Nieuw Erfgoed Erkend,
reflecties op de recente monumentenselectie
Marieke Kuipers
CD
oc
3
CD 13 CD N CD 13
CD § CD <
ZL Q Q =5
C L
Afb. 1. Cover van het publieksboekje Monumenten van Herrezen Nederland (2007). met betonreliëf naar ontwerp van Harry Op de Laak bij de voormalige Patrimoniumschool te Amsterdam (nu in gebruik bij ROC/ASA Oost).
Afb. 2. Amersfoort, Constantinianum. J.C.A. Schijvens 1954 (nu in gebruik bij ROC/ASA. het Klooster)
O p 15 o k t o b e r 2 0 0 7 p r e s e n t e e r d e C u l t u u r m i n i s t e r P l a s t e r k de lijst van 100 Monumenten van Herrezen Nederland die hij v o o r b e s c h e r m i n g w i l d e a a n w i j z e n (afb. 1). De b e k e n d m a k i n g g i n g g e p a a r d m e t veel m e d i a - a a n d a c h t o m d a t het de e e r s t e k e e r w a s dat het e r f g o e d van de W e d e r o p b o u w a l s e e n s a m e n h a n g e n d e b e s c h e r m i n g s o p g a v e w e r d b e n a d e r d . Plaats van h a n d e l i n g w a s het A m e r s f o o r t s e C o n s t a n t i n i a n u m , é é n van de g e s e l e c t e e r d e ' t o p m o n u m e n t e n ' uit d e p e r i o d e 1 9 4 0 - 1 9 5 8 . D e t r a d i t i o n a l i s t i s c h e b a k s t e e n a r c h i t e c t u u r van dit m o n u m e n t a l e k l o o s t e r - en s c h o l e n c o m plex van J . C . A . S c h i j v e n s (afb. 2) lijkt o p het e e r s t e o o g n i e t d i r e c t nieuw e r f g o e d , m a a r het is e v e n m i n a l s , b i j v o o r b e e l d , het m o d e r n i s t i s c h e G r o o t h a n d e l s g e b o u w te R o t t e r d a m , o n t k o m e n aan de n o o d z a a k van h e r b e s t e m m i n g o m te blijven v o o r t b e s t a a n . In b e i d e g e v a l l e n is w a a r d e s t e l l i n g v a n u i t a r c h i t e c t u u r - e n c u l t u u r h i s t o r i s c h e i n v a l s h o e k o n o n t b e e r l i j k v o o r e e n p a s s e n d e i n t e r v e n t i e . Dit a r t i k e l g a a t n a d e r in o p de a c h t e r g r o n d e n van de b e s t u u r l i j k e i n t e r v e n t i e - d e w e t t e l i j k e b e s c h e r m i n g - en de d a a r a a n v o o r a f g a a n d e s e l e c t i e p r o b l e m a t i e k ten a a n z i e n van h e t ' N i e u w e E r f g o e d ' .
1D u b b e l z i n n i g e n i e u w h e i d
Het concept ' N i e u w Erfgoed' klinkt heel aantrekkelijk maar het behelst verschillende d u b b e l z i n n i g h e d e n , zoniet t e g e n strijdigheden. Dat begint al met de c h r o n o l o g i s c h e afbake
ning van het tijdvak van 1 9 4 0 - ' 6 5 dat kortheidshalve als 'het W e d e r o p b o u w t i j d p e r k ' w o r d t a a n g e d u i d : d a a r i n zijn o m b e l e i d s m a t i g e r e d e n e n de t e g e n p o l e n van de o o r l o g s t i j d (schade) en de vroeg-naoorlogse decennia (herstel) s a m e n g e bracht om zo direct te kunnen aansluiten bij de al afgeronde b e s c h e r m i n g s r o n d e voor de 'jongere b o u w k u n s t ' uit de perio
de 1 8 5 0 - 1 9 4 0 .
2D e h i s t o r i s c h e scheidslijn van d e T w e e d e Wereldoorlog is hierdoor verschoven van eindpunt naar start
punt. Voor de N e d e r l a n d s e m o n u m e n t e n z o r g ligt het eindpunt van het nieuw te o n d e r z o e k e n m o n u m e n t e n p o t e n t i e e l nu hal
verwege de roerige j a r e n ' 6 0 . Wat toen nieuw en e x p e r i m e n teel was in d e architectuur en volkshuisvesting is nu oud en afgeschreven in technisch en e c o n o m i s c h opzicht. De cultuur
historische waardestelling van het ( s t e d e n ) b o u w k u n d i g erf
g o e d uit het m i d d e n van d e t w i n t i g s t e e e u w is e c h t e r n o g maar net op g a n g g e k o m e n in de m o n u m e n t e n w e r e l d en moet
P A G I N A ' S
155-165
156 B U L L E T I N KNOB 2008-4
s o m s nog een zekere weerstand overwinnen ten opzichte van de 'kanjers en k n o e r t e n ' die zich ten koste van kleinschalige historische b e b o u w i n g een plaats in het stadsbeeld verover- d e n .
3In d e discussies over kwaliteit in de g e b o u w d e o m g e - ving treden s o m s scherpe contrasten o p terwijl de tijdsdruk toeneemt om snel tot een waarde-oordeel te k o m e n .
De nadruk op het nieuwe van het erfgoed der w e d e r o p b o u w - m o n u m e n t e n maskeert het fysieke feit dat deze b o u w w e r k e n al enkele decennia oud zijn en vaak een totaal ander gebruik h e b b e n gekregen dan waarvoor zij oorspronkelijk ontworpen waren. Toch moet het n i e u w e erfgoed zich j e u g d i g voordoen o m zich teweer te stellen tegen het negatieve i m a g o van slij- tage en veroudering en tegen de navenante handelwijze van investeerders, politici en volkshuisvesters, waarvan een groot aantal in de greep lijkt te zijn van de vernieuwingsdrang der w e g w e r p m a a t s c h a p p i j . D o o r de werken van de w e d e r o p b o u w als j o n g e m o n u m e n t e n te bestempelen krijgen zij in cultureel en beleidsmatig opzicht weer een overlevingskans. M a a r het nadeel blijft dat de vanuit de overheid beschikbare budgetten v o o r i n s t a n d h o u d i n g ( O C W ) veel k l e i n e r zijn dan die voor sloop en n i e u w b o u w ( V R O M ) en dat in de bouwwereld het particuliere initiatief de overhand heeft. O o k de n i e u w e nor- m e n voor w o o n - en w e r k g e b o u w e n pakken ongunstig uit voor de ' o u d b o u w ' . D a a r e n t e g e n m o e t v o l g e n s d e N e d e r l a n d s e M o n u m e n t e n w e t een m o n u m e n t ten m i n s t e vijftig j a a r o u d zijn om voor wettelijke b e s c h e r m i n g in a a n m e r k i n g te kunnen k o m e n . De tijdsmarge van een halve eeuw is rond 1900 inge- voerd o m de historici de n o d i g e distantie te verschaffen voor een o n b e v o o r o o r d e e l d e w a a r d e r i n g van het g e b o u w d e erf- goed. A r g u m e n t d a a r v o o r w a s dat dan ' t e n m i n s t e een m e n - schenleeftijd' zou zijn verlopen alvorens over de artistieke en historische waarde van een potentieel m o n u m e n t werd geoor- deeld en zoveel werd v o o r k o m e n dat over het werk van nog levende architecten d o o r tijdgenoten zou worden beslist wat w e l en niet de m o e i t e van het b e h o u d e n w a a r d w a s . D a t onderscheid ten opzichte van beeldend kunstenaars leek des- tijds v e r d e d i g b a a r o m d a t o v e r h e i d s m u s e a v o o r eigentijdse kunst toen nog maar net in opkomst waren en het behoud van m o n u m e n t e n voornamelijk werd gezien als een zaak van res- tauratie dan wel reconstructie. Inmiddels is deze chronologi- sche limiet in de meeste andere Europese landen verminderd of afgeschaft omdat de omloopsnelheid der g e b o u w e n steeds korter is g e w o r d e n en sneller v e r m i n k i n g of afbraak dreigt.
