariis medii aevi collecta (Studies in ancient Medicine, vol. VI; Leiden, 1993)

D ALESCHAMPS , J., Histoire générale des Plantes (Lyon, 1653)

D ALTON , O., Catalogue of the Finger Rings in the British Museum (London, 1912)

D ANIELS , C.D., ‘Notre plus ancienne arme pharmaceutique’, Janus 15 (1911), 375

D AVY , M.-M., Un Traité de l'Amour du XIIe siècle (Paris, 1992) D.C., K., ‘Bezweringsformulier’, Volkskunde 46 (1944), 345-346

D E B ACKER , C. (ed.), Cultuurhistorische Caleidoscoop aangeboden aan Prof.

Dr. Willy L. Braekman (Gent, 1992)

D E B ACKER , C. (ed.), ‘Een onbekende verzameling Middelnederlandse “secreten”

uit Gent’, Volkskunde 91 (1990), 84-96

D EBAENE , L., De Nederlandse Volksboeken (Antwerpen, 1951)

D E B ROUWER , J., ‘De Officialiteit van Gent’, Hand. Kon. Ziud-ned. Mij. voor Taal- en Lett. en Geschied. 22 (1968), 87-113

D E C HAULIAC , Guido, De Chirurgie van Guido de Cauliaco, nootsakelijck allen chirurginen (Gent, 1566)

D E C OCK , A., ‘Bedevaart naar Wannegem-Lede voor den “koek”’, Volkskunde

9 (1896), 92-95

D E C OCK , A., ‘Tooverije in Liefdezaken’, Volkskunde 11 (1898-1899), 242-248

D E C OCK , A., Vlaamsche Sagen uit den Volksmond (Amsterdam, 1921)

D E C OCK , A., Volksgeneeskunde in Vlaanderen (Gent, 1891)

D E C OCK , A., en Is. T EIRLINCK , Brabantsch Sagenboek (Gent, 1909)

D ECORTE , J., De Waanzin van het Intellect. Twee modellen van de eeuwige strijd tussen goed en kwaad (Kapellen, Kampen, 1989)

D E C REMONE , G., Géomancie astronomique de Gérard de Cremone ... traduite par le sieur [Antoine] de Salerne (Paris, 1669)

D EFERRARI , R.J. (ed.), Early Christian Biographies (Washington, D.C., 1952) D E F LOU , K. en Edw. G AILLIARD , Beschrijving van Mnl. en andere Hss. die in Engeland bewaard worden (KVATL, Gent, 1897)

D E F ONTENELLE , J., Manuel complet des sorciers ou la Magie blanche ... (Paris, 1831 ² )

D EGERING , H., Kurzes Verzeichnis der germanischen Handschriften der Preussischen Staatsbibliothek (Mitteilungen aus der Preussischen Staatsbibliothek Bd. 7; Leipzig, 1925)

D EITER , H., ‘Tractaet inholdende vele kostelycke remedien off medecynen weder alle kranckheyt der Peerden’, Jb. f. niederdt. Sprachforschung 6 (1880), 74-99

D E K EYSER , P., ‘Den zouter omme te doen gane’, TNTL 47 (1928), 101-105 D E K EYSER , P., ‘Een uitvoerig Middelnederlands Bezweringsformulier tegen velerlei Kwalen’, Volkskunde 33 (1928), 135-139

D E K EYSER , P., ‘Om Zuvel te onttoeverene’, in: Donum, pp. 846-848

D E K EYSER , P. (ed.), Reinaerts Historie [facsimile uitg.] (Rijksuniv. Werken uitg.

door Fac. Wijsbeg. en Lett., Extra Serie, Facsimiles 1; Gent, 1938)

D E K EYSER , P., ‘Vlaamsche Waarzeggerij uit de 12de eeuw’, Annales de La Soc. D'Emul. de Bruges 76 (1933), 39-56

D ELATTE , A., Herbarius. Recherches sur le cérémonial usité chez les Anciens pour la cueillette des simples et des plantes magiques (Kon. Acad. van België, Klasse der Letteren, Verh. in 8 ^o , nr. 54, Afl. 4; Brussel, 1961)

D ELATTE , A., La Catoptromancie grecque et ses dérivés (Bibl. de la Fac. de Philos. et Lettres de l'Univ. de Liège 48; Liège, Paris, 1932)

D ELATTE , A., ‘Le traité des plantes planétaires d'un manuscrit de Léningrad’, Annuaire de l'Inst. de Phil. et d'Hist. orientale et slave (Univ. de Bruxelles) 9 (1949), 145-177

D ELCART , A., Mosterd. Een culinaire en historische ontdekkingstocht (Gent, 1997)

D ELRIO , M.A., Disquisitionum magicarum Libri six (Leuven, 1599) D ELVA , A.B.C.M., Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen (Vlaamse Hist. Studies 2; Brugge, 1983)

D E M EUTER , I. en M. P ORIAU (eds.), Witte en Zwarte Magie (ASLK, Brussel, 1995)

D E M EYERE , V., ‘De Tooverij in Vlaanderen’, Volkskunde 33 (1929), 87-128 D E M EYER , M., ‘'t Hertegespan’, Volkskunde 66 (1965), 14-17

D E P AUW , N. (ed.), Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (KVATL Gent, 1883-1897)

D E R ENZI , S., Collectio Salernitana (Naples, 1852-1859)

D ESCHAMPS , J., ‘Aanwinsten’, Bulletin Kon. Bibl. Albert I 18 (1974), 55-56 D ES M AREZ , G., ‘Een Bezweringsformulier uit de 16e eeuw. De Valeriana’, Brab. Folklore 5 (1925-1926), 152-154

D E V OOYS , C.G.N., ‘Bijdrage tot de Kennis van het middeleeuws Volksgeloof’,

Ned. Arch. voor Kerkgesch. 1 (1902), 357-385

D E V REESE , W.L., Middelnederlandsche geneeskundige Recepten en Tractaten, Zegeningen en Tooverformules (KVATL Gent, 1894)

D E W AARDT , H., ‘Toveren en Onttoveren. Achtergronden en ideeën van enkele bij toverij betrokken personen op de Veluwe in de zestiende eeuw’, Volksk.

Bull. 12 (1986), 152-202.

D E W AELE , F.J.M., The Magic Staff or Rod in Graeco-Italian Antiquity (Gent, 1927)

D E W ITT H UBERT , Fr., De Beul en z'n Werk (Amsterdam, 1938)

D E Z UTTER , J., De schaduw van de Maan. Moderne Hekserij in Europa (Antwerpen-Baarn, 1994)

D., F., ‘Een l4e-eeuwse toverspreuk in Kortrijk’, Biekorf 66 (1965), 285 D HONDT , J., Geschiedkundige Opstellen (Antwerpen, 1963)

D ICKSON , L.E., History of the Theory of Numbers (London, 1918) D IEPGEN , P., Die Frauheilkunde der alten Welt (München, 1937)

D IERMANSE , P.J.J., ‘Naar aanleiding van: “enen souter of een broet” doen “omme lopen”, twee vormen van wichelarij’, Volkskunde 34 (1929), 1-20

D INZELBACHER , P. und D.R. B AUER (eds.), Volksreligion im hohen und späten Mittelalter (Paderborn, 1990)

Discipline des Duyvels of den Drydobbelschen Duyvel-Geessel (De) (Gent, s.d.)