O o k op de Werelderfgoedlij st prijken al naoorlogse meester- werken die bij hun voordracht iets m e e r dan dertig j a a r oud waren: Brasilia en het O p e r a H o u s e in Sydney; en de o n d e r supervisie van A u g u s t e Perret w e d e r o p g e b o u w d e kern van Le Havre is daar recentelijk bijgekomen. In vergelijking d a a r m e e is N e d e r l a n d dus laat begonnen met de n i e u w e opgaven die het n i e u w e e r f g o e d stelt a a n w a a r d e s t e l l i n g , s e l e c t i e en i n s t a n d h o u d i n g . O n s land loopt achter in de herziening van het leeftijdscriterium, terwijl de ' G r o t e V e r b o u w i n g ' zorgt voor een o n g e k e n d grote transformatie in aanzien en b e h a n - deling van de naoorlogse w o n i n g b o u w .
4D e vraag is gerechtvaardigd of de wettelijk vereiste m i n i m u m leeftijd van vijftig j a a r nog van deze tijd is, m e d e gelet op het
feit dat ook bij andere erfgoedsectoren een kortere distantie in de tijd in acht g e n o m e n w o r d t bij selectie (bijvoorbeeld archieven, bibliotheken, musea). In de 21e eeuw, met een aan- merkelijk intensiever b e b o u w d oppervlak dan in 1940, is d e e c o n o m i s c h e en p l a n o l o g i s c h e druk o m in de g e b o u w d e o m g e v i n g te vernieuwen vele malen groter dan bij de eerste d i s c u s s i e s o v e r m o n u m e n t e n b e s c h e r m i n g het geval w a s . G e b o u w e n worden al binnen dertig j a a r afgeschreven, hoewel zij constructief n o g sterk genoeg zijn o m enkele decennia lan- ger mee te gaan.
Het avantgardistische adagium 'Form Follows Function' heeft samen met de kapitalistische praktijk van 'form follows finan- ce' geleid tot een d o m i n a n t e nieuwheidscultus die steeds min- der ruimte lijkt te laten voor de reeds bestaande architectuur en voor de m o n u m e n t e n z o r g in het bijzonder. In dat opzicht is de r a d i c a l e retoriek van de a r c h i t e c t e n van het N i e u w e B o u w e n te ver d o o r g e s c h o t e n . D e N i e u w e B o u w e r s kenden echter hun klassieken en pleitten óók voor selectief b e h o u d van m o n u m e n t e n .
5Die interesse wordt nu vaak vergeten, o m nog maar te zwijgen van het m a s s a l e geheugenverlies dat n a 1968 door gebrekkig onderwijs in de ( a r c h i t e c t u u r g e s c h i e d e - nis is o n t s t a a n . Wel kan m e n achteraf z e g g e n dat zij e e n ouderwetse opvatting hadden van de m o n u m e n t e n z o r g (door uit te gaan van vrijlegging, reconstructie of ' b e v r i e z i n g ' in plaats van h a r m o n i s c h e i n g e p a s t e v e r a n d e r i n g e n ) en dat zij dubbelzinnig waren omtrent de culturele en technische duur- zaamheid van hun eigen scheppingen. Juist die spanning tus- sen v o r m en functie, t u s s e n g e b r u i k s - en t o e k o m s t w a a r d e beïnvloedt, samen met de nieuwheidscultus, de actuele attitu- de tegenover het vroeg-naoorlogse erfgoed.
De optimistische ' w i j k g e d a c h t e ' van de W e d e r o p b o u w w i j k e n , met twee miljoen w o n i n g e n in totaal, is inmiddels achterhaald d o o r p o s t m o d e r n e opvattingen en een a n d e r e bevolkingssa- m e n s t e l l i n g ( o n d e r a n d e r e d o o r vergrijzing d e r ' b a b y b o o - m e r s ' , gezinsverdunning, toestroom van niet-Europese i m m i - granten), waardoor de vooruitgang van toen - niet meer inwo- n e n bij o u d e r s of v r e e m d e n - is o m g e s l a g e n in e e n achterstand ten opzichte van de luxere standaard der Vinex- wijken van nu. Hetzelfde geldt voor de buurtvoorzieningen.
M e t n a m e kerken en scholen verdwijnen steeds sneller uit het wijkbeeld ten g e v o l g e van o n t z u i l i n g en o n d e r w i j s v e r n i e u - wing. Zij krijgen nauwelijks de kans om een 'erfgoed-status' te verwerven en worden zelden gezien als een symbool van een gedeeld verleden. D a a r o m is het zinvol o m de wettelijke criteria en de top 100-idee nog e e n s kritisch te b e s c h o u w e n .
T o p 100-idee
D e N e d e r l a n d s e M o n u m e n t e n w e t m a a k t in b e g i n s e l g e e n
o n d e r s c h e i d t u s s e n ' t o p - m o n u m e n t e n ' e n a n d e r e b e s c h e r -
m e n s w a a r d i g e g e b o u w e n . Zij m a a k t alleen verschil t u s s e n
wel en niet wettelijk b e s c h e r m d e m o n u m e n t e n . A n d e r s dan
bij voorbeeld het E n g e l s e stelsel hanteert zij geen klassering
naar kwaliteit of (inter)nationale betekenis. Dat wil niet zeg-
gen dat er geen notie is van een ' k l a s s e - v e r s c h i l ' . M a a r het
past niet in o n z e egalitaire en tot voor kort verzuilde m a a t -
B U L L E T I N K N O B
2008~4 157
schappij o m het ene m o n u m e n t als belangrijker aan te merken dan het andere en een beleid te ontwikkelen dat openlijk een voorkeursbehandeling voorstaat voor een b e p a a l d e 'top-klas- s e ' .
Wie de historische praktijk van de m o n u m e n t e n z o r g en -waar- dering onderzoekt, k o m t al snel tot de ontdekking dat indirect een culturele hiërarchie van invloed is geweest bij de uitvoe- ring van inventarisatie, selectie en subsidiëring, m a a r dat het beginsel van e e n ' o p e n l i j s t e n - s y s t e e m ' heeft belet o m o p voorhand uit te gaan van een m a x i m e r i n g van het aantal te beschermen m o n u m e n t e n .
6Toch kan een kwantitatieve beper- king b e h u l p z a a m zijn bij een kritische b e o o r d e l i n g van het erfgoed, al m o e t het m a x i m u m niet te smal en niet te star w o r d e n toegepast. In het besef dat het h u i d i g e b o u w a r e a a l m e e r dan acht miljoen g e b o u w e n omvat, waarvan bijna drie miljoen uit de volle W e d e r o p b o u w p e r i o d e m a a r het m e r e n - deel j o n g e r is dan twintig jaar, is e e n aantal van h o n d e r d
' n i e u w e m o n u m e n t e n ' uit de vroegste fase (tot en met 1958) natuurlijk uiterst bescheiden, m a a r het is een goed b e g i n .
7Dat aantal van honderd heeft een grote aantrekkingskracht voor managers en uitgevers, die niet altijd gedeeld wordt door d e m e e r o p kwalitatieve aspecten gerichte m o n u m e n t e n b e s c h e r - mers.
D e ' t o p 100-idee' blijkt letterlijk al zo oud als de weg naar R o m e , zoals onder a n d e r e blijkt uit het Kunst Kabinet der Aldervermaerdste. Statuen of Antique Beelden staende binnen Romen* Deze geïllustreerde beschrijving uit 1638 toont een honderdtal klassieke beelden die op grond van hun reputatie als 'voorbeeldige w e r k e n ' zijn uitgekozen v a n w e g e hun per- fecte p r o p o r t i e s en grote s c h o o n h e i d . Een e e u w later ver- scheen een heruitgave van deze bezienswaardigheden met een aanvullende toelichting op de m y t h o l o g i s c h e en historische achtergrond van elke sculptuur. Deze kunstreisgids, 'dienstig en vermakelijk', is te b e s c h o u w e n als een verlengstuk van de klassieke C a n o n die in de Oudheid onder kunstkenners werd gehanteerd als maatstaf voor de esthetische oordeelsvorming en kennisbron van g o e d e kunst. De klassieke canon had geen m a x i m u m , in tegenstelling tot de recentelijk uitgebrachte his- torische c a n o n van de c o m m i s s i e - V a n O o s t r o m die vijftig ' v e n s t e r s ' o p de vaderlandse g e s c h i e d e n i s laat o p e n e n door middel van historische gebeurtenissen, personen, t h e m a ' s e n objecten die ieder schoolkind in Nederland weten moet vanaf de Prehistorie tot de m i l l e n n i u m w i s s e l i n g .
9Daarbij valt o p dat het aantal vensters per periode ongelijk verdeeld is en dat de laatste eeuw met vijftien vensters ruimer is bedeeld dan de ' G o u d e n E e u w ' . Hier lijkt geen noodzaak te bestaan voor een grote historische afstand o m uit het recente (en verre) verle- den de belangrijkste wetenswaardigheden te onderscheiden.
H o e anders gaat het toe bij de selectie van de N e d e r l a n d s e M o n u m e n t e n van Geschiedenis en Kunst. Al is er (nog?) geen N e d e r l a n d s e ' m o n u m e n t e n c a n o n ' van de m o o i s t e , beste of historisch belangrijkste b o u w w e r k e n in ons land die iedere b e s c h a a f d e b u r g e r zou m o e t e n k e n n e n , er is in 1 9 3 8 - ' 3 9 onder leiding van Jan Kalf, een lijst opgesteld van 108 m o n u - menten die - met het oog op het dreigende oorlogsgevaar - ' s p e c i a l e b e s c h e r m i n g ' v e r d i e n d e n v a n w e g e hun c u l t u r e l e
k o s t b a a r h e i d .
1 0De t w e e j o n g s t e m o n u m e n t e n o p die lijst van meest bijzondere 'beschermenswaardigheden', de Vondelkerk van P.J.H. C u y p e r s te A m s t e r d a m en de Sint Bavokathedraal te Haarlem van zoon Jos Cuypers, vormden vreemde eenden in de bijt van veel oudere stadspoorten, paleizen, stadhuizen en m i d d e l e e u w s e kerken. Het ging hierbij om de uitvoering van f y s i e k e v o o r z o r g s m a a t r e g e l e n , n i e t o m w e t t e l i j k e b e s c h e r m i n g in een ' n o r m a l e ' situatie (een m o n u m e n t e n w e t zou pas in 1961 worden ingevoerd).
Met hetzelfde o o g m e r k werd in de loop van de j a r e n ' 8 0 voor Unesco een 'Top 100-lijst' samengesteld voor de cultuurbe- s c h e r m i n g in b u i t e n g e w o n e o m s t a n d i g h e d e n . " Dat intussen de aandacht w a s verbreed waardoor ook andere gebouwtypen en a n d e r e b o u w p e r i o d e n (zoals industrieel erfgoed en c o m - plexen van sociale w o n i n g b o u w ) tot de ' t o p ' van het b o u w - kunstig erfgoed konden doordringen blijkt wel uit het feit dat slechts 29 van d e 117 i t e m s al e e r d e r v o o r k w a m e n o p d e Kunstbeschermingslijst van Kalf. Toch is o o k dan het aandeel van twintigste-eeuwse m o n u m e n t e n gering (14).
D e s te opmerkelijker w a s het dat vrijwel tezelfdertijd - en met aanzienlijk m e e r publiciteit - een eerste s y s t e m a t i s c h e aanpak plaatsvond van de inventarisatie, selectie en bescher- m i n g van de z o g e n a a m d e ' j o n g e r e b o u w k u n s t ' na eerdere 'thematische v i n g e r o e f e n i n g e n ' . Als opmaat voor een lande- lijke projectmatige aanpak d i e n d e de samenstelling van een lijst van ' e v i d e n t e ' of 'bijzondere m o n u m e n t e n ' , aangevuld met een lijst van z o g e n a a m d e 'witte v i l l a ' s ' .
1 2Het architecto- nisch erfgoed van het N i e u w e B o u w e n werd ondubbelzinnig naar voren geschoven als belangrijkste bijdrage aan de ont- wikkeling van de architectuur en stedenbouw. Het markeert de omslag naar een voorkeur voor de innovatieve kwaliteiten van de ' M a c h i n e A g e ' en een zekere nostalgie naar de toen- m a l i g e n i e u w h e i d van de M o d e r n e B e w e g i n g , w a a r v a n het radicale gedachtegoed m e e r onder vuur k w a m te liggen door de opkomst van p o s t m o d e r n e opvattingen. D e s o n d a n k s is de waardering voor hoge o u d e r d o m nog steeds een belangrijke w e g i n g s f a c t o r in de c u l t u u r h i s t o r i s c h e r a n g s c h i k k i n g naar prioriteit - en terecht, naar mijn mening, want de o u d e m o n u - m e n t e n zijn als t a s t b a r e u i t d r u k k i n g van a n c i ë n n i t e i t en Alterswert zeldzaam en onvervangbaar, al mag dit geen belet- sel vormen o m ook j o n g e r e m o n u m e n t e n te beschermen van- w e g e hun specifieke k w a l i t e i t e n . Vandaar de v o o r z i c h t i g e a a n p a k om in o m t r e k k e n d e b e w e g i n g e n e e n c o n c r e t e uit- spraak te doen over 'topkwaliteit'.
De behoefte aan een kwantitatieve beperking van het aantal ' n o o d g e v a l l e n ' van meest bedreigde m o n u m e n t e n tot 100, die bijvoorbeeld blijkt uit de tweejaarlijkse r a p p o r t e n van het Worlds Monuments Fund, is op pragmatische gronden (verde- ling van beperkt beschikbare budgetten en capaciteit) wel te begrijpen, maar gaat voorbij aan de culturele complexiteit van de selectieproblematiek en de o n d e r l i g g e n d e waardestelling van het omvangrijke en vaak nog vogelvrije erfgoed uit de twintigste e e u w .
1 3Het is, kortom, veel moeilijker om o p vak- inhoudelijk verantwoorde wijze honderd of d u i z e n d ' b e s t e ' ,
' b e l a n g r i j k s t e ' , ' m e e s t b i j z o n d e r e ' j o n g e m o n u m e n t e n te
selecteren uit een paar miljoen g e b o u w e n dan het geval was
158
bij de oudere bouwkunst. Dat besef is inmiddels doorgedron
g e n o p n a t i o n a l e en i n t e r n a t i o n a l e schaal en e v e n z o de behoefte aan heldere parameters en k e n n i s u i t w i s s e l i n g .
1 4D e 'Top 100' van w e d e r o p b o u w m o n u m e n t e n sluit op geheel eigen wijze aan bij deze verschillende op b e s c h e r m i n g toege
sneden selectietradities. Daarbij zijn ook enkele noties ver
werkt uit het selectiebeleid andere erfgoedsectoren, w a a r o p ik hieronder nog terugkom. Van belang is hier om te vermelden dat d o o r het a a n t r e d e n van C u l t u u r m i n i s t e r P l a s t e r k een o m m e z w a a i in het politieke klimaat is g e k o m e n die een open
lijke uitspraak ten gunste van een 'top-lijst' stimuleerde, een kwestie die in eerdere jaren veel meer omstreden was en er onder andere voor zorgde dat in 2002 een algemeen overzicht w e r d g e p u b l i c e e r d w a a r i n 101 t y p e r e n d e w e r k e n uit de w e d e r o p b o u w p e r i o d e b i j e e n g e b r a c h t zijn bij wijze van ' s m a a k m a k e r ' .
1 5Hierbij ging het overigens nog niet o m een selectie ten b e h o e v e van bescherming.