D ODOENS , R., Cruydt-Boeck (Antwerpen, 1644)

D OMES , J., W.E. G ERABEK e.a. (eds.), Licht der Natur - Medizin in Fachliteratur und Dichtung. Festschrift f. G. Keil (Göppingen, 1994)

Donum Natalicum Schrijnen (Nijmegen en Utrecht, 1929) D., P., ‘Limburgsch oud wangeloof’, Daghet 2 (1887), 55

D RISCOLL , D.J., The Sworn Book of Honorius the Magician, transl. by (Gillette, N.J., 1983)

D.S., J., ‘Klokken’, Biekorf 44 (1938), 87

D U C ANGE , D., Glossarium medie et infimae Latinitatis (Paris, 1840) D UMAS , Fr.R., Grimoires et rituels magiques (Paris, 1980)

E BERMANN , O., Blut- und Wundsegen in ihrer Entwicklung dargestellt (Palaestra XXIV; Berlin, 1903)

E ECKHOF , A., ‘De draaiende Teems en de draaiende Bijbel, twee vormen van Godsoordeel’, Ned. Archief v. Kerkgeschied. n.s. 8 (1911), 205-211

E IS , G., Altdeutsche Zaubersprüche (Berlin, 1964)

E IS , G., ‘Bakterienlampen im Mittelalter’, Sudhoffs Archiv 40 (1956), 296-294 E IS , G., ‘Die Roßaventure’, Beiträge zur Geschichte der Veterinarmedizin 2 (1940), 257-274

E IS , G., Forschungen zur Fachprosa. Ausgewählte Beiträge (Bonn, München, 1971)

E IS , G., ‘Meister Albrants Einfluß auf die mittelniederdeutschen Roßarzneibücher’, Niederdt. Mitt. 11 (1955), 87

E IS , G., Meister Albrants Roßarzneibuch im deutschen Osten (Reichenberg, 1939)

E IS , G., Mittelalterliche Fachliteratur (Sammlung Metzler; Stuttgart, 19672) E LAUT , L., ‘De koek: een ziektekundig klaverblad, in West-Vlaanderen en in Silezië’, Hand. Zuidned. Mij. voor Taal- en Lett. en Geschied. 30 (1976), 17-30 E LAUT , L. (ed.), De Medicina van Jehan Yperman (Gent, 1972)

E LAUT , L., Der vrouwen heimlicheid. Een laat-middeleeuws leerdicht in Nederlands van nu gezet(Gent, 1974)

E LAUT , L. (ed.), Van Smeinscen Lede. Een Middelnederlands geneeskundig Geschrift ... (St.-Niklaas, 1956)

E LLIS , H. (ed.), Observations on the Popular Antiquities of Great Britain ... by John Brand (London, 1901)

Enchiridion Papae Leonis (Rome, 1740)

the Wellcome Historical Medical Museum’, Folklore 76 (1965), 109

E VANS , J., Magical Jewels of the Middle Ages and the Renaissance (Oxford, 1922)

E YNATTEN , M., Manuale Exorcismorum Continens Instructiones et Exorcismos ... (Antwerpen, 1619)

F ISCHER , H., Mittelalterliche Pflanzenkunde (München, 1929)

F LINT , V.I.J., The Rise of Magic in Early Mediaeval Europe (Princeton, N.J., 1991)

F ONCKE , R., ‘Bij enkele Duitse en Vlaamse Toverformulieren tegen de Wormen’, Versl. en Med. KVATL (1953), 387-407

F ONCKE , R., ‘De Verering van Sint-Elooi in Vlaanderen en inzonderheid te Mechelen’, Versl. en Med. KVATL (1968), 1-22

F ONCKE , R., Losse Blaadjes (Mechelen, 1929)

F ONCKE , R., ‘Nog 't een en ander over de “Sator arepo” toverspreuk’, Versl. en Med. KVATL(1957), 229-238

F ONCKE , R., ‘Rondom de Verering van de H. Quirinus in onze gewesten’, Hand.

Kon. Kring voor Oudheidk., Lett. en Kunst van Mechelen 54 (1950), 59-80 F ORBES , Th.R., The Midwife and the Witch (New Haven, 1966)

F RANZ , A., Die kirchlichen Benediktionen des Mittelalters (Freiburg i. Brsg., 1909)

F RANZ , A., Die Messe im deutschen Mittelalter (Freiburg i. Brsg., 1902) F REDERICQ , P. (ed.), Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravatis Neerlandicae (Gent en Den Haag, 1889-1906)

F RERE , J., ‘Volksgeneeskunde en Suggestie’, OvZ 5 (1930), 7 F RISCHBIER , H., Hexenspruch und Zauberbann (Berlin, 1870)

F UCHS , H., ‘Die Herkunft der Satorformel’, Schweizerisches Archiv f. Volksk.

47 (1951), 28-54

G AGER , J.G. (ed.), Curse Tablets and Binding Spells from the Ancient World (New York, 1992)

G AILLIARD , V., Archives du Conseil de Flandre (Gand, 1856)

G ALLÉE , J.H., ‘Heksenbezweringen’, Arch. voor Ned. Kerkgeschied. 7 (1899), 377-385

G ALLÉE , J.H., ‘Mittelniederdeutsches Arzneibuch’, Jb. des Vereins f. niederdt.

Sprachforschung 15 (1898), 105-149

G ALLÉE , J.H., ‘Segensprüche’, Germania 32 (1887), 452-460

G ALLÉE , J.H., ‘Uit Bibliotheken en Archieven’, TNTL 13 (1894), 257-302 G ELDNER , K.F., Der Rigveda aus dem Sanskrit ins Deutsche übersetzt (Wiesbaden, 1951-1957)

G ERRITSEN , W.P., A. V AN G IJSEN , e.a. (eds.), Een School Spierinkjes. Kleine Opstellen over Middelnederlandse Artes-literatuur (Hilversum, 1991)

G ERRITSEN - GEYWITZ , G. en O. L IE , ‘Een Middelnederlands lunarium in een Ovidius-handschrift’, in: V AN B UUREN , V AN D IJK e.a. (eds.), Tussentijds, pp.

115-137

G ESSLER , J., ‘De Lengtemaat van Christus. Een Bijdrage tot de Geschiedenis van de Volksdevotie’, in: Miscellanea Historica, pp. 1036-1047

G ESSLER , J., ‘Enkele Verzen uit “Die Hexe” folkloristisch toegelicht’, De Brabantsche Folklore 19 (1940), 159

G IRALDO , W., ‘Betovering en onttovering rondom de drempel’, Volkskunde 58

(1957), 161

G IRALDO , W., ‘Kwellen op afstand’, Volkskunde 53 (1952), 11-25

G IRALDO , W., Volksdevotie in West-Vlaanderen (Brugge, 1989)

G IRALDO , W., ‘Het Sleuteltje van Salomon’, Biekorf 96 (1996), 162-171 G OOREN , D., ‘St. Machutus’, Brabants Heem 18 (1966), nr. 1

G ORDON , B., Lilium Medicinae (Lugduni, 1486)

G RABNER , E., ‘Verlorenes Mass und heilkräftiges Messen’, Zt. f. Volkskunde 60 (1964), 23-34

G RABNER , E., (ed.), Volksmedizin. Probleme und Forschungsgeschichte (Wege der Forschung, Bd. 63; Darmstadt, 1967)

G RÄBNER , K., Bilder der Wunderkunst und des Aberglaubens (Weimar, 1834) G RATTAN , J.H.G. and Ch. S INGER , Anglo-Saxon Magic and Medicine (London, 1927)

G RAY , D., ‘The Five Wounds of Our Lord’, Notes and Queries 10 n.s. (1963), 50-51; 82-89; 127-134; 163-168

G RENDON , F., ‘Anglo-Saxon Charms’, Journal of American Folklore 22 (1909), 112

G RIMM , J., Deutsche Mythologie besorgt von E.H. Meyer (Berlin, 1875-1878) G ROSSNER , F., ‘Ein neuer Vorschlag zur Deutung der Sator-Formel’, Archiv f.