Dat w a s wel het geval bij de o p s t e l l i n g van de Tijdelijke beleidsregel 2007, waarin voor het eerst een formulering van het begrip ' t o p m o n u m e n t ' w a s o p g e n o m e n voor de uitverkie
z i n g van die m o n u m e n t e n " d i e met v o o r r a n g b e s c h e r m i n g verdienen en als 'meest waardevol' zijn te b e s c h o u w e n . Hierbij is het volgende maatgevend:
a. het m o n u m e n t is een evidente mijlpaal in de ontwikkeling van de architectuur, s t e d e n b o u w , l a n d i n r i c h t i n g , b o u w t e c h niek of r u i m t e g e b o n d e n kunst in Nederland, wat o n d e r m e e r blijkt uit een vooraanstaande positie en duiding in de nationa
le en internationale vakliteratuur; of
b. het m o n u m e n t is een essentieel toonbeeld van de belang
rijkste cultuurhistorische of sociaalhistorische ontwikkelingen van de w e d e r o p b o u w p e r i o d e in Nederland.
D e z e begrippen verwijzen naar b o u w w e r k e n met een uitzon
derlijke en onvervangbare m o n u m e n t w a a r d e vanwege de ont-
Afb. 3. Amsterdam, lange gevel van de voormalige technische school Patrimonium, ontworpen door B. Ingewersen en C. de Geus als een staalkaart van beton-afwerkingen in 1956.
B U L L E T I N KNOB 2008-4
Afb. 4. Bloemendaal, erebegraafplaats, A. Komter, G.H.M. Holt en J.T.P.
Bijhouwer. 1947.
werpkwaliteiten (als ' i c o n e n ' ) , de verankering in een speci
fieke locatie (als sleutelstuk in de biografie van een belangrij
ke p l e k ) , en/of d e specifieke h e r i n n e r i n g s w a a r d e aan e e n belangrijke historische g e b e u r t e n i s die verbonden is met de Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse w e d e r o p b o u w ( s y m boolfunctie)". (De cursivering is door mij aangebracht o m d a t dit de kernbegrippen zijn w a a r o m het onderscheid draait).
Typerend voor de e e r s t g e n o e m d e categorie zijn zonder twijfel de ' i c o n e n ' van de m o d e r n i s t i s c h e w e d e r o p b o u w te Rotter
dam: het Lijnbaan-ensemble van J.H. van den Broek en J . B . B a k e m a en anderen en het al g e n o e m d e G r o o t h a n d e l s g e b o u w , evenals het C o r b u s i a a n s e s c h o o l g e b o u w dat Ben Ingwersen b o u w d e voor de LTS Patrimonium aan de n i e u w e doorbraak van de Wibautstraat te A m s t e r d a m , met - in o o r s p r o n g o n g e kleurde - betonreliëfs naar o n t w e r p van Harry O p de Laak (afb. 1 en 3). Kenmerkend voor de tweede g r o e p zijn bij voor
beeld de nationale g e d e n k p l a a t s e n voor de oorlogsslachtof
fers: de Erebegraafplaats te Bloemendaal (afb. 4) en de Her
d e n k i n g s h o f te Putten, waarbij in b e i d e gevallen J.T.P. B i j h o u w e r de g r o e n a a n l e g h a d o n t w o r p e n in 1947. M e e s t a l lopen beide aspecten door elkaar en dat maakt m o n u m e n t e n nu juist zo interessant en b e s c h e r m e n s w a a r d i g , zoals in het geval van het G e b o u w voor Werktuig- en S c h e e p s b o u w k u n d e , dat gefaseerd tot stand g e k o m e n is in de n i e u w e T H - w i j k van Delft tussen 1950 en 1957 naar o n t w e r p van A.J. van der Steur en G. D r e x h a g e , met toegepaste kunst van L. Blom, D.
Bus, B. Roth, C. van Kralingen, W. E l e n b a a s , K. A p p e l , J.
Brons en H.A. Bal (afb. 5).
D e Top 100-lijst m o e t z e k e r niet w o r d e n opgevat als een
' c a n o n ' van de m i d d e n - t w i n t i g s t e - e e u w s e architectuur, m a a r
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
Afb. 5. Delft, Gebouw voor Scheepvaart- en Werktuigbouwkunde, A.J. van der Steur en G. Drexhage (i'950-53-gedeelte).
eerder als een urgentie-inventaris van honderd b e s c h e r m e n s - waardige t o p m o n u m e n t e n . S o m m i g e ' e v i d e n t e ' m o n u m e n t e n ontbreken hierin, hetzij o m d a t zij al in e e n e e r d e r s t a d i u m zijn b e s c h e r m d (bijvoorbeeld het Nationaal Luchtvaartlabora
torium van W. van Tijen en H . A . M a a s k a n t te A m s t e r d a m , bekend als het voorbeeld van het 'huwelijk van baksteen en b e t o n ' , oftewel de ' s h a k e - h a n d s - a r c h i t e c t u u r ' ) , hetzij o m d a t andere belangrijke werken al tijdens hun minderjarigheid zijn gesloopt, zoals de Jozefkerk van J.H.A. H u y s m a n s te Vaals en het rijkelijk van decoratieve aankleding voorziene Ministerie van O n d e r w i j s , Kunsten en W e t e n s c h a p p e n aan de N i e u w e Uitleg te D e n H a a g (afb. 6). Dit w a s naar o n t w e r p van de toenmalige rijksbouwmeester G.W. Friedhoff en zijn assistent M . Bolten opgetrokken als een toonbeeld van culturele weer
baarheid en g o u v e r n e m e n t e l e waardigheid ter plaatse van Pie
ter Posts Kanongieterij die was weggevaagd bij het bombar
d e m e n t op het B e z u i d e n h o u t . H o e g o e d o o k b e d o e l d als model voor een s a m e n g a a n van kunsten en een c u l t u u r b e w u s - te rijksoverheid, het ministeriegebouw moest wijken voor een efficiënter k a n t o o r g e b o u w .
1 6Het verlies is voor de m o n u m e n tenzorg des te pijnlijker o m d a t hier de M o n u m e n t e n r a a d bij-
Afb. 6. Verdwenen hal van het ministerie van OKW aan de Nieuwe Uitleg te Den Haag, 1953.
e e n k w a m en de b a s i s w e r d g e l e g d v o o r de u i t e i n d e l i j k e M o n u m e n t e n w e t die in 1961 van kracht werd.
W a a r d e b e p a l i n g als toegepaste w e t e n s c h a p
Vanouds is er sprake van een intensieve interactie tussen de a m b t e l i j k e m o n u m e n t e n z o r g e r s en de ' o u d h e i d m i n n e n d e ' leden van de K N O B voor de verzameling en verspreiding van kennis van het g e b o u w d e erfgoed. A a n de m o n u m e n t e n b e schrijving is in 2 0 0 6 n o g een speciaal t h e m a n u m m e r (nr. 6) gewijd naar aanleiding van de voltooiing van de serie Monu
menten in Nederland, die door een particulier bureau is uitge
voerd en per provincie g e o r d e n d .
1 7D e z e professionalisering en uitbesteding van kennisintensief werk - zoals de inventari
satie, b e s c h r i j v i n g en selectie van w a a r d e v o l l e h i s t o r i s c h e
g e b o u w e n - hangt samen met de politieke voorkeur voor een
t e r u g t r e d e n d e overheid. D e wettelijke b e s c h e r m i n g s t a a k is
e c h t e r n o g s t e e d s e e n r e g e r i n g s z a a k , d i e via k o r t l o p e n d e
beleidsregels en diverse projecten wordt uitgevoerd d o o r of
o n d e r supervisie van de Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g
( R D M Z ) / R i j k s d i e n s t voor A r c h e o l o g i e , Cultuurlandschap en
l60 B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
M o n u m e n t e n ( R A C M ) . D e z e situatie zorgt vaak voor tijds- druk en w e g l e k k e n d e kennis tengevolge van personeelswisse- lingen en n i e u w e beleidsmatige accenten (nog afgezien van de reorganisaties), wat zijn weerslag heeft op een consistente en kritische w a a r d e b e p a l i n g van het i m m e n s e potentieel aan b o u w k u n s t i g erfgoed uit eerst het 'Stoomtijdperk' en nu het m i d d e n van de twintigste eeuw. Hiervoor is immers tijd, capa- citeit en continuïteit nodig. Bij voorkeur vindt ook de nodige b e z i n n i n g plaats o p de g r o n d s l a g e n van het w a a r d e n s t e l s e l van de m o n u m e n t e n s e l e c t i e e n - b e s c h e r m i n g , m a a r in de praktijk komt het daar zelden van.
W e l i s w a a r h e b b e n d e M S P - c r i t e r i a z o a l s v e r w o o r d in de Handleiding Monumenten Selectie Project (1991) zich b e w e - zen als bruikbare - en zelfs robuuste - toetsingsinstrumenten, die ook voor het erfgoed van n a 1940 toepasbaar zijn, voor de oudere b o u w k u n s t is slechts voor enkele subcategorieën een verfijningskader ontwikkeld en blijken eventuele herijkings- operaties veel te ingewikkeld in verband met verworven rech- ten en - o p n i e u w - tijd- en capaciteitsgebrek van d e s k u n d i g e waardestellers. Bovendien heeft het tot nu toe bij de Neder- landse m o n u m e n t e n s e l e c t i e aan d i e p g a n g ontbroken bij een verdere analyse van de wijze w a a r o p de diverse cultuurwaar- den zijn geïnterpreteerd en de daarbij leidende p a r a d i g m a ' s en canonieke voorbeelden, zoals bij voorbeeld wel is g e d a a n bij de sociale constructie van het begrip 'historische beteke- n i s ' in de A m e r i k a a n s e m o n u m e n t e n z o r g .
1 8H i e r liggen uitdagingen voor enerzijds de n i e u w e reeks the- m a p r o g r a m m a ' s van de R A C M en anderzijds de universitei- ten waar in verschillende v o r m e n onderwijs en onderzoek in cultureel erfgoed wordt gestimuleerd. Bij alle aandacht voor de b e t e k e n i s v o r m i n g en architectuur- e n c u l t u u r h i s t o r i s c h e waardebepaling m a g echter de materiële c o m p o n e n t niet ver- geten worden. Dit betekent dat ook de bouwhistorische ken- nis moet worden uitgebreid naar vroeg-naoorlogse b o u w m e - thoden en -materialen.
T e r u g n a a r d e w a a r d e b e p a l i n g als t o e g e p a s t e w e t e n s c h a p . Hierbij doen z i c h verschillende vakmatige p r o b l e m e n voor.
Eén daarvan is de afhankelijkheid van b e s c h i k b a r e bronnen voor het noodzakelijke overzicht. Z o kon de o p b o u w van de w e d e r o p b o u w d a t a b a n k slechts o p een beperkt aantal vaktijd- schriften en vrijwillige r e s p o n s d o o r d e r d e n w o r d e n g e b a - seerd, w a a r d o o r n o g vele l a c u n e s b e s t a a n ten a a n z i e n van data, betrokken ontwerpers en afbeeldingen. Bovendien wordt d e w a a r d e s t e l l i n g vanuit e e n ( i n t e r ) n a t i o n a a l p e r s p e c t i e f bemoeilijkt door een zekere onevenwichtigheid zoniet onvol- ledigheid in de historiografie, die hoofdzakelijk is gericht op v e r n i e u w i n g en de ontwikkelingen in de grote steden. Traditi- onalistische architectuur en regionale ontwikkelingen worden in de secundaire literatuur over de w e d e r o p b o u w ofwel g e n e - g e e r d ofwel als van m i n d e r b e l a n g b e s c h r e v e n . H i e r d o o r dreigt een onkritische herhaling van dezelfde beoordelingen te ontstaan, o m d a t vermelding in een g e r e n o m m e e r d e publi- catie nu e e n m a a l een belangrijke o n d e r s t e u n i n g in de argu- mentatie voor b e s c h e r m i n g biedt.
Belangrijk zijn tevens de verschillen tussen de architectuur- g e s c h i e d e n i s - die voornamelijk is g e o r i ë n t e e r d o p de tot-
standkoming en de architectonische kwaliteiten van het ont- w e r p - en de m o n u m e n t a l e waardestelling van het g e b o u w - waarbij ook de b o u w - en gebruiksgeschiedenis in het oordeel w o r d e n b e t r o k k e n . In a a n v u l l i n g o p D a v i d L o w e n t h a l ' s onderscheid tussen history en heritage wil ik ook een onder- schied maken tussen architecture en heritage, want m o n u m e n - ten zijn meer dan alleen een (herkenbaar) uitgevoerd o n t w e r p of een n i e u w e architectonische opgave). Zij hebben ook een c u l t u u r h i s t o r i s c h e d i m e n s i e die o p de een of a n d e r e wijze afleesbaar dient te zijn en te blijven, bijvoorbeeld d o o r de situering, een bepaalde plaats-gebonden functie of bijzondere versiering. Dat geldt bij voorbeeld voor de D e Ruyterschool te Vlissingen (afb. 7), die vanwege de directe verbondenheid met het m a r i t i e m e onderwijs en de situering aan de kust kan w o r d e n a a n g e m e r k t als e e n ' e s s e n t i e e l t o o n b e e l d ' v o o r de w e d e r o p b o u w van de Z e e u w s e z e e h a v e n s t a d en tevens een s y m b o o l f u n c t i e heeft ' v o o r N e d e r l a n d als h a n d e l d r i j v e n d e , explorerende en varende n a t i e ' .
De notie van een ' s y m b o o l f u n c t i e ' is er bij de aanwijzing van m o n u m e n t e n altijd wel g e w e e s t , m a a r die is p a s expliciet geworden bij de aanscherping van de criteria voor de selectie van het j o n g e r e en j o n g s t e a r c h i t e c t o n i s c h erfgoed. Hierbij zijn de criteria die zijn opgesteld voor het Deltaplan Cultuur- b e h o u d van invloed geweest. Het is tevens een teken dat de m o n u m e n t e n b e s c h e r m i n g in een breder verband van cultuur- beleid terecht is g e k o m e n .
Terwijl de ' m o n u m e n t e n - s e l e c t e u r s ' eraan werken om vanuit vakkennis en een actueel overzicht zo goed en zo zorgvuldig mogelijk de (meest) beschermenswaardige gebouwen te zeven uit het enorme potentieel, kortom te toetsen op architectuur- en cultuurhistorische kwaliteit, zijn juist vanuit politieke hoek in de afgelopen dertig j a a r vele nota's en voorstellen ingediend met betrekking tot de kwantiteit, variërend van de Knelpunten- nota (1978) tot de beleidsbrief Meer dan de Som ( M D D S , 2003). Door de mentale verbinding van het aantal beschermde monumenten met het beschikbare restauratiebudget is een grote druk ontstaan om tot een inperking van het rijksmonumenten- bestand te komen. Vooral in de laatste nota wordt aangedron- gen op vergroting van de beheersbaarheid, hoewel de wettelij- ke, culturele en maatschappelijke grondslagen van de monu- mentenbescherming - ook bij de nieuwe M o n u m e n t e n w e t 1988 - in essentie niet veranderd zijn.
De aandacht voor de beheersbaarheid komt nadrukkelijk aan de
orde in de discussienota Erfgoed in overvloed (2000). Hierin
worden voor het eerst de processen van waarderen, normeren
en selecteren van het cultureel erfgoed in het rijksbeleid inzake
de verschillende sectoren onderling vergeleken en wordt grote
aandacht gevraagd voor de beheersbaarheid. Kwantiteit wordt
hierbij al in de titel als een p r o b l e e m geponeerd, met n a m e
wegens de beperkte beschikbaarheid van financiële middelen
en menselijke capaciteit. Tevens wordt de vraag gesteld of her-
ziening van de selectie mogelijk is, met een grotere onderlinge
afstemming van (wettelijke) criteria. In de nota wordt echter
nauwelijks ingegaan op de vraag of alle onder rijksverantwoor-
delijkheid vallend cultureel erfgoed wel onder één n o e m e r -
die impliciet als 'Collectie Nederland' is omschreven - is onder
B U L L E T I N K N O B
2OO8-4 l6l
AJb. 7. Vlissingen, Zeevaart/De Ruyterschool aan de Boulevard Evensen, A. Rothuizen 1953.
te brengen en evenmin op de vraag of het concept 'collectie' voor alle erfgoedsectoren gelijkelijk kan worden t o e g e p a s t .