Religionswissensch. 24 (1926), 185-196

G RUBE - VERHOEVEN , R., B. O ERTEL und I. H AMPP , Zauberei und Frommigkeit (Volksleben 13. Bd.; Tübingen, 1966)

G RUTTMANN , F., Ein Beitrag zur Kenntnis der Volksmedizin in Sprichwörtern, Redensarten und Heilsegen des englischen Volkes, mit besonderer

Berücksichtigung der Zahnheilkunde (Arbeiten der dt.-nord. Gesellschaft f.

Gesch. der Medizin ..., Heft 20; Greifswald, 1939) G UAETA , St. de, La Clef de la Magie noire (Paris, 1897) G UAETA , Le Temple de Satan (Paris, 1891)

G UREVICH , A., Medieval Popular Culture: Problems of Belief and Perception (Cambridge, 1988)

G YSSELING , M., Corpus van Middelnederlandse Teksten ('s-Gravenhage, 1980) H ABETS , J., ‘Middeleeuwse Klokken en Klokinschriften’, Publ. de la Soc. histor.

et d'Archéol. dans le Limbourg 5 (1870), 313

H ACKL , A., Das Vorschriftenbuch des Salzburger Rossarztes Christof Gstettner (Passau, 1939)

H ÄLSIG , F., Der Zauberspruch bei den Germanen bis in die Mitte des 16.

Jahrhunderts (Leipzig, 1910)

H AMPP , I., Beschwöring. Segen. Gebet (Stuttgart, 1961)

H ANSEN , J., Zauberwahn, Inquisition und Hexenprozess im Mittelalter und die Entstehung der grossen Hexenverfolgung (München und Leipzig, 1900) H ARMENING , D., Superstitio. Ueberlieferungs- und theoriegeschichtliche Untersuchungen zur kirchlich-theologischen Aberglaubensliteratur des Mittelalters (Berlin, 1979)

H ARMJANZ , H., Die deutschen Feuersegen und ihre Varianten in Nord- und Osteuropa (FFC 103; Helsinki, 1932)

H AROU , A., ‘Bijgeloof’, Ons Volksleven 11 (1899), 54

H ART , G., Die Pyramus-&-Thisbe Sage in Holland, England, Italien & Spanien (Passau, 1889-1891)

H AUCKE , W., Die Tierheilkunde im mittelniederdeutschen Schrifttum (Diss.

Berlijn, 1932)

H AUPT , M., ‘Experimentum in Dubiis’, Zt. f. dt. Alterthum 3 (1843), 190

Bruxelles, 1941)

H EIM , R., ‘Incantamenta magica graeca latina’, Jb.f. class. Phil. Suppl. 19 (1893), 463-570

H EINRICH , F., Ein mittelenglisches Medizinbuch (Halle a.S., 1896) H EINZ - MOHR , G., Lexikon der Symbole (Düsseldorf, 1971)

H ENDRIX , G., ‘Incantamenta uit Middelnederlandse handschriften in Oosteuropees bezit’, OvZ 44 (1969), 177-182

H ENDRIX , G., ‘Kerstine de Wonderbare als “Präcedenzfall”?’, OvZ 40 (1965), 16-21 en Het Oude Land van Loon 20 (1965), 227-232

H ENSLOW , G., Medical Works of the Fourteenth Century (London, 1899) H ILLER , H., Sesams Atlas van het Bijgeloof (Baarn, 1987)

H ÖFLER , M., Deutsches Krankheitsnamen-Buch (München, 1899) H OFFMANN , H., ‘Segen’, Altdeutsche Blätter 2 (1840), 267-273

H OFFMEISTER , G., ‘Fischer- und Tauchertexte vom Bodensee’, in: Keil, Rudolf e.a. (eds.), Fachliteratur, pp. 261-275

H OVORKA , O. V . und A. K RONFELD , Vergleichende Volksmedizin (Stuttgart, 1909) H UNT , T., Popular Medicine in Thirteenth-Century England: Introduction and Texts (Cambridge, 1990)

I SIDORUS VAN S EVILLA , Etymologiae, in: M IGNE , Patrologia latina, vol. 82 J., A., ‘Folkloristische Sprokkelingen’, Volkskunde 24 (1913), 113

J ACOBY , A., ‘Heilige Längenmasse. Eine Untersuchung zur Geschichte der Amulette’, Schweiz. Archiv f. Volksk. 29 (1929), 1-17

J ACQUART , D., ‘La Maladie et le Remède d'Amour dans quelques écrits médicaux du Moyen Age’, in: Amour, pp. 93-101

J ACQUART , D. et Cl. T HOMASSET , Sexualité et Savoir médical au Moyen Age (Les Chemins de l'Histoire; Paris, 1985)

J AMES , M.R., Catalogue of MSS. in the Fitzwilliam Museum (Cambridge, 1895) J AMES , M.R., The Apocryphal New Testament (Oxford, 1966)

J ANSEN - SIEBEN , R., De Natuurkunde van het Geheelal. Een 13de-eeuws Middelnederlands Gedicht (Acad. Roy. de Belgique, Classe des Lettres, Coll.

des anciens auteurs belges; Bruxelles, 1968)

J ANSEN - SIEBEN , R., ‘Middelnederlandse Jaarprognosen’, Versl. en Med. KVATL (1971), 210-266

J ANSEN - SIEBEN , R., Repertorium van de Middelnederlandse Artes-Literatuur (Utrecht, 1989)

J ANSEN - SIEBEN , R. (ed.), Voeding en Geneeskunde (Archief- en Bibliotheekwezen, extr. nr. 41; Brussel, 1993)

J EAY , M. (ed.), Les Evangiles des Quenouilles (Paris, Montréal, 1985)

J EAY , M., Savoir Faire. Une analyse des Evangiles des Quenouilles (Le Moyen Français, nr. 10; Montréal, 1982)

J OHN , A. (ed.), Die Schrift ‘Vom Aberglauben’ von Karl Huss (Beiträge zur deutschböhmischen Volkskunde IX. Bd., 2. Heft; Praag, 1910)

J OHN , A., Brauch und Volksglaube im deutschen Westböhmen (Praag, 1905) K AINDL , R.F., ‘Ein deutsches Beschwörungsbuch. Aus der Handschrift

herausgegeben’, Zt. f. Ethnologie 25 (1893), 24-47

K ARLINGEN , F., ‘Anmerkungen zu “Arepo”’, Öst. Zt. f. Volksk. 82 (1979), 300-305

K EERSMAEKERS , A., ‘Remedies en Bezweringen’, Taxandria 34 n.s. (1962), 199

K EIL , G., ‘Die Grazer frühmittelhochdeutschen Monatsregeln und ihre Quellen’,

in: Keil, Rundolf e.a. (eds.), Fachliteratur, pp. 131-146

K EIL , G., ‘Zauberpflanzen und Wunderdrogentraktate’, Leuv. Bijdr. 57 (1968), 165-175

K EIL , G. (ed.), Fachprosa-Studien (Berlin, 1982)

K EIL , G. und P. A SSION (eds.), Fachprosaforschung (Berlin, 1974)

K EIL , G., R. R UNDOLF e.a. (eds.), Fachliteratur des Mittelalters. Festschrift f.

Gerhard Eis (Stuttgart, 1968)

K ELLY , J.N.B., The Athanasian Creed (London, 1964) K ENTON , W., Astrology. The Celestial Mirror (London, 1974)

K IECKHEFER , R., ‘Erotic Magic in medieval Europe’, in: S ALISBURY (ed.), Sex, pp. 30-55

K IECKHEFER , R., Magic in the Middle Ages (Cambridge, 1989)

K IECKHEFER , R., ‘The holy and the unholy: sainthood, witchcraft, and magic in late medieval Europe’, Journal of mediaeval und Renaiss. Studies 24 (1994), 355-385

K IECKHEFER , R., ‘The Specific Rationality of medieval Magic’, The Am. Hist.