1 9Daarbij moet ook worden bedacht dat 'Cultureel Erfgoed' als begrip pas betrekkelijk kort in z w a n g is in Nederland en al diverse wijzigingen en verfijningen heeft ondergaan, maar het is als beleidsterrein met betrekking tot archieven, archeologi
sche objecten en sites ( ' o u d h e d e n ' ) , musea en monumenten al veel langer - minstens sinds de aanstelling van Victor de Stuers als referendaris Kunsten en Wetenschappen in 1875 - een for
meel erkende taak voor het rijk.
2 0Het is dan ook in de wisselwerking met het rijkscultuurbeleid dat de w a a r d e r i n g - en selectie - van m o n u m e n t e n als een toegepaste w e t e n s c h a p w o r d t beoefend. Daarvoor is gespeci
aliseerde deskundigheid nodig, die inhoud geeft aan de crite
ria e n die ook de lange lijnen in de aanwijzingsgeschiedenis in het oog houdt.
Criteria en kritiek
M e r k w a a r d i g g e n o e g is er bij de invoering van de n i e u w e M o n u m e n t e n w e t 1988 n a u w e l i j k s i n h o u d e l i j k e d i s c u s s i e geweest over de omschrijving van de inhoudelijke wettelijke
criteria (afgezien van de 50-jarengrens). Het begrip ' s c h o o n h e i d ' is onverminderd n u m m e r één gebleven. Het heeft welis
waar het risico van sterk subjectieve en tijdgebonden inter
pretatie in zich, maar dit is in de afgelopen decennia d o o r de verbinding met het begrip 'architectuurhistorische w a a r d e ' en de verfijningen in het stelsel van de MSP-criteria voldoende geneutraliseerd. Niettemin is bij de uitwerking van het begrip ' t o p m o n u m e n t ' als een 'evidente mijlpaal' toch een bepaalde o n d e r s t r o o m van een v o o r u i t g a n g s g e d a c h t e i n g e s l o p e n , die vooral in de geschiedschrijving van de m o d e r n e architectuur domineert. De mijlpalen kunnen echter ook worden verbeeld d o o r traditionalistischer vormgegeven b o u w w e r k e n , zoals de ministeries van Friedhoff en diens vuurtoren bij O u d d o r p , de laatst g e b o u w d e in zijn soort. Het adjectief ' e v i d e n t ' is e e n echo van de 'evidente m o n u m e n t e n ' die in 1980 zijn a a n g e w e z e n en versterkt n o g eens de reputatie die de g e b o u w e n al hadden in de c o n t e m p o r a i n e architectuurkritiek en secundaire vakliteratuur. Toch is ook buiten de geijkte paden gezocht en is bovendien gelet op de eventuele a a n w e z i g h e i d - en artistie
ke kwaliteit - van toegepaste kunst, waardoor bij voorbeeld de Pinksterkerk te H e e m s t e d e , voorzien van een indrukwek
kend groot en fraai glas-in-betonraam van Berend H e n d r i k s
I 6 2 B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
Afb. 8. Heemstede, Pinksterkerk, Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit. B. Hendriks,
¡957.
( 1 9 5 7 ) (afb. 8) en de H H T h e o b a l d u s en A n t o n i u s k e r k te Overloon van Jan Strik (met in de baksteengevels o p g e n o m e n reliëfs, 1956) o p de Top 100 lijst staan (afb. 9). In het laatste geval telde ook het historische feit m e e van de verwoestingen die het Bevrijdingsoffensief met zich had meegebracht, waar- d o o r het hele dorp weer o p n i e u w moest w o r d e n o p g e b o u w d . Bij nadere b e s c h o u w i n g blijkt overigens een heel groot aantal g e b o u w e n te zijn geselecteerd dat rechtstreeks met het herstel van o o r l o g s s c h a d e , de letterlijk w e d e r o p b o u w , heeft te m a k e n , al zijn zij meestal heel anders van vorm, volume en situering en s o m s functie (bij v o o r b e e l d het K a n t o o r v o o r A k k e r b o u w p r o d u c t e n dat naar het - laatste - ontwerp van Jan Buijs is g e b o u w d op de langgerekte strook die in Den H a a g w a s o n t r u i m d voor de aanleg van de Atlantikwall (afb. 10 en afb. 11) of de b r a n d w e e r k a z e r n e van het t w e e m a a l verwoeste en w e e r o p g e b o u w d e Rhenen)(afb. 12). Hierbij blijkt tegelij- kertijd ook heel vaak de t w e e d e kwaliteit van toepassing te zijn: ' e e n e s s e n t i e e l t o o n b e e l d ' . D e z e c o m b i n a t i e verwijst indirect naar de noties ' o n m i s b a a r ' , ' s y m b o o l f u n c t i e ' uit het
Afb. 9. Overloon, HH Theobaldus en Antoniuskerk, J. Strik, ¡956, de reliëfs verbeelden de Schepping en de Drieëenheid.
Deltaplan voor het C u l t u u r b e h o u d . Zij zijn vooral bedoeld als een aanscherping van het vrijwel geruisloos in de n i e u w e wet o p g e n o m e n begrip 'cultuurhistorische w a a r d e ' , dat een veel b r e d e r e interpretatie mogelijk m a a k t dan bij de b e g r i p p e n ' o u d h e i d k u n d i g e w a a r d e ' en ' g e s c h i e d k u n d i g e h e r i n n e r i n g e n ' het geval w a s , maar dat ook p r o b l e m e n oproept bij de waar- dering van het ideologisch belaste erfgoed uit de oorlogstijd.
Als er ooit een v a k s e m i n a r over de grondslagen van de waar- dering en de onderliggende begripsopvattingen wordt georga- niseerd, dan m a g het van mij als eerste over dit wettelijke cri- terium gaan. Dat t e m e e r o m d a t de term ' c u l t u u r h i s t o r i s c h e w a a r d e ' een zekere s p a n n i n g creëert met de politieke w e n s
Afb. 10. Den Haag, kantoor van het Hoofdproductschap voor
Akkerbouwproducten aan het Stadhoudersplantsoen van J. W.E. Buijs, J.B.
Lürsen en W. Verschoor, 1955; het gelijktijdig gebouwde huurpand voor de Administratie van het Nederlands Rundveestamboek is inmiddels door een nieuw kantoor vervangen.
Afb. 11. Den Haag, wandschildering in het kantoor van het
Hoofdproductschap voor Akkerbouwproducten, waarin Frans Vollmer de
verschillende bedrijfsactiviteiten heeft verbeeld rondom de allegorische
figuur van Ceres.
B U L L E T I N KNOB 2 O O 8 - 4 163
Afb. 12. Rhenen. voormalige brandweerkazerne (nu Museum Rondeel), J.J.M. Vegter, 1943.
om terughoudend te beschermen. Juist in de afgelopen decen
nia heeft het c u l t u u r b e g r i p zich e n o r m verbreed en zijn de scherpe scheidslijnen tussen ' h o g e ' en ' l a g e ' cultuur w e g g e vallen. Daar komt bij dat ook meer documentatie en histori
sche b r o n n e n b e s c h i k b a a r zijn van het r e c e n t e erfgoed dan voor de o u d e r e b o u w k u n s t , zodat al snel c u l t u u r h i s t o r i s c h e waarden in het geding zijn.
Aft). 13. Jaknikker nabij Schoonebeek, geleverd door Thomassen omstreeks 1947.
E e n z e l f d e soort p r o b l e m a t i e k doet z i c h v o o r w a n n e e r het advies van de R a a d van C u l t u u r zou zijn o p g e v o l g d o m te selecteren naar "representativiteit'. D e z e term is verbonden met vertegenwoordiging en aanschouwelijkheid en kan zowel smal - v o o r n a a m , s y m b o l i s c h - als breed - k e n m e r k e n d ,
Afb. 14. Dwingeloo. Radiotelescoop, 1956.
B U L L E T I N K N O B 2 O O 8 - 4
Afb. 15. Arnhem. John Froslbrug, 1932-35/1944. 1950, op de achtergrond het Provinciehuis van J.J.M. Vegter, H. Brouwer en T.T. Deurvorst, 1955.
typerend - worden uitgelegd onder de noemers 'afspiegeling' en ' g o e d b e e l d ' . De term kan relevant zijn voor karakteristie
ke regionale m o n u m e n t e n van een algemeen belang op (inter) nationale schaal, zoals de boerderijen in de Noordoostpolder.
M a a r met n a m e bij landelijk breed verspreid v o o r k o m e n d e typen m o n u m e n t e n , zoals de luchtwachttorens, heeft het een (te) beperkt onderscheidend karakter voor een op ' t o p k w a l i teit' gerichte selectie. D a a r o m is alleen een z e l d z a a m gewor
den e x e m p l a a r van een Drentse j a k n i k k e r o p g e n o m e n , omdat d e z e ooit veel v o o r k o m e n d e objecten niet m e e r nodig zijn voor de aardoliewinning en vrijwel grotendeels uit het land
schapsbeeld verdwenen zijn (afb. 13).
Hoewel de notie 'betekenis voor de w e t e n s c h a p ' verhoudings
gewijs m i n d e r van t o e p a s s i n g is verklaard door een e n g e r e interpretatie van het begrip ' w e t e n s c h a p ' - vrijwel uitsluitend o p het gebied van de exacte w e t e n s c h a p p e n en niet zoals in de negentiende en eerste helft van de twintigste e e u w ook het d o m e i n van de h u m a n i o r a omvattend - is de verbinding met het begrip ' z e l d z a a m h e i d ' naast de a l g e m e n e o n t w i k k e l i n g van w e t e n s c h a p en bouwtechniek van belang voor de w a a r d e ring. Toch staat een bijzonder instrument op de 'Top 100 lijst' dat rechtstreeks in verband staat met de w e t e n s c h a p , in dit
geval de radio-astronomie: de R a d i o t e l e s c o o p te D w i n g e l o o , g e b o u w d o p initiatief van de s t e r r e n k u n d i g e professor J . H . Oort om w a a r n e m i n g e n te doen aan het Melkwegstelsel met b e h u l p van nieuwe technieken (afb. 14).
Tot slot nog een o p m e r k i n g over de 50-jarengrens. Die zorgt voor een onverbiddelijke cesuur bij de uiteindelijke selectie, die voorlopig tot en met 1958 reikt en tot gevolg heeft dat verschillende markante g e b o u w e n uit de laatste fase van het wederopbouwtijdperk nog niet voor b e s c h e r m i n g in aanmer
king k o m e n , z o a l s het c o n c e r t g e b o u w D e D o e l e n van de g e b r o e d e r s K r a a y v a n g e r en R. F l e d d e r u s te R o t t e r d a m uit 1955-66 of het v o o r m a l i g e B u r g e r w e e s h u i s van A l d o van Eyck te A m s t e r d a m uit 1955-1960. N o g lastiger is deze regel bij g e b o u w e n die in verschillende fasen tot stand zijn g e k o men en nu, in hun geheel, nog net 'te j o n g ' zijn: bij voorbeeld het ministerie van L a n d b o u w van G.W. Friedhoff te Den Haag ( 1 9 5 2 - 1 9 6 2 ) . Of a n d e r s o m : w e r k e n die al v o o r de o o r l o g waren voltooid, maar tijdens de oorlog verwoest en vervol
gens weer o p g e b o u w d zijn; zo is de naar J o h n Frost vernoem
de Rijnbrug te A r n h e m geselecteerd, omdat deze in 1 9 3 2 - ' 3 5
gerealiseerde oeververbinding in 1944 ' D e Brug te Ver' was,
die zo een cruciale rol speelde in de Operatie Market Garden
en daarvan nog de sporen in zich draagt (afb. 15). De brug is
B U L L E T I N K N O B
2OO8-4 165
nu goed zichtbaar vanuit het eveneens geselecteerde Gelders provinciehuis.
In de Toelichting die bij de aanbieding van de Top 100-lijst naar de T w e e d e K a m e r is g e z o n d e n e n in het fotoboekje Monumenten van Herrezen Nederland (2007), is al uitgelegd binnen welke kaders en met w e l k e zoeksleutels de uiteindelij
ke selectie tot stand is g e k o m e n . In het kort gezegd komt het neer o p een t h e m a t i s c h e benadering van tien belangrijke ont
wikkelingen die het wezen en de verschijningsvorm van de w e d e r o p b o u w hebben bepaald en ook hierbij geldt dat diverse ' t o p m o n u m e n t e n ' vaak onder m e e r dan één t h e m a zijn onder te brengen:
" O n d e r d a k : de bestrijding van de w o n i n g n o o d en de ontwik
keling van nieuwe woonvormen.
Verzorgingsstaat: de groei van o v e r h e i d s b e m o e i e n i s en col
lectieve zorgvoorzieningen.
E c o n o m i e : het herstel van de handel en de o p k o m s t van de c o n s u m p t i e m a a t s c h a p p i j .
Productie: het herstel en de uitbreiding van de industriële pro
ductie en de landbouw.
Techniek: het herstel en de groei van technische en weten
schappelijke voorzieningen.
Verkeer: het herstel en de uitbouw van de infrastructuur en de facilitering van mobiliteit.
Verzuiling: (de terugkeer van) de maatschappelijke verdeling naar levensbeschouwing.
Vorming: de stimulering van o n d e r w i j s , o n d e r z o e k en ont
plooiing.
Vrije tijd: de v e r r u i m i n g van vrije tijd en c u l t u u r s p r e i d i n g voor alle bevolkingslagen.
H e r d e n k i n g : de o p k o m s t van de publieke herinneringscultuur.
Via noties als ' e x c e l l e n t ' (voor d e o n t w e r p k w a l i t e i t e n ) en 'culturele urgentie' (voor de actuele betekenis als m o n u m e n t ) is een aangescherpte beoordeling toegepast in de onderlinge vergelijking van k a n d i d a a t m o n u m e n t e n . Daarbij zijn ook de situationele w a a r d e n , de h e r k e n b a a r h e i d / g a a f h e i d en zeld
z a a m h e i d in o g e n s c h o u w g e n o m e n . (...) Bij de selectie is ernaar gestreefd om recht te doen aan de diversiteit van archi
tectuurstromingen en aan de bijzonderheden van de diverse regio's. D o o r de historische ontwikkelingen van destijds, de inzet van prominente architecten en de bijzondere b o u w o p g a - ven is het e c h t e r onvermijdelijk dat het m e r e n d e e l van de m o n u m e n t e n in de randstad is te vinden. M e t n a m e in Rotter
dam is een h o g e concentratie t o p m o n u m e n t e n a a n w e z i g . In deze zwaar getroffen stad was al vroeg tot algehele onteige
ning besloten, werd effectief s a m e n g e w e r k t en waren interna
tionaal bekende ontwerpers actief. Elders k w a m het w e d e r o p - b o u w p r o c e s pas na 1958 goed van de grond, vooral in Z e e land en omstreken, waar in 1953 de grote watersnood n i e u w e verwoestingen had aangericht".
Natuurlijk is hiermee nog lang niet alles gezegd over de ach
tergronden, sterke en zwakke punten van de selectie-opgave om tot een vak-inhoudelijk verantwoorde en bij de politieke e i s e n van e e n ' r e a l i s t i s c h b e h o u d s p e r s p e c t i e f ' p a s s e n d e
samenstelling van een 'Top 100' te k o m e n . Voor mij is het duidelijk dat snel een vervolgoperatie nodig is en dat dit één van de nieuwe opgaven vormt voor een kritische b e s c h o u w i n g van de architectuur-, cultuur- en b o u w h i s t o r i e van de twintig
ste eeuw, het m o n u m e n t e n p o t e n t i e e l , de actuele m o n u m e n tenlijst en de aanstaande modernisering van de m o n u m e n t e n zorg.