Rev. 99 (1994), 813-836

K ING , C.W., ‘Talismans and Amulets: Mediaeval Talismans’, The Archaeological Journal 20 (1869), 234

K IRSCHBAUM , F. (ed.), Lexikon der christlichen Ikonographie (Rome, Freiburg, 1968-1976)

K ITTREDGE , G.L., Witchcraft in Old and New England (New York, 19562) K LAPPER , J., ‘Das Gebet im Zauberglauben des Mittelalters’, Mitt. der Schlesischen Gesellschaft f. Volksk. 9 (1907), 5-41

K LAUSER , T H ., Reallexikon für Antike und Christentum (Stuttgart, 1950-) K LUG , I., Het katholiek Geloof (Heemstede, 1950)

K NIPPENBERG , W.H., ‘Nogmaals de H. Lengten’, Brabants Heem 12 (1960), 109-110

K NUVELDER , G., Van Zwervers en Vagabonden (Helmond, s.d.)

K ÖHLER , R., ‘Der Wundsegen von den drei guten Brüdern’, in: idem, Kleinere Schriften, III, p. 553

K ÖHLER , R., Kleinere Schriften (Berlin, 1900)

K OOPMANS , J., Recueil général des sermons joyeux français (XVe-XVIe siècles) ('s-Gravenhage, 1959)

K RAUSE , W., Runeninschriften im älteren Futhark (Halle, 1937)

K RÄUTERMANN , V., Der curiöse und vernünftige Zauberarzt (Frank-furt, 1726) K RUYSKAMP , C. (ed.), Mariken van Nieumeghen (Klassieke Galerij nr. 66;

Antwerpen, 1954)

K USCHE , B. (ed.), Frauenaufklärung im Spätmittelalter. Eine philologisch-medizin-historische Untersuchung und Edition der

gynäkologisch-obstetrischen GKS 1657 Kopenhagen (Acta Univ. Umensis;

Stockholm, 1990)

K USCHE , B., ‘Zur “Secreta mulierum” Forschung’, Janus 62 (1975), 103-123 L., A., ‘Een anti-tooverboekje uit 1599’, Limburg 12 (1930), 118 e.v.

L ACARRIÈRE , J., Les Evangiles des Quenouilles traduits et présentés par (Paris, 1987)

L AMBRECHTS , R., Bezem en Kruis. Grepen uit het Zuidkempische Volksgeloof (Retie, 1974)

L AMMERT , G., Volksmedizin und medizinischer Aberglaube in Bayern (Würzburg,

1889)

L AWN , B R . (ed.), The Prose Salernitan Questions (Auctores Britannici Medii Aevi 5; London, 1979)

L EBRUN , P., Superstitions anciennes et modernes, préjugés vulgaires

(Amsterdam, 1733)

L E C LERC , Dan., Histoire de la Medicine (Den Haag, 1729)

L EENDERTZ , P., Middelnederlandsche dramatische Poëzie (Leiden, 1907) L EGROS , E., ‘La Mesure de Jésus et autres saintes mesures’, Enquêtes du Musée de la Vie Wallonne 9 (1962), 319

L EHMANN , A., Aberglaube und Zauberei von der ältesten Zeit bis in die Gegenwart (Stuttgart, 1925)

L EHMANN , P., Mittelalterliche Handschriften des K.B. Nationalmuseums zu München (Sitzungsberichte Kon. Bayer. Akad. der Wissensch., Abh. 4;

München, 1916)

L ÉMERY , N., Woordenboek of Algemeene Verhandeling der enkele Droogerijen (Rotterdam, 1743)

L ETS , M. (ed.), Mandeville's Travels (London, 1953)

Liber Amicorum Van Bouwdijk Bastiaense (Haarlem, 1957) Liber Amicorum Prof. Dr. Jozef Van Haver (Brussel, 1991)

L IE , O.S.H., ‘Literaire verwijzingen in Middelnederlandse magische teksten’, NTg 85 (1992), 234-241

L IEVENS , R., ‘The Hymn “Lof gheest ghenaemt”’, in: Litterae textualis, pp. 99-110 L INDEBOOM , G.A., ‘Vrouwe Trotula van Salerno’, in: Liber Amicorum, pp. 161-171 L INDGREN , A., Ein Stockholmer mittelniederdeutsches Arzneibuch aus der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts (Acta univ. Stockholmiensis. Stockh.

germanist. Forsch. 5; Stockholm, 1967)

Litterae textuales. Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck (Amsterdam, 1976)

L OBELIUS , M., Kruydtboeck oft Beschrijvinghe van allerleye Ghewassen (Antwerpen, 1581)

L OOMIS , Ch.G., White magic. An Introduction to the Folklore of Christian Legend (Cambridge, Mass., 1948)

L OWE , J.E., Magic in Greek and Latin Literature (Oxford, 1929)

L ÜDY - TENGER , L., Alchemistische und chemische Zeichen (Berlin, 1928) L UDVIK , D., Untersuchungen zur spätmittelalterlichen deutschen Fachprosa (Pferdebücher) (Ljubljana, 1954)

M., ‘Bezweringsformule tegen tooverij’, Ons Volksleven 4 (1892), 73 M., A., ‘Mengelmaren’, Biekorf 52 (1951), 281

M AGOUN , Jr., F.P., ‘Zu den ae. Zaubersprüchen’, Archiv f. das Studium der neueren Sprachen 176 (1937), 17-35

M ÂLE , E., L'art religieux de la fin du Moyen Age en France (Paris, 1908) M ANASSÉ , B., Rituel de magie blanche. IV Le Livre des Secrets (Paris, 1988) M ANDOS , H., ‘Een Brabantse Christus Lengte’, Brabants Heem 9 (1957), 98-106 M ANDOS , H., ‘De H. Lengte van het Bossche Genootschap’, Brabants Heem 12 (1960), 108-109

M ANDOS , H., ‘De Verspreiding der Lengtematen van Christus’, Brabants Heem 11 (1959), 110-114

M APLE , E., Magic, Medicine and Quackery (London, 1968)

M ARITZA (= Muzza Coleman), The Milestones of Magic or the Landmarks of Legerdemain (The Folklore Soc. Acad.; Douglas, 1953)

M ARQUET , L., ‘La Coscinomancie ou divination au moyen d'un tamis’, Tradition wallonne 8 (1991), 19-39

M ARZELL , H., ‘Die Volksmedizin’, in: Grabner (ed.), Volksmedizin, pp. 92-115

M ARZELL , H., Geschichte und Volkskunde der deutschen Heilpflanzen

(Darmstadt, 1967 ² )

M ARZELL , H., Unsere Heilpflanzen, ihre Geschichte und ihre Stellung in der Volkskunde (Freiburg, 1922)

M ARZELL , H., Zauberpflanzen Hexentränke (Kosmos Bibl., Bd. 241; Stuttgart, 1964)

M ASSÉ , P., De l'Imposture et Tromperie des Diables, Devins, Enchanteurs, Sorciers ... (Paris, 1579)

M ATHERS , S.L.M. (ed.), The Key of Solomon the King. Claviculum Salomonis.

Now first translated and edited from MSS. ... (London, 1889)

M AURY , A., La magie et l'astrologie dans l'antiquité et au moyen âge (Paris, 1860)

M AXIMILIANUS , P., ‘Sint Franciscus en de Lengtemaat van Christus’, Franciscaans Leven 41 (1958), 7-15

M EERTENS , M., De Godsvrucht in de Nederlanden (Antwerpen, 1930-1934) M EIER , E., ‘Ueber Pflanzen und Kräutern’, Zt. f. Myth. und Sittenkunde 1 (1853), 445

Mélanges Auguste Pelzer (Louvain, 1947)

M EYER , P., ‘Recettes médicales en français’, Romania 37 (1908), 358-377 M EYER , P., ‘Recettes médicales en Provençal d'après le MS. R.14.30 de Trinity College (Cambridge)’, Romania 32 (1903), 268-299

M IGNE , J.P., Patrologia latina (Paris, 1844-1974)

Miscellanea Historica in honorem Alberti de Meyer (Leuven - Brussel, 1946) Miscellanea J. Gessler (Deurne, 1948)

Mittellateinisches Wörterbuch (München, 1963)

M AELLER , W.O., The Mithraic Origin and the Meanings of the Rotas-Sator Square (Etudes préliminaires aux religions dans l'Empire romain 38; Leiden, 1973)

M OLL , W., ‘Bijdrage tot de kennis van het Middeleeuwsche Bijgeloof’, in: M OLL

en de H OOP S CHEFFER (eds.), Studiën, pp. 387-396

M OLL , W. en J.G. de H OOP S CHEFFER (eds.), Studiën en Bijdragen op 't gebied der Hist. Theologie (Amsterdam, 1872-1880)

M OONEN , M., ‘Bezweringen’, Volkskunde 50 (1949), 128 M OONEN , M., Tacitus' Germania (Antwerpen, 1945)

M OORAT , S.A., Catalogue of Western Manuscripts on Medicine and Science in the Wellcome Historical Medical Library (London, 1962)

M ORREN , R., ‘Razernijbezwering in het Hageland in de 19de eeuw’, Eigen Schoon en De Brabander 44 (1961), 461-465

M OSER , D.-R. (ed.), Glaube im Abseits. Beiträge zur Erforschung des Aberglaubens (Darmstadt, 1992)

M ÜLLENHOFF , K. und W. S CHERER , Denkmäler deutscher Poesie und Prosa aus dem VIII.- XII. Jahrhundert (Berlin, 1892 ³ )

M ÜLLER , G., Aus mittelenglischen Medizintexten (Kölner Anglistische Arbeiten 10; Leipzig, 1929, repr. New York, 1966)

N EUSNER , J., ‘Science and Magic, Miracle and Magic in Formative Judaism:

The System and the Difference’, in: Neusner, Frerichs, e.a. (eds.), Religion, Science, pp. 63 and ff.

N EUSNER , J., E.S. F RERICHS , e.a. (eds.), Religion, Science and Magic in concert and conflict (New York, 1989)

N EYLANTS , E., ‘Molkentoveren’, Biekorf 39 (1933), 135-138

N IJHOFF , M., Die Evangelien vanden Spinrocke (facsimile-ed.) ('s-Gravenhage,

1910)

N ORRBOM , S. (ed.), Das Gothaer mittelniederdeutsche Arzneibuch und seine Sippe (Hamburg, 1921)

N ORTHAL , G.F., English Folk Rhymes (London, 1892) N OTTARP , H., Gottesurteile (München, 1949)

O DENSTEDT , B. (ed.), The Boke of Marschalsi. A 15th-Century Treatise on Horse-Breeding and Veterinary Medicine, Ed. from MS. Harley 6398 (Stockholm Theses in English 10; Stockholm, 1973)

O F G ADDESDEN , J., Rosa anglica practica medicine a capite ad pedes (Pavia, 1492)

O GDEN , M.S. (ed.), The Cyrurgie of Guy de Chauliac (Early Engl. Text Soc., O.s. 265; London, 1971)

O GDEN , M.S., The ‘Liber de diversis medicinis’ (Early Engl. Text Soc., O.s. 207;

London, 1969)

O HRT , F., ‘Beiträge zur Segenforschung’, Zt. f. Volksk. 37-38 (1927-1928), 7 O HRT , F., Herba, gratiâ plena (F.F.C. nr. 82; Helsinki, 1929)

O HRT , F., ‘Ueber Alter und Ursprung der Begegnungssegen’, Hess. Blätter f.

Volksk. 35 (1936), 49-58

O HRT , F., ‘Zu den Jordansegen’, Zt. des Vereins f. Volksk. 1 N.F. (1930), 269-274

O LBRECHTS , F.M., Een oud Mechels Bezweringsformulier (Gent, 1925) O LIGER , L., ‘Le Meditationes vitae Christi del Pseudo-Bonaventura’, Studi Franciscani 7 (1921), 143-183 en 8 (1922), 18-47

O OMEN , A.M., Het Plantenrijk, zijn Legende, Poëzie en Symboliek (Antwerpen, 1885)

Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen (Mij.

VI. Bibliophilen nr. 9; Gent, 1844)

P AUPERT , A., Les Fileuses et le Clerc. Une étude des Evangiles des Quenouilles (Bibliothèque du XVe siècle, vol. LII; Paris, 1990)

P[ EETERS ], K.C., ‘Tegen Tooverij’, Volkskunde 46 (1944), 346-347

P[ EETERS ], K.C., ‘Arepo in de Sator-Formule’, Volkskunde 59 (1958), 213-214 P ENNEMAN , T H ., ‘Heksenprocessen in Vlaanderen inzonderheid in het Land van Waas, 1538-1692’, Annalen Kon. Oudheidk. Kring van het Land van Waas 79 (1976), 5-136

P ENON , G., Bijdragen tot de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde (Groningen, 1880-1884)

P ERINO , W., Die Pferdearzneibücher des ausgehenden Mittelalters und der beginnenden Neuzeit. Eine geschichtliche Studie über ihre Entwicklung und Entfaltung (Diss. München, 1957)

P ETERS , J. (ed.), Das ‘Buch von alten Schäden’. Teil I: Text (med. Diss. Bonn, 1973)

P EUCKERT , W.E., ‘Das sechste und siebente Buch Mosis’, Zt. f. deutsch. Phil.

76 (1957), 763-783

P EUCKERT , W.E., Pansophie. Ein Versuch zur Geschichte der weissen und schwarzen Magie (Stuttgart, 1936)

P FEIFFER , Fr. (ed.), Konrad von Megenberg. Das Buch der Natur (Stuttgart, 1861)

P FEIFFER , F R . ‘Zwei deutsche Arzneibücher aus dem 12. und 13. Jahrh.’,

Sitzungsberichte K. Akad. der Wissenschaften (Wien), Philos.-Hist. Classe 43

(1863), 110-200

P INGREE , D. (ed.), Picatrix: The Latin Version of the Ghayat Al-Hakim (Studies

of the Warburg Institute, vol. 39; London, 1936)

P LEIJ , H., Het Gilde van de blauwe Schuit (Amsterdam, 1979) P LEIJ , H., Kleuren van de Middeleeuwen (Bloemendaal, 1995)

P LOSS , H. und M. B ARTELS , Das Weib in der Natur und Volkenkunde (Leipzig, 1913)

P ORTA , G.B. della, Magica Naturalis, sive de miraculis rerum naturalium Libri IIII (Napels, 1558)

P OULE -D RIEUX , Y., ‘L'hippiatrie dans l'Occident latin au XIIIe au XVe siècle’, in:

B EAUJOUAN , P OULE -D RIEUX (e.a.), Medicine, pp. 9-172

P REISENDANZ , K. (ed.), Papyri Graeci magicae (Berlin, 1928-1931)

P RIEBSCH , R., Deutsche Handschriften in Engeland (Erlangen, 1896-1901) P RIEBSCH , R., ‘Segen aus Londoner Hss.’, Zt. f. dt. Alterthum 38 (1894), 18 P RIEBSCH , R., ‘Two Charms in Low German Verse’, Modern Lang. Rev. 18 (1923), 479-480

P USCHMANN , T., History of Medical Education (London, 1891)

Q UARESEMIUS , Fr., Historia-Theologia ac Moralis Terrae Sanctae Elucidatio (Antwerpen, 1639)

R ANTASALO , A.V., Einige Zaubersteine und Zauberpflanzen im Volksaberglauben der Finnen (FF Communications No. 176; Helsinki, 1959)

R AYNAUD , G., ‘“Des Avocas”, “De la Jument du Deable”, “De Luque la Maudite”.

Trois dits tirés d'un nouveau manuscrit de fableaux’, Romania 12 (1883), 209-229

Refugium animae Bibliotheca: Festschrift für Albert Kolb (Wiesbaden, 1969) Regiment der Gesontheyt. Dit boecxken leert hoe hem een mensche regieren sal voor elcken maent vanden iaere van eeten van drancken ... (Antwerpen, 1510)

R EICHE , R., Ein rheinisches Schulbuch aus dem 11. Jahrhundert. Stufen zur Sammelhandschrift Bonn UB. S 218 mit Edition von bisher unveröffentlichen Texten (Beitr. Mediävist. Renaiss.-Forsch. 24; München, 1976)

R ÉPIN , R. (ed.), Quintus Serenus ‘Liber de diversis medicinis’ (Paris, 1950) R ICARD , R., ‘Pour l'étude de la prière magique du “justé juge”’, Revista de Etnografia 6 (1966), nr. 1

R IECK , W., Zur Pathologie der Pferdeseuchen im Mittelalter, in: K EIL , R UNDOLF , e.a., Fachliteratur, pp. 272-299

R ITTER , H., ‘Picatrix, ein Arabisches Handbuch hellenistischer Magie’, Vorträge der Bibliothek Warburg (1921-1922), 94-124

R ITTER , H. und M. P LESSNER , ‘Picatrix’. Das Ziel der Weisen von Pseudo-Magriti, transl. from the Arabic by ... (Studies of the Warburg Institute 27; London, 1962) R OBERTSON , Jr., D.W., A Preface to Chaucer: Studies in Medieval Perspectives (Princeton, N.J., 1962)

R OCKWELL , W.W., Liber Miraculorum Sancti Cornelii Ninivensis (Göttingen, 1925)

R OECK , A., ‘Hekserij, Vroeger en Nu’, Ethnologia Flandrica 5 (1989), 9-34 R OHLAND , I., Das ‘Buch von alten Schäden’, Teil II: Quellen- und

Wörterverzeichnis (med. Diss. Würzburg, 1978)

R OLLAND , E., Flore populaire ou histoire naturelle des plantes dans leur rapports avec la linguistique et la folklore (Paris, 1896-1899)

R OOTH , E., ‘A Low German-Latin Miscellany of the Early Fourteenth Century’,

Niederdt. Mitt. 8 (1952), 5-22

R ÖSSLIN , E., Rosenghaert vanden bevruchten vrouwen (Van der Noot, Brussel,

1516)

R OWLAND , B. (ed.), Medieval Woman's Guide to Health. The first English Gynecological Handbook (London, 1981)

S ARTON , G., Introduction to the History of Science (Baltimore, 1931)

S CHARPÉ , L., ‘Uit een Hs. der Stadsboekerij te Brugge’, Leuv. Bijdr. 1 (1896), 61-74

S CHAYES , A.B.G., Dagboek der Gentsche Collatie (Gent, 1842) S CHEIBLE , J., Das Kloster (Stuttgart, 1855)

S CHILLER , K. und A. L ÜBBEN , Mittelniederdeutsches Wörterbuch (Bremen, 1875) S CHMITT , J.-C., ‘Der Mediävist und die Volkskultur’, in: D INZELBACHER und B AUER

(eds.), Volksreligion, pp. 34 and ff.

S CHMITT , W., ‘Die Epilepsie in der Theorie der älteren Medizin’, Heidelberger Jb. 18 (1974), 66-80

S CHMITT , W., Hans Hartliebs mantische Schriften und seine Beeinflussung durch Nikolaus von Kues (Diss. Heidelberg, 1962)

S CHMITT , W., ‘Zur Literatur der Geheimwissenschaften im späten Mittelalter’, in: K EIL und A SSION (eds.), Fachprosaforschung, pp. 167-182

S CHNEIDER , K., ‘Die ae. Zauberspruchgruppe “wiđ peofde”’, in: V IEBROCK und E RZGRÄBER (eds.), Festschrift, pp. 38-56

S CHNEIDER , K., Die germanischen Runennamen: Versuch einer Gesamtdeutung.

Ein Beitrag zur idg./germ. Kultur- und Religionsgeschichte (Meiserheim, 1956) S CHNEIDER , W., Lexikon alchemistisch-pharmazeutischer Symbole (Weinheim, 1962)

S CHÖNBACH , A.E., ‘Studien zur Geschichte der altdeutschen Predigt’, Sitzungsberichte der Akad. der Wissenschaften 142 (1900), 7. Abh.

S CHOTEL , G.D.J., Iets over de uitwendige verschijning van onzen Heer Jezus Christus ('s-Hertogenbosch, 1852)

S CHOTEL , G.D.J., Vaderlandsche Volksboeken (Haarlem, 1873) S CHUM , W., Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt (Berlin, 1887)

S CHUTZ , J., ‘Volksgeneeskunde te Mollem’, Eigen Schoon en De Brabander 40 (1957), 82

S CHWENTNER , E., ‘Ein niederdeutscher Pferdesegen aus dem 14. Jh.’, Korrespondenzblatt 52 (1939), 80-81

S COT , R., A Discoverie of Witchcraft (London, 1584) S ELIGMANN , K., The History of Magic (New York, 1948)

S ELIGMANN , S., Der böse Blick und Verwandtes. Ein Beitrag zur Geschichte des Aberglaubens aller Zeiten und Völker (Berlin, 1910)

S EYS , R., ‘Een zekere Johannes de Wasia die in de l4de Eeuw te Koekelare pastoor was’, Jb. Coclariensia (1979), 50-55

S HAHAR , S H ., Tussen Ideaal en Werkelijkheid. Vrouwen in de middeleeuwse wereld (Houten, 1981)

S IMPSON , J., ‘Otherworld Adventures in an Icelandic Saga’, Folklore 77 (1966), 6-7

S INGER , C H ., From Magic to Science. Essays on the Scientific Twilight (New York, 1958)

S INGER , D.W., Catalogue of Latin and vernacular alchemical MSS. in Great Britain (Brussels, 1930)

S INNINGHE , J.R.W., ‘Nederlandsche Bezweringsformules uit de negentiende

en twintigste eeuw’, Volkskunde 45 (1943), 169-189

S LOET , L.A.J.W. Baron, De Dieren in het Germaansche Volksgeloof en Volksgebruik (Den Haag, 1887)

S MALLWOOD , Th.M., ‘A Charm-motif to cure wounds shared by Middle Dutch and Middle English’, in: D E B ACKER (ed.), Cultuurhistorische, pp. 477-495 S MITH , F., The early History of Veterinary Literature and its British Development (London, 1919)

S MOLDERS , A., ‘Diepenbeek's Wonderdokters’, Limburg 6 (1924), 203

S PAMER , A., Romanusbüchlein. Historisch-philologischer Kommentar zu einem deutschen Zauberbuch (Berlin, 1958)

S PARROW - SIMPSON , W., ‘On a Magical Roll Preserved in the British Museum’, The Journal of the British Archaelogical Association 48 (1892), 40

S PILLEMAECKERS , Edw., ‘Toverij met Dievevingeren te Antwerpen in 1491’, Volkskunde 58 (1957), 15-20

S PRENGER , J. et H. I STITORIS , Malleus Maleficarum (Lyon, 1484) S TALLINGS , M. J ORDAN , Meditaciones de passione Christi olim sancto Bonaventurae attributae (Washington, 1965)

S TANNARD , J., ‘Magiferous Plants and Magic in medieval Botany’, Maryland Historian 8 (1977), 33-46

S TAPELKAMP , C HR ., ‘Chelidonium maius (stinkende gouwe) in de Volksgeneeskunde’, Volkskunde 43 (1941), 81-107

S TEELE , R. (ed.), Three Prose Versions of the Secreta Secretorum (Early Engl.

Text Soc., E.s. 74; London, 1898, repr. 1973)

S TEMPLINGER , E., Antike und moderne Volksmedizin (Leipzig, 1925)

S TEVENS , K. en J. L IEBAUT , De Veltbouw ofte Lantwinninghe (Amsterdam, 1593) S TORMS , G., Anglo-Saxon Magic (The Hague, 1948)

S[ TRUBBE ], E.I., ‘De keerne onttoveren’, Biekorf 37 (1931), 281-283 S[ TRUBBE ], E.I., ‘Een bijgelovig Soldaat’, Biekorf 36 (1930), 326

S[ TRUBBE ], E.I., ‘Om kwalen van de peerden af te lezen’, Biekorf 44 (1938), 554

S[ TRUBBE ], E.I., ‘Verfkuipen onttooveren’, Biekorf 36 (1930), 181

S TUTTERHEIM , C.F.P. (eds.), Twee onbekende tafelspelen. Met inleiding en aantekeningen uitgegeven (Amsterdam, 1946)

S TUTVOET - JOANKNECHT , C.M., Der byen boeck: Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun

achtergrond (Amsterdam, 1990)

S UDHOFF , K., Beiträge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter (Studien zur Geschichte der Medizin 10-11/12; Leipzig, 1914-1918)

S UDHOFF , K., ‘Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des

“schwarzen Todes” 1348’, Archiv f. die Gesch. der Medizin 4 (1911), 191-222, 389-425; 5 (1912), 36-87, 332-336, enz. De laatste bijdrage verscheen in 27 (1925)

S VENBERG , S., Lunaria et Zodiologia Latina (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 16; Stockholm, 1963)

S YMOENS , M., ‘De Klokken’, Vlaamsche Zanten 1 (1899), 137 T EIRLINCK , I S ., Flora diabolica (Antwerpen, s.d.)

T EIRLINCK , I S ., Flora magica (Antwerpen, 1930) T EIRLINCK , I S ., Plantenkultus (Antwerpen, 1904)

T ER H ORST , D.J.H., ‘Een Nederlandsche Uitgave van de “Mesura Christi”’, Het

Boek 24 (1936-1937), 327-330

T HIJM , P. A LBERDINGK , Kalender en Gezondheidsregels getrokken uit het Handschrift der Boekerij van de Hoogeschool te Leuven, getiteld Orat. Fland.

(KVATL Gent, 1893)

T HIJS , A.K.L., ‘Geneeskunde en Magie in seksuele en medische Aangelegenheden’, Volkskunde 92 (1991), 285-316

T HOMAS , K., Religion and the Decline of Magic (New York, 1971) T HOMPSON , C.J.S., Magic and Healing (London, [1947])

T HOMPSON , C.J.S., The Mysteries and Secrets of Magic (London, 1927) T HORNDIKE , L., Michael Scot (London, 1965)

T HORNDIKE , L., The History of Magic and experimental Science (New York, 1923-1934)

T HORNDIKE , L., ‘Traditional Medieval Tracts Concerning Engraved Astrological Images’, in: Mélanges, pp. 224-238

T HORNDIKE , L. and K. K IBRE , A Catalogue of Incipits of medieval scientific Writings in Latin (London, 1963)

T IELE , P.A., Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Universitatis Rheno-Trajectinae (Utrecht, 1887)

T INBERGEN , D.C. (ed.), Des conincx Summe (Leiden, s.d.)

T OUSSAERT , J., Le sentiment religieux en Flandre à la Fin du Moyen Age (Paris, 1963)

T RITHEMIUS , J., Steganographia: hoc est: Ars per occultam scripturam animi sui voluntatem ... (Darmbstadii, 1921)

U LM , D., Johan Hartliebs Buch aller verbotenen Kunst (Halle a.s., 1914) U LM , D., Untersuchungen zu Johan Hartliebs Buch aller verbotenen Kunst (Diss. Heidelberg, 1913)

V AN A NDEL , M.A., Volksgeneeskunst in Nederland (Utrecht, 1909) V AN B EUNINGEN , H.J.E. en A.M. K OLDEWEIJ , Heilig en Profaan. 1000 Laatmiddeleeuwse Insignes (Rotterdam Papers 8; Cotthem, 1993)

V AN B EVERWIJCK , J., Alle de werken zo in medecijne als chirurgie (Amsterdam, 1660)

V AN B EVERWIJCK , J., Joh. van Beverwijcks Schat van Ongesontheydt (Amsterdam, 1652)

V AN B UUREN , A.M.J., H. V AN D IJK e.a. (eds.), Tussentijds. Bundel Studies aangeboden aan W.P. Gerritsen (Utrecht, 1985)

V AN DEN B ERG , M., De Volkssage in de Provincie Antwerpen in de 19de en 20ste Eeuw (KANTL Gent, 1993)

V AN DEN B ERG , W.S. (ed.), Eene Mnl. Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917)

V AN DEN B ERGH , L.Ph.C., Proeve van een kritisch Woordenboek der Ned.

Mythologie (Utrecht, 1846)

V ANDEN B OSSCHE , P., Den katholyken Pedagoge (Gent, s.d.)

V AN DEN B ROECK , P., Promenade in de Pruikentijd (Antwerpen, 1995)

V ANDENBUSSCHE , L., Onze Volkstaal voor Kruiden en Artsenijen (Langemark, 1978)

V ANDENBUSSCHE , L., Ziekten en Remedies in de Volksgeneeskunde (Menen, 1973)

V ANDENHOUTE , P.J., ‘Elementen uit de Volkscultuur en de mythische

wereldbeschouwing’, OvZ 41 (1966), 13-19 en 53-66

s.d.)

V AN DER L INDEN , R., Bedevaartvaantjes. Volksdevotie rond 200 heiligen op

1000 vaantjes (Brugge, 1986)

V AN DER L INDEN , R., ‘Volksremedies’, OvZ 34 (1959), 163

V AN DE V ELDE , A.J.J., ‘Uit de Geschiedenis van de Alchemie’, Versl. en Med.

KVATL (1942), 165-216

V AN DE V ELDE , A.J.J., ‘Zuid- en Noord-Nederlandsche Bibliographie over Natuur- en Geneeskunde tot 1800’, Versl. en Med. KVATL (1941), 273-301

V ANDEWIELE , L.J., De Grabadin van Pseudo-Mesues (Gent, 1962)

V ANDEWIELE , L.J., Een Middelnederlandse Versie van de Circa Instans van Platearius (Oudenaarde, 1970)

V ANDEWIELE , L.J., ‘Een Middeinederlands Traktaat over Chiromantie’, Scient.

Hist. 4 (1966), 181-202

V ANDEWIELE , L.J. (ed.), De ‘Liber Magistri Avicenna’ en de ‘Herbarijs’ (Verhand.

van de K. Acad. voor Wet., Klasse der Wet., Jg. 27, nr. 83; Brussel, 1965) V AN D IJCK , A.H. (ed.), Verzamelde Opstellen uitgegeven door den Geschied- en Oudheidk. Kring te Hasselt (Hasselt, 1930)

V AN E S , A. (ed.), Piramus en Thisbe. Twee rederijkerspelen uit de 16de eeuw.

Bronnenstudie en Tekstuitgave (Zwolse Drukken en Herdr., nr. 50; Zwolle, 1950)

V AN H AGELAND , A., Moderne Magie en Hekserij (Leuven, 1965)

V AN H AVER , J., ‘Bezweringen, recepten en zg. liefdetover uit een 17e-eeuws handschrift’, Volkskunde 69 (1968), 189-202

V AN H AVER , J., ‘Een 19e-eeuws Verzamelhandschrift. Bijdrage tot de

Nederlandse Incantatieliteratuur’, Jb. Kon. Belg. Comm. voor Volkskunde 23 (1970), 135-197

V AN H AVER , J., ‘Longinus en de Longinuslegende in het Nederlandse

taalgebied’, Hand. Kon. Zuidned. Mij. voor Taal- en Letterk. en Geschied. 17 (1963), 397-459 en 18 (1964), 323-364

V AN H AVER , J., Nederlandse Incantatieliteratuur. Een gecommentarieerd compendium van Nederlandse Bezweringsformules (KVATL Reeks VI, nr. 94;

Gent, 1964)

V AN H AVER , J., ‘Volksglaube und Aberglaube’, in: M OSER (ed.), Glaube, pp.

85-95

V AN H EURCK , E., De Vlaamsche Volksboeken (vert. J. Truyts) (Antwerpen, 1943)

V AN L EERSUM , E.C. (ed.), De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman (Leiden, 1912)

V AN L EERSUM , E.C., Het ‘Boeck van Surgien’ van meester Thomaes Scellinck (Opuscula Selecta Neerlandicorum 7; Amsterdam, 1928)

V AN L ERBERGHE , L. en J. R ONSE , Audenaerdsche Mengelingen (Audenaarde, 1852)

V AN N ESPEN , W., ‘Een oude Bron van Volksdevotie’, Volkskunde 78 (1977), 223-233

V AN N ESPEN , W. (ed.), Miscellanea K.C. Peeters (Antwerpen, 1975)

V AN S CHEVENSTEEN , A.F.C., Documents pour servir à l'étude des maladies pestilencielles dans le marquisat d'Anvers jusqu'à la chute de l'Ancien Régime (Anvers, 1932)

V AN T HIELT , S., ‘Remedies om worten kwijt te geraken’, Rond den Heerd 15 (1880), 342-343

V AN T OL , J.F.J. (ed.), Het Boek van Sidrac in de Nederlanden (Amsterdam, 1936)

V AN W ERVEKE , A., ‘Tooveraars en Waarzeggers in de XVe en in de XVIe eeuw’,

Volkskunde 9 (1896), 121-140

Veelderhande Geneuchlycke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen (Antwerpen, 1600; herdr. Mij. Ned. Lett. Leiden, 1899)

V ERDAM , J., ‘Middelnederlandsche Geestelijke Poëzie’, Versl. en Med. Kon.

Akad. Wet., Afd. Letterk. (1898), 145-174

V ERDAM , J., ‘Over Bezweringsformulieren’, Hand. en Med. Mij. Ned. Lett. Leiden

(1900-1901), 3-62

V ERDENIUS , A.A. (ed.), Heimelykheid der Heimelykheden, opnieuw naar de handschriften uitgegeven (Amsterdam, 1917)

V ER E LST , A., Folkloristische Tijdspiegel voor België (Brussel, 1969)

V ERMEULEN , J., ‘Bijgeloof op 't Vlaamse Platteland in de 17de Eeuw’, OvZ 25 (1950), 102-104

V ERSCHAEREN , K., Het Verzamelhandschrift van J.A. Somers (1860-1937).

Bijdrage tot de Volksgeneeskunde en de Incantatie-literatuur in het Land van Lier (Ongepubl. Lic. Verhand.; Leuven, 1992)

V EKWIJS , E. (ed.),Jacob van Maerlant's Natueren Bloeme (Bibl. van Mnl. Letterk.;

Leiden, s.d.)

V[ IAENE ], A., ‘Oude Bezweringen tegen Kanker, Brand en Koorts 1490’, Biekorf 55 (1954), 162-164

V[ IAENE ], A., ‘De lange kaarsen van Nieuwpoort en andere votiefkaarsen naar maat in de middeleeuwen’, Biekorf 68 (1967), 257-269

V[ IAENE ], A., Vlaamse Pelgrimstochten (Brugge, 1982)

V IEBROCK , H. und W. E RZGRÄBER (eds.), Festschrift zum 75. Geburtstag von Theodor Spira (Heidelberg, 1961)

V IGOUROUX , F., Dictionnaire de la Bible (Paris, 1912)

V ON N EGELEIN , J., ‘Bild, Spiegel und Schatten im Volksglauben’, Archiv f.

Religionswissenschaft 5 (1902), 1 e.v.

V ON N ETTESHEIM , A., Magische Werke (Stuttgart, 1855)

V ON S TEINMEYER , E., Die kleineren althochdeutschen Sprachdenkmäler (Berlin, 1916)

W ACK , M.F., Lovesickness in the Middle Ages: The ‘Viaticum’ and Its Commentaries (Middle Ages Series; Philadelphia, 1990)

W ARDALE , W.L., ‘A Low German-Latin Miscellany of the early Fourteenth Century’, Ndt. Mitt. 58 (1952), 5-22

W ARDALE , W.L. (ed.), Albrecht van Borgunnien's Treatise on Medicine (St.

Andrews Univ. Publications, nr. XXXVIII; Oxford, 1936)

W EINHOLD , K., ‘Die mystische Neunzahl bei den Deutschen’, Abh. d. preuss.

Akad. d. Wiss. (1897), 25

W IER , J., De Praestigiis daemonum, et incantationibus ac veneficiis Libri sex (Bazel, 1577)

W ILKINS , E., The Rose-Garden Game. The symbolic background of European prayer-beads (London, 1969)

W ILLEMS , J.F., ‘Sproken’, Belg. Mus. 10 (1846), 51-98

W ITGEEST , S., Het verbetert en vermeerdert natuurlyk Tover-Boek of t'nieuw Speel-Tooneel der Konsten (Amsterdam, 1695)

W ITTOP K ONING , D.A. (ed.), Dit is die rechte Conste om alderhande Wateren te ... Distilleren (Gent, 1976)

W OLFF , J., Curious Amuletorum Scrutator (Francfort, 1692) W OLFF , J.F., Niederländische Sagen (Leipzig, 1843)

W OLFF , L., ‘Die niederländischen Segensprüche der Amplonianischen Handschrift zu Erfurt’, Korrespondenzblatt 53 (1940), 36-37

W OOLLEY , R.M., Catalogue of the Manuscripts of Lincoln Cathedral Chapter Library (London, 1927)

W RIGHT , T H . (ed.), A Selection of Latin Stories, from manuscripts ... A Contribution to the history of Fiction during the Middle Ages (London, Percy Society, 1842)

W RIGHT , T H . and J.O. H ALLIWELL , Reliquae antiquae (London, 1841)

W UTTKE , A., Der deutsche Aberglaube der Gegenwart (Berlin, 1900) W YBRANDS , Aem. W., ‘Eenige bekende en onbekende Toovermiddelen’, in:

M OLL en de H OOP S CHEFFER (eds.), Studiën, pp. 465-475

W YBRANDS , Aem. W., ‘Een preek, voor geestelijken gehouden in de eerste helft der vijftiende eeuw’, in: M OLL en de H OOP S CHEFFER (eds.), Studiën, pp. 438-464 Zeer devoot en kragtig Boekxken genaemd Lancia christi ... (Gent, s.d.) Z ENDER , M., Die Verehrung des hl. Quirinus in Kirche und Volk (Neuss am Rhein, 1967)

Z UIDEMA , W., ‘Hulp zoeken bij Geestelijken van een andere Godsdienst’, Volkskunde 15 (1903), 16

Z UIDEMA , W., ‘Naaktheid als Tovermiddel’, Volkskunde 15 (1903), 189