Noten
1
Hoewel de auteur nauw betrokken was bij de voorbereiding en selectie van de 'Top 100-lijst' van minister Plasterk, is onderstaand artikel geheel op persoonlijke titel geschreven als een retrospectieve reflectie op de Nederlandse monumentenbescherming.
2
Zie hiervoor M.C. Kuipers, 'Een weerbarstig onderzoeksterrein ont- gonnnen', in: Monumenten van een Nieuwe Tijd, jaarboek Monu
mentenzorg 1994, Zwolle/Zeist 1994, 8-20.
s
Vgl. B. Lavell (red.), Kanjers en knoerten. Grote bouwplannen in een historische binnenstad als die van Amsterdam, A m s t e r d a m 1995.
4
Zie J. Tellinga, De Grote Verbouwing, Transformatie van naoorlog
se woonwijken, Rotterdam 2004.
5
Zie o.a. J.H. van den Broek, m.m.v. R. Meischke en J. Boot, Gids voor Nederlandse architectuur, Rotterdam [1955].
Zo was er tot voor kort een structureel hoger subsidiepercentage beschikbaar voor kerkgebouwen en is er een aparte subsidieregeling voor de instandhouding van historische parken en buitenplaatsen.
Veel eerder had een rapport van de Commissie Van de Bunt (1982) voorgesteld om een driedelige monumentenklassering in te voeren, maar uiteindelijk is de voorkeur gegeven aan het huidige decentrale stelsel. Zie verder H. Homma, Bronnen en Literatuuronderzoek, Aanloop naar de Monumentenwet, Verwerking politieke ambities en uitgangspunten in de Monumentenwet van 1988, Zeist 2008 en noot 2.
7
L. Slikkerveer en C. Steijn, 'Zeven miljoen woningen in Nederland', CBS Info-Stat webpagina d.d. 31-10-2007: zij melden dat in de peri
ode 1921-2006 meer dan 1 miljoen woningen zijn gesloopt.
* F. Perrier en C. van Dalen sr. en jr., Kunstkabinet, Besluitende Hon
den der Allerberoemste Antique Stantbeelden staende binnen Rome;
Op eene uitvoerige wyze, naer de Origineele afgeteekend, Dienende tot een vervolgh op de Beschryving van het Oude en Nieuwe Rome van F. Desseine. En, om hunne uitmuntendeheit, in het koper gebraght door de twee Cornelissen van Daelen. Een werk zeer nut- tigh voor alle Beeldhouwers, Schilders, Graveerders en Teekenaers.
Hier by komt eene uitvoerige Beschryving van yder Stantbeeld, aentoonende de Plaetsen alwaer de zelve vertoond werden, de nae- men der Werkmeesters en de Historie der zelve, Alles uit de oudheit der Schryvers opgedolven. Den Haag 1638 (heruitgegeven in 1737 te Den Haag door B. van Cloese); zie ww.digbijzcoll.library.uu.nl.
9
F. van Oostrom e.a.. Entoen.nu. De Canon van Nederland, Amster
dam 2007.
I n
J. Kalf was eerst directeur van het Rijksbureau voor de Monumen
tenzorg en na zijn pensioen van de Inspectie Kunstbescherming en
tevens auteur van het rapport Bescherming van Kunstwerken tegen
oorlogsgevaren, ' s - G r a v e n h a g e 1938; zie ook G. B e r e n d s , ' D e
I
66
B U L L E T I N K N O B2008-4
bescherming van monumenten tegen oorlogsgevaren', in: Monu- menten en oorlogstijd. Jaarboek Monumentenzorg 1995. Zwolle Zeist 1995, 49-65.
Zie de door het ministerie van W V C uitgegeven Cultuurbescher- ming in buitengewone omstandigheden, Rijswijk 1991; M.S. Verwe- ij, 'Het blauw-witte schildje is een internationaal kenteken!', in Jaarboek Monumentenzorg 1990, Zwolle/Zeist 1990, 36-47 en noot
10.
Zie het betreffende rapport van de S u b c o m m i s s i e van Jongere Bouwkunst uit 1980 (ongepubliceerd in het archief van de RACM te Zeist), Jongere Bouwkunst (1850-1940), Amsterdam binnen de Sin- gelgracht. Rijswijk 1984, de Jaarverslagen van de Monumentenraad
1980 en volgende. M.C. Kuipers. 'Erkend als Monument, nieuwe thema's in de monumentenzorg' en noot 2.
Zie www.wmf.org voor de organisatie en de lijsten van dit private initatief.
Vgl. o.a. Toulier, B . e.a.. Mille Monuments Du XXe Siècle En France: Le Patrimoine Protégé Au Titre Des Monuments Histo- riques. Parijs 1997. Raad van Europa, Twentieth-century architectu- ral heritage: strategies for consenation and promotion (no. 29), Straatsburg 1998; E. Harwood. England, a Guide to Post-War Listed Buildings, Londen 2003(2de dr.), ICOMOS/Heritage@Risk, 20th century Heritage: recognition, protection and practical challenges, München 2003/2004; idem. The Soviet Heritage and Modernism.
Berlijn 2006
M.C. Kuipers (red.). Toonbeelden van de wederopbouw, architec- tuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwol- le/Zeist/Rotterdam 2002.
T.J.M., Triesscheijn, Oude pracht en nieuwe snit: de gebouwen waarin het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen is geves- tigd, Zoetermeer 1980; M.C. Kuipers, Ministeries, rapport in reeks Categoriaal Onderzoek Wederopbouw 1940-1965. Zeist 2006.
R. Stenvert. e.a., Monumenten in Nederland. Zeist/Zwolle 1995- 2006 (12 dln). Het is overigens vooral aan de monumentenzorg te danken geweest dat überhaupt een overzicht van het gebouwde erf- goed in Nederland tot stand is gekomen: dit begon in 1903 met de instelling door de regering van de Rijkscommissie tot het opmaken van een inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, bestaande uit tien (meren- deels onbezoldigde) leden. Zie verder het betreffende themanummer van het Bulletin KNOB 2006 nr. 6 en noot 2.
M.A. Tomlan (red.), Preservation of What. for Whom?: A Critical Look at Historical Signiftcance, Ithaka N Y 1998.
De vier erfgoedsectoren verschillen onderling naar aard en wat betreft beheer en wet- en regelgeving. Voor collecties in musea geldt bijvoorbeeld geen enkel wettelijk beschermings-regime; de Wet tot behoud van cultuurbezit (1986) is er slechts op gericht om onge- wenste export van collectiestukken naar het buitenland te voorko- men. Per sector verschillen eveneens de motieven waarom en de omstandigheden waaronder selectie en behoud plaatsvinden. Bij de rijksarchieven en de rijksmuseumcollecties is vrijwel alle erfgoed rijkseigendom; bij de archeologische monumenten, waarvan overi- gens een gering aantal wettelijk is beschermd en ook nog een groot deel onzichtbaar ondergronds bewaard wordt, zijn de eigendomssi- tuatie en de zeggenschap over verschillende partijen verdeeld: het merendeel van de rijksmonumenten is in particulier eigendom en
wordt ook grotendeels met particulier kapitaal in stand gehouden, waarbij het rijk slechts een geringe financiële tegemoetkoming biedt en verder inhoudelijk deskundig advies. Bovendien is het nodig om onderscheid te blijven maken tussen het - overigens niet nader gedefinieerde - concept 'Collectie Nederland' en het huidige Insti- tuut Collectie Nederland, waarin o.a. de Rijksdienst voor de Ver- spreide Kunstvoorwerpen en het Centraal Laboratorium voor Onder- zoek naar Voorwerpen van Kunst en Wetenschap zijn opgegaan. Zie verder Erfgoed in overvloed, discussienota ministerie OCen W. Zoe- termeer 2000.
:
