vakbeweging en de Labour Party

(1)

Twee maten

In Indonesië worden mensenrechten ernstig geschon- den. In Suriname evenzeer. Toch verschilt het Neder- landse beleid tegenover die twee voormalige koloniën hemelsbreed. In het eerste geval wordt voortzetting van de hulp verstandig beleid geacht. Die zou een dialoog over mensenrechten kunnen bevorderen en bovendien als drukmiddel dienst kunnen doen. Stopzet- ting van de hulp zou slechts de armste groepen treffen. In het tweede geval is juist de hulp van de ene dag op de andere opgeschort. Ook hier twee argumenten: steun aan het regime-Bouterse is moreel verwerpelijk en voortzetting van de hulp zou het regime slechts kunnen versterken. Kortom: in twee identieke gevallen wordt het mensenrechteneffect van de hulprelatie hier positief, daar negatief gewaardeerd.

Of zijn Suriname en Indonesië niet vergelijkbaar? Na- tuurlijk zijn de verschillen groot. Niettemin lijken de machthebbers in Djakarta en Paramaribo elkaar in betrokkenheid bij de in beide landen voorkomende verdwijningen en executies zonder behoorlijk proces niet te ontlopen. Bovendien heeft de Verenigde Naties de situatie op Oost-Timor ernstiger beoordeeld dan die in Suriname. De schending van de mensenrechten lijkt in beide landen dus op z'n minst even grof, tenzij men de opvatting huldigt dat de verwerpelijkheid er- van toeneemt naarmate het land kleiner is.

Maar zouden overwegingen van effectiviteit niet het verschil in benadering kunnen rechtvaardigen? In de jaren zeventig heeft Nederland Indonesië met succes gedreigd met vermindering van de hulp. Onder invloed daarvan zijn veel politieke gevangenen vrijgela- ten. (Zie WBS-buitenlands-politieke notitie no. 3). Dat pleit voor voortzetting van die kleine-stappen- lijn. Maar waarom zou die in Suriname niet gewerkt hebben? De omvang en gewicht van de Nederlandse hulp was er in elk geval veel groter. Een ideale situatie voor een beleid van dialoog met hulp als drukmiddel, zou je zeggen. Van de abrupte opschorting is in elk geval tot op heden nog geen merkbaar gunstig effect op de rechten van Surinaamse mensen uitgegaan.

Of zouden andere motieven een rol spelen, eventueel buiten de mensenrechten gelegen? Ook die zouden een rechtvaardiging voor het verschil in benadering kunnen opleveren. Buitenlands beleid is tenslotte geen simpele optel- of aftreksom. Maar voor de geloof"

waardigheid van de Nederlandse inzet voor de mensenrechten is het wel noodzaak dat die motieven aan de oppervlakte komen. Anders overheerst de indruk van het meten met twee maten.

Joan Verloren van Themaat Medewerker van het Institute of Social Studies te Den Haag; lid van de Adviescom- missie Mensenrechten Buiten- lands Beleid

(2)

socialisme en democratie nummer 7/8

(3)

De noodzaak van een nieuwe vakbondsstrategie

Sociaal-democratische partij en vakbeweging in Ne- derland maken de laatste jaren een ongelijke ontwikkeling door. Groeit de Partij van de Arbeid in de jaren tachtig schijnbaar moeiteloos uit tot een progressieve massapartij met veertig procent van het electoraat, de vakbeweging kampt tezelfdertijd met omvangrijk le- denverlies. Lijkt de partij zich op te maken voor meer permanente deelname aan de regeringsmacht vanaf 1986, de vakbeweging ziet haar machtspositie afkal- ven door een combinatie van voortdurende werkloosheid en teruglopende organisatiegraad. In de Partij van de Arbeid bestaat enige aanhang voor de opvatting dat deze ongelijke ontwikkeling aanleiding is voor heroverweging van de historische banden tussen vakbeweging en partij; een sterkere oriëntatie op 'nieuwe sociale bewegingen' zou noodzakelijk zijn. Bij de be- paling van de politieke lijn heeft echter een andere opvatting al enige tijd de overhand. De laatste verkie- zingsprogramma's, de Resolutie Arbeid (1983) en de partijcongressen van de laatste vijf jaar tonen een dui- delijke voorkeur voor gecoördineerd optrekken van partij en vakbeweging. Met name voor de bescherming van de laagstbetaalden in de samenleving, maar ook voor een effectieve werkloosheidsbestrijding, blijkt een coalitie met de vakbeweging in toenemende mate wenselijk. De partij heeft in feite reeds gekozen voor een dergelijke strategie, en het ligt in de lijn der verwachting dat die keuze doorslaggevende invloed zal hebben op haar inbreng in komende regeringscom- binaties.

Gegeven deze politieke lijn wint de vraag hoe een verdere verzwakking van de vakbeweging kan worden voorkomen aan belang. Een hernieuwde groei van de organisatiegraad en een sterkere onderhandelingspositie in de bedrijfstakken kunnen immers de druk op het overheidsbeleid ten aanzien van werkgelegen- heidsherstel en -verdeling enigszins verlichten. Voor het succes van haar sociaal-economische strategie heeft de partij er belang bij dat de vakbeweging haar kracht herwint. In dit licht is een bezinning op de ontwikkelingen die het afkalvingsproces van de laatste vijf tot tien jaar veroorzaken nodig. De beperkte opdracht van dit artikel is een eerste verkenning van deze ontwikkelingen te maken.

Structurele verandering van de werkgelegenheid De vakorganisaties zijn sinds de eerste oliecrisis in 1973 geconfronteerd met een steeds snellere verandering van de samenstelling van de werkgelegenheid naar beroepsgroep en functie. De industriële sector heeft in de jaren 1973-1983 bij een licht toegenomen produktievolume ruim een vijfde van haar werkgelegenheid verloren. Rond tweehonderd veertig duizend

arbeidsjaren gingen hier verloren, terwijl de totale werkgelegenheid in 1983 slechts licht onder het niveau van 1973 blijft. In dezelfde periode is het aandeel van de tertiaire (commerciële) en kwartaire dienstverlening (inclusief overheid) in de werkgelegenheid gestaag toegenomen. Momenteel is het arbeidsvolume in beide laatstgenoemde sectoren afzonderlijk aan- merkelijk groter dan in industrie en bouwnijverheid te zamen: rond l,S miljoen arbeidsjaren voor zowel de tertiaire als de kwartaire sector, tegen 1,2 miljoen voor de nijverheid. I

De verwachting is dat ook een hernieuwde economische groei èn een programma van herindustrialisatie niet zullen leiden tot een omkering van deze trend. De groei van het produktievolume in de industrie zal de vier à vijf procent op jaarbasis te boven moeten gaan wil de stijging van de arbeidsproduktiviteit worden overtroffen en een toename van de werkgelegenheid resulteren. Dit is, in het licht van de snelle automatisering van industriële produktieprocessen die nu plaats- vindt buitengewoon onwaarschijnlijk. Wij zien dan ook dat het herstel van de economische groei voorshands slechts tot stabilisatie van de industriële werkgelegenheid leidt onder de voorwaarde van snelle arbeidsduurverkorting: in 1984 en 1985 loopt het aantal arbeidsuren verder terug, maar blijft de werkgelegenheid in arbeidsjaren op peil dankzij een verkorting van de arbeidsduur. 2

Het is wellicht goed er op te wijzen dat ook een programma van gerichte herindustrialisatie, langs de lij- nen van het aandachtsgebiedenbeleid à la Wagner, hier geen soulaas biedt. Een dergelijk programma is nodig om de internationale concurrentiepositie van kansrijke bedrijfstakken te versterken. Het levert echter, volgens recente berekeningen maximaal vij fenze- ventig duizend nieuwe arbeidsplaatsen op in een periode van vijf jaar.³Dit aantal kan juist voldoende zijn om de uitstoot van arbeid in de betreffende sectoren van de industrie te compenseren.

Het ligt dus in de rede dat industrie en bouwnijverheid de komende jaren op z'n best een stabiel werkgelegenheidsniveau zullen kennen, onder de veronderstelling van voortgaande arbeidsduurverkorting. Het alternatief is de automatisering drastisch af te remmen en de industrie te heroriënteren op arbeidsintensieve processen. In termen van internationale concurrentie is dit geen begaanbare weg, zeker niet wanneer Nederland een boven-gemiddeld groeipercentage wil realiseren. Het industriebeleid zoals dat door bijna alle politieke partijen is omarmd wijst dan ook in tegengestelde richting. De werkgelegenheidsconsequenties daarvan moeten echter onder ogen worden gezien.

Voor de tertiaire en kwartaire sector zijn ~e verwach-

Frans Leijnse Lid van de Tweede voor de Partij van de A

(4)

tingen minder duidelijk. In de commerciële dienstverlening kan een flinke verschuiving van de werkgelegenheid tussen deelsectoren plaatsvinden. In de grootschalige administratieve sector, zoals bank-en verze- keringswezen wordt algemeen een sterke automatisering verwacht (onder andere het Nationaal Betalings Circuit). Alle grote ondernemingen in deze sector hebben de komende jaren een gestage afname van de werkgelegenheid aangekondigd. Het is mogelijk dat de kleinschalige dienstverlening, met name in de re- creatie, horeca en kleinhandel een deel van dit verlies aan werkgelegenheid compenseert. Het is ook mogelijk dat een verlaging van het loonkostenniveau van ongeschoolde arbeid hierbij een handje helpt. Maar de suggestie van werkgeverszijde dat een verlaging van het minimumloon ruimte zou geven voor tienduizen- den nieuwe banen in de kleinschalige dienstverlening, naar Amerikaans voorbeeld, lijkt schromelijk overdreven. Alles bijeengenomen zal het de nodige inspan- ning vergen het werkgelegenheidsniveau van de tertiaire sector als geheel de komende jaren te handhaven.

Eigenlijk alleen in de kwartaire sector mag bij aan- trekkende economische groei een hernieuwde stijging van de werkgelegenheid worden verwacht. Naarmate de collectieve middelen weer wat ruimer worden en de werkloosheid op een hoog peil blijft zal de druk toenemen om werk te scheppen in plaats van uitkeringen te verstrekken. Daarbij komt dat de kwartaire sector zich, meer dan de industrie leent voor absorptie van het groeiende leger van langdurig werkloze ongeschoolden. Binnen het werkloze deel van de beroepsbevolking begint zich steeds meer een selectieproces af te tekenen, waardoor met name' ongeschoolden in een uitzichtloze positie worden gedrongen. De geleidelijke vorming van een harde kern van driehonderd duizend ongeschoolde langdurig werklozen is momenteel een reëel uitzicht.⁴Gezien de structuur van de werkgelegenheid in industrie en grootschalige dienstverlening is er voor deze groep geen plaats meer. Alleen de kleinschalige commerciële en maatschappelijke dienstverlening kan op termijn aan ongeschoolden nog werk bieden. Omdat als alternatief slechts langdurige werkloosheid openstaat, hetgeen eveneens een structureel beslag op collectieve middelen legt, mag verwacht worden dat de overheid naar wegen zal zoeken om ongeschoolden in de kwartaire sector aan het werk te helpen. Ondanks het zwaar aangezette ideologische offensief om de collectieve sector te beperken lijkt de werkgelegenheidsontwikkeling in de bedrijvensector mij op termijn geen andere uitweg te bieden. De tendens uit de jaren zeventig tot verschuiving van werkgelegenheid van de industrie naar (tertiaire en) kwartaire sector zal dan, na een onderbreking van enkele jaren worden hervat.

Voor een vakbeweging die langs bedrijfstaklijnen is georganiseerd heeft de geschetste verschuiving ingrij- pende gevolgen. Naar ledental en naar invloed geme- ten verschuift het zwaartepunt geleidelijk naar de bonden die vooral in dienstverlenende sectoren werkzaam

zijn. Binnen het CNV brengen deze bonden nu reeds

drie-kwart van het totale ledental in. Dat dit tot span-

ningen kan leiden werd duidelijk uit de opstelling van de Industriebonden en de Bouwbond-CNV bij de ambtenarenstakingen eind 1983.⁵Het toenemende belang van de diensten- en ambtenarenbonden binnen de vakcentrales heeft in eerste instantie ongunstige gevolgen voor de strategische positie van de vakbeweging. Men groeit immers in sectoren die vooralsnog een lage organisatiegraad en een geringe vakbondstraditie hebben. Het vakbondswerk is in deze sectoren weinig ontwikkeld en de medezeggenschap blijft als regel achter bij hetgeen in de industrie gebruikelijk is. Een traditie van sociale strijd bestaat niet en het arbeidsklimaat is overwegend individualiserend. Daartegenover verliest de vakbeweging terrein in sectoren waar men van oudsher een hoge organisatiegraad kent, een redelijke medezeggenschapstraditie en een stabiele vakbondsorganisatie op de werkvloer. Het gevolg van deze overgangssituatie is dat bij grote sociale conflicten nog altijd de afkalvende en in de verdrukking zittende sectoren van de vakbeweging 'de kar moeten trekken'. Zo moest de strijd voor een 36-uren-week in 1986 vooral worden gevoerd door de Industrie- en Bouw- bonden, terwijl bij de banken de organisatiegraad als ontoereikend moest worden beschouwd om tot succesvolle acties te kunnen komen. Het zal ongetwijfeld nog een aantal jaren duren voor de vakbeweging haar onderhandelingspositie heeft aangepast aan de veran- derende structuur van de werkgelegenheid.

Veranderingen in de kwalificatiestructuur

Naast de verschuiving tussen de bedrijfstakken en die tussen de bonden is er ook in de organisaties en hun achterban een wezenlijke verandering gaande. Deze verandering vloeit voort uit de structuurverandering van vooral het uitvoerende werk als gevolg van verdere automatisering. Ik wees er al eerder op dat de industrie niet alleen de totale werkgelegenheid ziet afne- men, maar daarbinnen ook relatief steeds minder ruimte biedt aan ongeschoolde werknemers. Iets der- gelijks geldt voor de grootschalige dienstensector. Wat wij zien is dat de opeenvolgende automatiserings- golven vooral het eenvoudige routinematige werk ver- vangen door machines: hoe eenvoudiger en kort- cyclisch er de arbeidshandeling, des te makkelijker te automatiseren. Door de snelle ontwikkeling van micro-electronica en programmatuur is de laatste tien jaar de prijs van produktie-automaten zodanig ge- daald dat ook voor middelgrote bedrijven deze inves- tering lonend wordt. Deze 'revolutie' heeft geleid tot een versnelde uitstoot van ongeschoolde functies. Me- de door het overaanbod op de arbeidsmarkt vragen de bedrijven voor de resterende toezicht- en controle- functies werknemers met minimaal lbo/mavo-niveau, en veelal zelfs havo/mbo-niveau. Bovendien is het aantal directe produktiefuncties aan het dalen en komt een groter accent te liggen op administratieve, ondersteunende en werkvoorbereidende functies, welke in het algemeen ook een wat hogere kwalificatie vragen.

Precieze cijfers ontbreken, maar symptomen zijn veel- zeggend. Zo schat Philips de verhouding direct/indi- rect personeel in zijn Nederlandse bedrijven op der-

(5)

tig/zeventig. Wellicht is dit cijfer enigszins geflatteerd door de aanwezigheid van een grote concernstaf, maar ook voor een puur produktiebedrijf als Hoogovens omvat het direct personeel momenteel niet meer dan veertig procent. Eveneens indicatief is het feit dat de werving van grote industriële bedrijven zich vooral richt op de wat hoger geschoolden. Philips kondigde onlangs aan zijn bestand van HTS-ers en TH-inge- nieurs met vijfentwintig tot vijftig procent te zullen uitbreiden in twee jaar tijd; soortgelijke geluiden komen van DSM.

Het gevolg van deze ontwikkeling is dat de 'blue collar worker' geleidelijk verdwijnt. In de industrie komen er steeds minder directe produktiefuncties, en van de resterende directe functies ligt het kwalificatieniveau in het algemeen hoger. Daarnaast nemen de hoger gekwalificeerde indirecte functies in betekenis toe. De vakorganisaties in de industrie, van oudsher de kern van de moderne vakbeweging komen daardoor voor een heroriëntatie te staan. Weliswaar rekruteren zij hun kader traditioneel uit de groep geschoolde vaklieden, welke niet wezenlijk wordt aangetast, maar even traditioneel vormt de massa van de produktiewerkers hun mobiliseerbare achterban. En juist in deze groep grijpen de veranderingen het diepst in. De opbouw van een nieuwe machtsbasis onder het indirecte personeel kost tijd en vergt bovendien een herbezinning op belangrijke actiepunten. Zo bleek bijvoorbeeld de uit- werking van collectieve arbeidsduurverkorting juist voor deze categorieën werknemers een probleem op zichzelf te zijn. In de dienstverlenende sector staan de vakorganisaties niet zozeer voor een heroriëntatie, als wel voor de taak van begin af aan een machtsbasis te vormen onder het beter gekwalificeerde personeel.

Opmars van de deeltijdwerker

Hoezeer het traditionele beeld van de werknemer, dat het denken in partij en vakbeweging nog vaak bepaalt, achterhaald begint te raken blijkt ook uit de opmars van het verschijnsel deeltijdarbeid. Begin jaren zeventig werd in Nederland nog geen tien procent van alle banen bezet door een werknemer die minder dan het gebruikelijke volle aantal uren werkte. In 1978 iS'dat percentage gestegen tot vijftien procent, waarna een zeer snelle toename inzette tot bijna vierentwintig procent van alle banen nu. Het blijkt dat de creatie van deeltijdbanen voor arbeidsorganisaties een geschikt middel is om een betere afstemming van personeelsca- paciteit en werkaanbod te bereiken.⁶In tegenstelling tot het gebruikelijke vooroordeel vloeit de gestage groei van deeltijdarbeid dan ook niet voort uit indivi- duele wensen van goed betaalde functionarissen, maar wordt zij voornamelijk gedragen door organisatori- sche beslissingen van bedrijven.⁷Op grond hiervan mag voor de toekomende tijd een voortgaande groei van het aandeel van deeltijdbanen in de totale werkgelegenheid worden verwacht, wellicht tot veertig procent in het jaar 2000. Daarbij is het de vraag of het eenzijdige karakter van deeltijdarbeid snel zal worden doorbroken: meer dan de helft van deze banen bevindt zich in de kwartaire sector, en meer dan viervijfde wordt bezet door vrouwen. Uit de beschikbare cijfers

blijkt immers dat ook de snelle groei van de laatste jaren in deze scheve verdeling geen waarneembare verandering heeft gebracht.

Om minstens een drietal redenen mag worden aangenomen dat het verschijnsel deeltijdarbeid de komende jaren steeds gebruikelijker zal worden. In de eerste plaats is daar de groeiende arbeidsparticipatie van de gehuwde vrouw. In tegenstelling tot andere geïn- dustraliseerde landen heeft Nederland in de eerste de- cennia na de oorlog de deelname van gehuwde vrouwen aan het arbeidsproces ontmoedigd. Daardoor is het lang gebruikelijk geweest dat vrouwen zich na de huwelijkssluiting of bij de eerste zwangerschap uit de betaalde arbeid terugtrokken. Hierin is sinds het begin van de jaren zeventig een snelle kentering opgetreden. Aanvankelijk vooral door culturele verschuivingen, maar later steeds meer gestimuleerd door de algemene inkomensachteruitgang, werkloosheid(sdreiging) bij de partner en drempels voor herintreding op latere leeftijd, hebben vrouwen in toenemende mate de band met betaalde arbeid vastgehouden. De veranderde opstelling komt vooral tot uiting in een sterke stijging van de arbeidsparticipatie van gehuwde vrouwen in de leeftijd tot veertig jaar: het zijn steeds meer de oudere generaties waar de vrouwen overwegend huisvrouw zijn. Ook verklaart deze ontwikkeling de sterk vergro- te vraag naar deeltijdarbeid, omdat veelal het behoud van betaalde arbeid niet gepaard gaat met een herverdeling van huishoudelijke en verzorgende taken. Een deeltijdbaan is dan het aangewezen middel om de dubbele belasting van de werkende vrouw draaglijk te maken. Gezien de ontwikkeling van de laatste tien jaar en de geconstateerde samenhang met generatieverschil- len mag er met zekerheid van worden uitgegaan dat de groeiende arbeidsparticipatie van de gehuwde vrouw een blijvend verschijnsel is.

Een tweede reden waarom de toename van deeltijdarbeid niet incidenteel is hangt ten nauwste met de eerste samen; zij wordt gevormd door de gestage stijging van het aantal huishoudens met meer dan één bron van in- komen. Nu reeds valt meer dan een derde van alle huishoudens met meer dan twee volwassenen in deze categorie.⁸Gezien de trendmatige ontwikkeling kunnen huishoudens met twee of meer inkomens in de vroege jaren negentig het overheersende samenleving spa- troon gaan vormen. Het gevolg hiervan is dat bij meer mannelijke kostwinners ruimte ontstaat om enige in- komensterugval voor arbeidsduurverkorting te accep- teren. Ook zal de werkende partner bij deze groep de behoefte doen toenemen om meer vrije tijd in gezin en huishouding te investeren. Vanuit beide gezichtspun- ten zal de groei van het aantal tweeverdieners de animo voor deeltijdarbeid onder mannen kunnen stimu- leren. Gezien het enorme terrein dat hier nog braak ligt (slechts 6,5 procent van de werkende mannen heeft een deeltijdbaan, tegen 51 procent van de werkende vrouwen) zou een dergelijke ontwikkeling zeer positie- ve herverdelingseffecten kunnen hebben. Meer deel- . tijdarbeid onder mannen zou immers het eenzijdige

karakter van dit verschijnsel doorbreken en de moge- lijkheid vergroten dat ook meer centrale leidinggeven- de functies in deeltijd kunnen worden verricht.

(6)

..

^-- ^---~^-^~- ^{- -} - - - --

Een derde blijvende stimulans voor deeltijdarbeid is tenslotte het proces van collectieve arbeidsduurverkorting. Wanneer de standaard volle werktijd verder omlaag gaat en bedrijfstijden worden gehandhaafd of verlengd, ontstaat steeds meer de noodzaak de perso- neelsinzet te reorganiseren. Bedrijven en instellingen kunnen dan niet meer toe met marginale wijzigingen in de roosters omdat het 'gat' tussen bedrijfstijd en ar- beidstijd te groot wordt. Met name bij verdere arbeidsduurverkorting naar 36 en 32 uur komt men voor de opgave te staan nieuwe roulaties uit te werken.

Daarin zullen zogenaamde 'korte ploegendiensten' ter aanvulling op de gewone dagdienst toenemende betekenis krijgen. Werkweken van vijf maal drie of zes maal vier uur zullen in dit verband gebruikelijker worden, om een voorbeeld te noemen. Deeltijdarbeid fun- geert hier als instrument om verdergaande collectieve arbeidsduurverkorting te realiseren bij verlenging van de bedrijfstijd. Uit organisatorisch gezichtspunt is er ook geen tegenstelling tussen deeltijdarbeid en collectieve arbeidsduurverkorting.

De voortgaande verbreiding van deeltijdarbeid stelt de vakorganisaties zeker voor problemen. Momenteel is drie kwart van de bestaande deeltijdfuncties van be- trekkelijk marginale aard: functies die niet in de hoofdstroom van het produktieproces zijn opgeno- men en minder dan de helft van de volle werktijd om- vatten (minder dan half-time). Het gaat daarbij om schoonmaaksters van scholen en kantoren, keuken- hulpen in ziekenhuizen, post sorteerders , typisten, maar ook om professionele adviseurs. Gezien de omvang van hun werktijd en de geringe betrokkenheid bij het produktieproces zijn deze categorieën buitengewoon moeilijk te organiseren. De vakbeweging is vanaf het eind van de jaren zeventig sterk op positieverbe- tering van deeltijdwerkers gericht, in het bijzonder de gelijkberechtiging met voltijders.⁹Op zichzelf ver- dient die beleidslijn alle steun, maar het is de vraag of zij voldoende wervend werkt onder de groeiende groep deeltijdwerkers. Daarvoor is meer nodig, bijvoorbeeld dat de vakbeweging haar overheersende scepsis tegen deeltijdwerk vervangt door een zakelij- ker benadering. Daarin zou met name een actievere opstelling passen tegenover de herordening van werk- tijden in het kader van collectieve arbeidsduurverkorting. Deze processen mogen niet, onder de noemer van een (ongewenste maar noodgedwongen geaccepteer- de) flexibilisering geheel aan het management worden overgelaten. Bij het ontwikkelen van nieuwe roosters en roulaties kan het vakbondskader een centrale, ini- tiërende rol vervullen. Deeltijdarbeid kan daarin als volwaardige vorm van korter werken worden opgeno- men. De categorieën werknemers die op deze banen worden geworven kan van begin af aan een volwaardige rechtspositie worden gegarandeerd. Benaderd als groep zullen zij ontvankelijker blijken voor het vakbondslidmaatschap dan in hun huidige gemarginali- seerde positie.

Heroriëntatie van het vakbondsbeleid

In het voorafgaande is een drietal van de meest in het oog lopende verschuivingen in het arbeidsbestel kort

aangeduid. Zonder twijfel is er meer aan de hand, zoals de geleidelijke wijziging van de verhouding mannen/vrouwen in de beroepsbevolking of de 'tertiarise- ring' van bepaalde industriële activiteiten. Een enigszins volledig beeld ontbreekt op dit moment, of het moest zijn dat zeer veel in snelle beweging is. Niette- min blijkt uit de aangedragen fragmenten zonneklaar dat de traditionele organisatiebasis van de Nederland- se vakbeweging in snel tempo aan het veranderen is.

Dit, gevoegd bij een neergaande conjunctuur en een uiterst problematische situatie op de arbeidsmarkt, heeft de vakorganisaties voor de noodzaak van een in- grijpende heroriëntatie geplaatst.

Zoals gezegd is het op dit moment bijzonder moeilijk deze heroriëntatie te baseren op een helder beeld van de veranderingen in het werknemersbestand. Drie ten- densen lijken zich af te tekenen:

a. Een werkgelegenheidsstructuur die zich steeds meer in de richting van een 'diensteneconomie' beweegt.

Hoewel de industrie, naast de commerciële dienstverlening de kurk blijft waarop onze economie interna- tionaal drijft, zal zij geen evenredig aandeel hebben in de noodzakelijke groei van de totale werkgelegenheid.

Herindustrialisatie en innovatie zullen leiden tot een sterke produktiegroei in de kennis- en kapitaalinten- sieve sectoren, waarin Nederland een comparatief voordeel heeft. Met de opbrengsten daarvan zal echter elders werk moeten worden geschapen voor de hon- derdduizenden die zich de komende jaren op de arbeidsmarkt melden. Bij deze overdracht van middelen speelt de overheid een centrale rol. De vakbeweging kan, gezien de blijvende prioriteit die zij bij werk legt 1 0, de strijd tegen de werkloosheid niet uitsluitend 'in de bedrijven' voeren. Een sterke oriëntatie op centraal tripartiet (dat wil zeggen met overheid en werkge- versorganisaties) overleg tekent zich reeds duidelijk af.

b. Een herleving van hetgeen in de jaren zestig de 'ver- burgerlijking van de arbeidersklasse' werd genoemd.¹¹Met name in de industrie en grootschalige dienstverlening bestaat de massa der arbeiders langzamerhand niet meer uit laaggeschoolde en slechtbetaal- de mannen. De nieuwe 'massafuncties' hebben meer controlerende, toezichthoudende en administratieve componenten dan uitvoerende; zo men wil, meer ken- merken van een 'witte boorden beroep , . Een verschuiving in deze zin tekent zich geleidelijk af, met als gevolg dat ongeschoolden langzamerhand uit de produktieprocessen verdwijnen. Gegeven het feit dat niet iedereen de capaciteiten heeft om het niveau van ge- schoold vakman te halen, en gegeven de genoemde 'verdringing' op de arbeidsmarkt, betekent dit dat de samenleving wordt geconfronteerd met een groeiende categorie personen voor wie er hoe dan ook geen plaats is in het arbeidsbestel. Blijvend op een lage uit- kering aangewezen vormen zij een lompenproletariaat waarvan de positie schril afsteekt bij die van de relatief gegoede 'nieuwe arbeidersklasse'. De vakbeweging staat voor de taak zowel een organisatie basis te vinden onder de betergeschoolde arbeiders, als de groei~nde

maatschappelijke tweedeling tegen te gaan. Hier tekent zich een belangenconflict af dat alleen kan wor-

(7)

den opgelost wanneer het onder ogen wordt gezien.

c. Een verdergaande differentiatie van de werkne- merspositie. Gemechaniseerde en geautomatiseerde produktieprocessen zijn in het algemeen veelvormiger en gecompliceerder dan hun voorgangers. Zij omvat- ten meer verschillende functies in doorgaans kleinere aantallen. De heterogeniteit naar functie en beroep in het werknemersbestand van dezelfde onderneming neemt daardoor toe. Tegelijkertijd wordt ook de di- versiteit van leefsituaties van werknemers groter.

Meer vrouwen, meer alleenstaanden en meer tweeverdieners leiden ertoe dat de alleenverdienende mannelijke kostwinner geleidelijk zijn overheersende positie verliest. Het gevolg is dat ook binnen dezelfde onderneming groepen werknemers in dezelfde afdeling of functie lang niet altijd meer op een soortgelijke leefsi- tuatie aanspreekbaar zijn. Dit beïnvloedt uiteraard de wensen ten aanzien van arbeidstijden en arbeidsvoor- waarden, de actiebereidheid en de mate van identifica- tie met de collectiviteit van werknemers. In zijn alge- meenheid bemoeilijken deze differentiatieprocessen de vorming van een collectieve werknemersidentiteit.

Zij leiden eerder tot grotere invididualisering en een sterkere gevoeligheid voor verdeel-en-heers strate- gieën van het management. De vakbeweging ziet zich daardoor in de kern van haar bestaan, de collectiviteit van werknemersbelangen bedreigd.

Waarheen?

Het is niet eenvoudig, en ook niet de opdracht van dit artikel, uit dit brokkelige beeld de contouren van een nieuwe vakbondsstrategie af te leiden. Dat heroriënta- tie nodig is blijkt duidelijk, al was het slechts uit de da- lende organisatiegraad. Dat een herstel van de vak- bondsmacht ook in sociaal-politiek opzicht nodig is behoeft eveneens geen betoog, al was het alleen maar om de werkgevers wat maatschappelijk verantwoor- delijkheidsbesef bij te brengen. Maar waarheen? De geschetste tendenties raken de vakbondsorganisatie immers in de kern.

Ik zou in dit verband allereerst willen pleiten voor een offensieve opstelling. Voorkomen moet worden dat de vakorganisaties in een defensieve stelling terecht- komen, waarin zij een afkalvende machtsbasis trach- ten te verdedigen en nieuwe ontwikkelingen op tacti- sche gronden niet onder ogen willen zien. Ten aanzien van de technologische ontwikkeling tekent zich in de vakbeweging duidelijk zo'n offensieve aanpak af. De inzet is daarbij niet het proces van automatisering te remmen, maar er mede greep op te krijgen en de con- sequenties voor de arbeid te sturen. De opstelling van de bonden ten aanzien van het industriebeleid is wat dat betreft een voorbeeld. ¹²Op andere terreinen echter zijn de overheersende accenten veeleer defensief.

Ik denk daarbij vooral aan de arbeidsmarktpositie van vrouwen, de hantering van deeltijdarbeid als instrument van herverdeling en de differentiële vormgeving van collectieve arbeidsduurverkorting. Het zou kunnen zijn dat op deze terreinen nog teveel het beeld van de werknemer als alleenverdienende mannelijke kostwinner bepalend is. Zonder de belangen van deze, nog altijd grootste groep werknemers te verwaarlozen zou-

den de vakorganisaties meer offensief de groeiende di- versiteit kunnen benaderen.

In dit verband is het onontkoombaar dat een grotere plaats wordt ingeruimd voor de belangen van specifieke groepen werknemers die zich niet automatisch identificeren met de collectiviteit. Hoe moeilijk dit kan zijn is wel gebleken bij de discussie over verdere arbeidsduurverkorting. De werkgevers hebben dank- baar gebruik gemaakt van het feit dat standaard- oplossingen niet realiseerbaar zijn voor belangrijke groepen functies, om het hele proces te frustreren. Aan vakbondskant is men er wat laat achtergekomen dat een eenheidsrecept voor veel indirecte werknemers niet goed hanteerbaar is. Bij gebrek aan praktische uitwerkingen dreigt deze groep nu buiten de verdere arbeidsduurverkorting te blijven. Omdat zij echter goeddeels wel heeft meegedaan aan de bijbehorende loonmatiging neemt de animo voor volgende ronden ADV in deze groep niet toe. Op den duur kan dit het proces van verdere collectieve arbeidsduurverkorting ernstig gaan remmen.

De vakbeweging kan hieruit leren dat een meer gedif- ferentieerd werknemersbestand een meer decentrale belangenbehartiging vraagt, met ruimte voor eigen uitwerkingen in de bedrijven. De organisatie van het vakbondswerk is hierop nog onvoldoende gericht; met name is de handelingsvrijheid van het kader in de bedrijven te gering. Naast een eerder aangeduide tendens tot meer centraal tripartite overleg lijkt dus ook een ontwikkeling naar decentraal onderhandelen noodzakelijk. Onontkoombaar verliest dan het middenkader van de vakorganisaties, de bezoldigde districts- bestuurder, gedeeltelijk aan gewicht. In het licht van de weinig realistische pretentie van deze functie, een groot aantal uiteenlopende bedrijfssituaties adequaat te kunnen behandelen, lijkt zo'n ontwikkeling al enige tijd onvermijdelijk.

Meer ruimte voor de belangenbehartiging op bedrijfs- niveau en een sterker accent op de belangen van specifieke groepen werknemers behoeft echter geenszins te leiden tot een vorm van 'business unionism'. Het is in mijn opvatting niet noodzakelijk dat de vakbeweging bij een heroriëntatie langs deze lijn de inzet voor brede maatschappelijke solidariteit loslaat. De gedachte dat nieuwe groepen werknemers benaderd moeten worden vanuit hun specifieke belangen is geen pleidooi om het kortetermijn eigenbelang van deze groepen zonder meer voorop te plaatsen. De vakbeweging heeft dat ook in het verleden nooit gedaan. Als organisatie van vooral geschoolde vaklieden heeft zij al in een vroeg stadium ook de belangen van de ongeschoolde massa-arbeider tot de hare gemaakt. Uitge- groeid tot een massa-organisatie met veel ongeschoolde leden heeft zij zich mede sterk gemaakt voor de belangen van werklozen en andere uitkeringstrekkers.

Er heeft in het optreden van de vakbeweging altijd een spanning bestaan tussen het directe eigenbelang van de grote groep leden en de maatschappelijke verant- woordelijkheid voor bredere categorieën ontrechten.

Die spanning is in de sociaal-democratische vakbeweging ingebakken en vormt de basis voor de duurzame coalitie met de partij.

(8)

WBS-Nieuws

Het is niet goed in te zien waarom een heroriëntatie van de belangenbehartiging van de leden zou moeten leiden tot het loslaten van deze maatschappelijke ver- antwoordelijkheid. Tenzij de (verborgen) vooron- derstelling is dat de nieuwe groepen vakbondsleden zelfzuchtiger en minder solidair zijn dan de oude groepen. Er is voorshands geen enkele reden dit aan te nemen. Weliswaar leeft in deze nieuwe groepen minder het bewustzijn van de werknemers-collectiviteit dan in de traditionele vakbondsachterban, maar dat betekent niet dat zij niet op maatschappelijke solidariteit aanspreekbaar zouden zijn. Temeer niet waar de tweedeling van de samenleving steeds meer zichtbaar wordt en het lompenproletariaat een herkenbaar ob- ject van solidariteit is. Juist vanuit een zekere wel- vaartspositie zouden tweeverdieners, hogergeschool- de en beterbetaalde werknemers weleens gevoeliger kunnen zijn voor rechtvaardigheidsmotieven dan de oude achterban, die het zelf niet al te breed heeft. Het is dan ook niet de huidige maatschappelijke opstelling van de vakbeweging die een toestroom van nieuwe groepen in de weg staat. Het is veeleer dat zij in de directe belangenbehartiging te weinig ruimte krijgen.

Noten

1. Industriebond-FNV, Herstelplan voor de industrie, maart 1984, bijlage; Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Rapportage Arbeidsmarkt 1983 en

1984. .

2. Centraal Plan Bureau, Macro-Economische Verken- ning 1985.

Regionaal economisch beleid

Onlangs verscheen in de reeks Economische Notities nummer 14, Socialistisch regionaal-economisch be- leid, waarin verslag wordt gedaan van een conferentie die de WBS in samenwerking met het gewest Limburg organiseerde in het voorjaar van 1984.

Het regionaal beleid staat onder steeds grotere druk.

Het wordt, ook in de PvdA, al lange tijd vooral als probleem van de 'buitengewesten' gezien, en had ook in tijden van economische groei maar beperkt succes.

Nu de groei stagneert en de werkloosheid in de grote steden 'sterk is toegenomen, dreigt het regionaal beleid gericht op zwakkere regio's kind van de rekening te worden. Met dit conferentieverslag wordt een bijdrage geleverd aan de dringend noodzakelijke herbezinning.

De inleidende probleemschets van Martha Vonk en Engel Sap mondt uit in een pleidooi om het regionaal beleid op te vatten als onderdeel van landelijk beleid.

Piet de Ruiter gaat daarna in op de criteria voor toede- ling van middelen aan de regio's op grond van achter- stand èn van ontwikkelingsmogelijkheden Bé Bos be- handelt de bestuurlijke vormgeving van dit beleidster- rein en doet voorstellen voor werkbare vormen van de- centralisatie. Willem Vermeend kritiseert het huidig instrumentarium van regionaal beleid. In zijn voor-

224

3. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, De arbeidsmarkt naar sector, beroep en opleiding, 1983- 1988, Verkennende studie van de werkgroep Anticipe- rend Opleidings- en Scholingsbeleid.

4. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, De arbeidsmarkt in april 1985.

5. Leijnse, F., 'Kan de achterdeur nog even openblijven', Over de stakingsacties van ambtenaren', In: De Groene,

16 november 1983.

6. Centraal Bureau voor de Statistiek, Sociale Maandsta- tistiek, nov. 1981, aug. 1982, juni 1983 en sept. 1984;

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Rap- portage Arbeidsmarkt 1983 en 1984.

7. Leijnse, F., Bevordering van Deeltijdarbeid, Nijmegen (lTS), 1985.

8. Hartog, 1. en J.J .M. Theeuwes, 'De onstuitbare op- komst van de werkende gehuwde vrouw', In: Econo- misch-Statistische Berichten, 14-12-1983; Becker, J.W.

en C.J. Wiebrens, 'De cumulatie van inkomens binnen huishoudens', In: Economisch-Statistische Berichten, 1-6-1983; De Kam, C.A. e.a., 'Dubbel en dwars: over dubbele inkomens in 1979', In: Economisch-Statistische Berichten, 29-2-1982.

9. Federatie Nederlandse Vakbeweging, Een deel van het Geheel, Nota Deeltijdarbeid, 1981.

10. Federatie Nederlandse Vakbeweging, Kiezen voor nieu- we kansen, FNV-program 1986-90.

11. Zie o.a. Blauner, R., Alienation and Freedom, Chicago, 1964; Mallet, S., La nouvelle classe ouvrière, Parijs, 1969; Deppe, F. e.a., Die Neue Arbeiterklasse, Frank- furt, 1970.

12. Industriebond-FNV, Herstelplan voor de industrie, maart 1984.

stellen voor vernieuwing neemt de steun aan startende bedrijven een centrale plaats in. Elk van deze bijdra- gen gaat vergezeld van een kort commentaar, respec- tievelijk van Thijs Wöltgens, Jaap van der Doef, Cok van der Horst en Piet Knol/ema.

De bundel wordt afgesloten met een evaluerende bijdrage van WBS-stafmedewerker Pieter van Driel.

De contouren van een nieuw sociaal-democratisch re- gionaalbeleid zoals die op de conferentie naar voren kwamen, kunnen als volgt worden samengevat:

bijstelling van bet traditionele beleid met verster- king van bet discriminerend element en met vergro- ting van regionale bevoegdbeden;

opzetten van nieuw beleid door bet gedeeltelijk regionaal uitwerken van het landelijk werkgelegen- beids- en berstelbeleid, gericbt op sterke punten in de regio's;

bet accent zou moeten komen te liggen op bet sti- muleren van midden- en kleinbedrijf, waaronder startende bedrijven.

Socialistisch regionaal-economisch beleid, Economi- sche Notitie nr. 14 (98 blz.) is verkrijgbaar door over- making van! 7,50 op postgiro 3479700 ten name van PvdA-brocbures Amsterdam, onder vermelding van bestelnummer 756.

(9)

Too close for comfort - de Engelse

vakbeweging en de Labour Party

Harold Macmi/lan, van 1957 tot 1963 Conservatief premier van Engeland, moet eens gezegd hebben dat er in zijn land drie instellingen zijn waarmee geen regering echt ruzie zou moeten zoeken: de Koninklijke Garde, de Rooms Katholieke Kerk en de National Union of Mineworkers (NUM), de mijnwerkersbond.

Eén van zijn opvolgers, Edward Heath, had in de winter van 1973-74 alle reden om over dat advies na te denken. In een poging een mijnwerkersstaking te bre- ken, rantsoeneerde hij het energieverbruik: overal in het land ging het licht uit en er werd een driedaagse werkweek ingevoerd. Heath was echter zo onverstan- dig om zijn confrontatie-politiek tot inzet van verkiezingen te maken, en verdween daarna als premier.

Margaret Thatcher daarentegen, zijn directe opvolger als leider van de Conservatieven, bood in 1984-85 met succes het hoofd aan een staking in de mijnen - de langste en meest verbeten van de afgelopen periode.

De mijnwerkers marcheerden met vaandels en muziek terug naar hun werk, maar zonder te verhullen dat de vakbond deze keer verslagen was.

De nederlaag van de mijnwerkers is vrij algemeen opgevat als een belangrijke kentering in de geschiedenis van de Engelse vakbeweging. De rechtse pers gaat daarbij zover om Thatcher af te schilderen als de volksheld die ten strijde trekt tegen de sluwe, opper- machtige vakbondsbazen en die uitgerekend de mach- tigste onder hen, de leider van de gevreesde NUM, dwingt om zich te onderwerpen aan democratische be- ginselen en economische realiteitszin. In een minder schrille versie van deze stelling betekent de mijnwerkersstaking een keerpunt omdat ze heeft laten zien dat zelfs de mijnwerkersbond door een behendig en door- tastend opererende regering verslagen kan worden. En dat vormt, zo luidt de redenering, een afschrikwek- kend voorbeeld voor andere bonden die voor de ver- wezenlijking van hun doelstellingen industriële spier- kracht willen gebruiken.

Behoedzamer waarnemers (waaronder ikzelf) zijn van mening dat het wat voorbarig is om naar aanleiding van de mijnwerkersstaking van kenteringen of keer- punten te spreken. Wel kan men zeggen dat de staking, en de omstandigheden waaronder zij plaats- vond, een helder licht werpen op de algemene problemen en dilemma's waarmee de Engelse vakbeweging in de jaren tachtig worstelt, en nog eens laat zien hoe noodzakelijk het is dat daarvoor een oplossing wordt gevonden. Daarbij gaat het vooral om de institutionele band tussen de vakbonden en de Labour party, en de mate waarin deze verantwoordelijk is voor de sterke politisering van de Engelse arbeidsverhoudingen.

Hieronder schets ik ontstaan van en recente ontwikkelingen in die nauwe relatie tussen partij en vakbewe-

ging, die tijdens de mijnwerkersstaking zo problema- tisch bleek te zijn. Aldus worden ook de andere grote onzekerheden rond de huidige rol van de Engelse vakbeweging in een historisch perspectief geplaatst.

Remmende voorsprong

De Engelse vakbeweging is zeer trots op haar lange geschiedenis; men beschuldigt haar er zelfs wel van dat ze zich liever bezighoudt met de overwinningen en ne- derlagen in het verleden dan met de huidige werkelijk- heid. Zo wordt nog elk jaar in Dorset een grote bijeen- komst gehouden ter herinnering aan de 'martelaars van Toipuddie' - zes landarbeiders die in 1834 wegens illegale vakbondsactiviteiten tot een verblijf in de Australische strafkolonie Botany Bay werden veroordeeld. Ook andere gebeurtenissen uit deze eerste jaren blijven een belangrijke plaats innemen in het officiële bewustzijn van de Engelse vakbeweging, die de goede raad: 'ken je eigen geschiedenis' soms met wat al te overdreven ijver opvolgt. Niettemin kan men zeker stellen dat de vroege geschiedenis van de vakbonden in Engeland nogal wat aanknopingspunten biedt voor een goed begrip van de situatie waarin zij thans ver- keert. Verreweg het belangrijkste daarbij is de paradox van de sociale geschiedenis van Engeland in de negentiende eeuw: waarom kostte het de arbeidersbeweging, in een land dat een generatie eerder dan de rest van Europa een industriële revolutie doormaakte, zoveel tijd om een politieke macht van betekenis te worden?

Het antwoord op die vraag ligt in de paradox zelf besloten. Juist omdat Engeland het eerste geïndustria- liseerde land ter wereld was, ontwikkelde het Engelse industriële proletariaat pas laat een specifiek politiek bewustzijn. Tussen circa 1850 en 1880 beleefde Enge- land de 'gouden eeuw' van het Victoriaanse compro- mis. De industrie bloeide, het land werd rijk en de arbeidersklasse deelde althans voor een klein deel mee in de toegenomen nationale welvaart. In de twintig jaar daarvoor, een periode van economische depressie, had het proletariaat zich aangetrokken gevoeld tot het socialisme van Robert Owen en tot het half- revolutionaire Chartisme. Nu vonden socialistische ideeën echter weinig weerklank meer. Arbeiders orga- niseerden zich op allerlei manieren (vakbonden, co- operaties, verenigingen tot onderling hulpbetoon), maar de marxistische opvattingen die op het vasteland de ideologische grondslag vormden voor de daar opkomende arbeidersbeweging, waren hen geheel vreemd. Tijdens deze periode, en eigenlijk tot de eeuwwisseling toe, was de Engelse vakbeweging in politiek opzicht overwegend op de Liberale Partij ge- oriënteerd. Slechts een kleine minderheid was van me-

Alan Day Van 1968 tot 1973

hoofdredacteur van Socialist Affairs, het tijdschrift van de Socialistische

Internationale. Sindsdien werkzaam bij een grote Britse uitgeversmaatschappij. Hij is lid van de Labour Party

(10)

,ning dat de arbeidersbeweging een zelfstandige politieke organisatie nodig had.

Kenmerkend voor de Engelse arbeidersbeweging op het hoogtepunt van het Victoriaanse tijdperk is de opstelling van de Engelse vertegenwoordigers in de Eerste Internationale, die in Londen zijn algemene vergaderingen hield. De aanwezige Engelse vakbondsleiders waren typische representanten van de nieuwe vakbondsstijl van de jaren zestig en zeventig, gericht op geschoolde arbeiders en ambachtslieden en eerder geneigd tot een verzoenende houding tegenover de werkgevers dan tot openlijke strijd. Zij zagen de Eerste Internationale vooral als een organisatie die de invoer van goedkope buitenlandse arbeidskrachten zou kunnen helpen verhinderen, en die misschien ook als forum zou kunnen dienen om aan de sympathie van de Engelse vakbeweging met vervolgde democra- ten en met nationale bevrijdingsbewegingen uitdrukking' te geven. Tevergeefs probeerden Marx en Engels de vakbondsleiders te winnen voor het opstellen van een eigen proletarisch programma dat de arbeidersbeweging van de Liberalen zou onderscheiden. Het in 1868 opgerichte overkoepelend vakverbond TUC (Trades Union Congress) stelde in 1871 weliswaar een parlementaire commissie in, maar de in de tweede helft van de negentiende eeuw in het parlement gekozen vertegenwoordigers van de arbeidersklasse maakten deel uit van de Liberale Partij.

Daarin begon rond 1880 verandering te komen. De opkomende economische recessie leidde tot massale werkloosheid; er vonden hongermarsen plaats en er werd in georganiseerd verband geprotesteerd tegen de loonsverlagingen die de werkgevers, onder druk van een scherpe concurrentie uit Duitsland en de Verenig- de Staten, de arbeiders oplegden. In deze situatie begonnen vakbondsleiders als Keir Hardie en John Burns aan te dringen op veróreking van het verbond met de Liberalen en op de vorming van een onafhan- kelijke arbeiderspartij, die de belangen van de arbeidersklasse effectief tot uitdrukking zou kunnen brengen. In de jaren tachtig vonden socialistische ideeën steeds meer ingang in intellectuele kring, getuige bij voorbeeld het tot stand komen van H.M. Hyndam 's (marxististische) Social Democratic Federation en de oprichting in 1884 van de (gematigder) Fabian Socie- ty. Voor de vakbeweging betekende het jaar 1889 een keerpunt in haar ontwikkeling. Een succesvolle staking van havenarbeiders in Londen vormde de aanleiding voor een sterke toename van de organisatiegraad onder ongeschoolde arbeiders. Dit 'new unionism' werd onder meer gekenmerkt door een veel scherper politiek bewustzijn dan in de bonden van geschoolde arbeiders en ambachtslieden kon worden aangetrof- fen. Aldus nam de druk toe om een echte arbeiderspartij op te richten. De vorming in 1893 van de socialistisch georiënteerde Independent Labour Party was een belangrijke mijlpaal op die weg, die uiteindelijk leidde naar de oprichting van het Labour Repre- sentation Committee (LRC), de voorloper van wat vanaf 1906 Labour Party wordt genoemd.

Verreweg het belangrijkste aan de oprichting van het LRC, en later van de Labour Party, is dat het TUC het

initiatief ertoe nam. Het riep het oprichtingscongres bijeen en drukte in politiek, financiëel en ideologisch opzicht een onuitwisbaar stempel op de nieuwe partij.

De Engelse vakbonden gingen zich, in vergelijking met hun zusterorganisaties op het vasteland, betrek- kelijk laat met de politiek bemoeien; maar toen het eenmaal zover was, deden ze het ook grondig en creëerden ze een partij die tot op heden een geïnstitu- tionaliseerde vleugel van de vakbeweging vormt. Er is wat dat betreft een groot verschil met de situatie elders in Europa. De grote socialistische partijen op het vasteland waren oorspronkelijke bewegingen van in- dividuen en groeiden buiten het bestaande institutionele kader uit tot massapartijen. Het waren, zoals En- gelstalige politicologen het noemen, 'externallycrea- ted' partijen: in financieel en organisatorisch opzicht steunden ze veel meer op individueel lidmaatschap dan op collectief vakbondslidmaatschap. In Engeland was het precies andersom.

Deze historische verstrengeling heeft verstrekkende gevolgen gehad en vormt voor een belangrijk deel een verklaring voor de verhitte politieke debatten die de afgelopen tijd in Engeland aan de vakbeweging zijn gewijd. De Conservatieven, zijn altijd geneigd geweest om de vakbonden, in plaats van als centrum van in- dustriële macht, voor honderd procent als deel van de politieke oppositie te beschouwen. Daarom is ze als re- geringspartij nooit in staat geweest om tegenover de vakbonden de zakelijke houding aan te nemen die in een moderne industriële maatschappij van een regering wordt gevraagd. Overigens ligt de fout niet uitsluitend bij de Conservatieven. De vakbonden hebben, juist vanwege hun speciale band met de Labour Party, altijd grote moeite gehad om hun politieke en hun industriële rol goed uit elkaar te houden. Het offi- ciële standpunt van de TUC luidt dan wel dat de vakbonden met regeringen van elke politieke signatuur zaken moeten'doen, maar in de praktijk zijn zij onder een Conservatieve regering altijd 'in de oppositie ge- gaan'. Daarentegen hebben zij Labour-regeringen altijd als hun 'eigen' regering beschouwd, hetgeen het streven van de Labour Party om meer te zijn dan een partij met een vakbonds-achterban, nog wel eens heeft gedwarsboomd.

tegen deze achtergrond moet men de heftige politieke gevechten zien die de afgelopen jaren rond de wettelijke regulering van de Engelse arbeidsverhoudingen hebben gewoed. De voorstellen die de Conservatieven hebben gehad om de interne organisatie van de vakbonden te veranderen, kunnen niet los gezien worden van hun opvatting dat de bonden een legitiem politiek mikpunt vormen. In dezelfde trant zijn deze hervor- mingsvoorstellen integraal door de vakbonden verworpen - in de industrie, maar ook, via de Labour Party, in de politiek. In de hitte van de strijd is door beide partijen een soort 'fundamentalistische' opstelling gekozen, die een zorgvuldige afweging van de voor-en nadelen van een bepaald voorstel vaak onmo- gelijk heeft gemaakt. Omgekeerd hebben de bonden altijd van Labourregeringen verwacht dat ze niet alleen de Conservatieve 'anti-vakbonds'wetten onge- daan zouden maken, maar ook dat ze de positie van de

(11)

vakbeweging door middel van wetgeving zouden helpen versterken. Wat dat betreft is het achteraf bezien geen wonder dat een poging van de Labour-regering in de jaren zestig om enkele bescheiden hervormingen aan te brengen in de industriële verhoudingen, stuk liepen op de rotsen van geïnstitutionaliseerde vak- bondsmacht in de Labour Party.

'In place of strife'

In de halve eeuw die volgde op de oprichting van de Labour Party heeft de vakbeweging zich ontwikkeld tot één van de grote instituties van het Engelse staats- bestel. De weg was lang, en niet zonder grote tegensla- gen als de rampzalig verlopen algemene staking van 1926; maar met de grote verkiezingsoverwinning van de Labour Party in 1945 bereikten invloed en macht van de vakbeweging hun hoogtepunt. Grote vak- bondsleiders als Ernest Bevin (oprichter van de Trans- port and General Workers Union) maakten deel uit van het kabinet. Het hechte bondgenootschap van partij en vakbeweging leek een noodzakelijke voorwaarde voor het voeren van een effectieve linksradica- le politiek. Terecht werd beweerd dat de Labour Party zonder haar institutionele banden met de vakbeweging het 'verraad' van 1931, toen Labour-leider Ram- say MacDonald premier werd van een nationaal kabi- net met de Liberalen en de Conservatieven, niet zou hebben overleefd.

In 1951 was de Labour Party echter weer in de oppositie en begonnen de Conservatieven aan een onafgebro- ken regeringsperiode van dertien jaar. Engeland maakte in die tijd een sterke economische opleving door. In deze periode werden de eerste grote vraagte- kens gezet bij de rol van de vakbeweging in een moderne 'sociale markteconomie' _ Oude doelstellingen als de opbouw van een verzorgingsstaat en de nationalisa- tie van de sleutel sectoren van de economie waren on- der het bewind van Attlee grotendeels gerealiseerd.

Wat moesten de vakbonden nog, nu het verder opruk- ken van de vrije markt-economie voor zo'n mate- riële voortuitgang zorgde dat Macmillan, zonder het risico van echte tegenspraak te lopen, het Engelse volk kon voorhouden dat het 'het nog nooit zo goed had gehad'.

Daarnaast waren er de politieke aspiraties van de vakbonden, zoals die via de Labour Party tot uitdrukking kwamen. Moest de Labour Party zich wel blijven baseren op het fundamentalistische ethos van paragraaf 4 ('ciause 4') van haar Beginselprogramma, die om 'gemeenschappelijk eigendom van de produktie-, distributie- en ruil-middelen' vraagt? Ongetwijfeld speelde de vakbondsvleugel van de partij met zijn 'block votes' op partijcongressen een belangrijke rol bij het handhaven van de oorspronkelijke tekst van 'ciause 4', tegen de wil van de toenmalige partijleider, Hugh Gaitskell, in. Maar in het dagelijkse praktijk van de jaren vijftig en zestig zagen de bonden het als hun voornaamste taak om hun leden te verzekeren van een redelijk aandeel in de toenemende nationale wel-. vaart.

Het probleem nu was dat dat niet goed strookte met de politieke aspiraties van de bonden, vooral omdat het

streven naar nog meer nationalisaties bij de kiezers hoogst onpopulair begon te worden. Bovendien deden de vakbonden het zelf ook steeds minder goed in de publieke opinie. Ze werden, zeker door de overwegend rechts georiënteerde pers, gezien als de belangrijkste hinderpaal voor een wenkende 'brave new world' van economische modernisering en voortuitgang.

Toen Labour in 1964 met Harold Wilson opnieuw aan de macht kwam, werden dergelijke problemen rond de verhouding partij-vakbeweging naar de achtergrond gedrongen. Voorop stond het streven om de 'technologische revolutie' aan de belangen van het gehele volk dienstbaar te maken. Conf.:>rm de traditionele wensen van de vakbeweging zou de staalindustrie genationali- seerd worden. In een poging om de stemming van 1945 er weer in te brengen benoemde Wilson de leider van de TGWU, Frank Cousins, tot lid van zijn kabinet;

Cousins was echter geen Bevin en bleef niet lang minister.

Al snel was de nieuwe Labour-regering bezig om in opdracht van de vakbonden een Trades Disputes Act (1965) te realiseren, die vakbondsvertegenwoordigers en vakbondsleden de wettelijke bescherming teruggaf die zij hadden genoten van 1906 tot aan een beslissing van het Hogerhuis in de laatste maand van de Conser- vatieve regeringsperiode. De druk op de regering- Wilson om 'iets' aan de vakbonden te doen nam echter toe. Wilson kwam daarop met een beproefde oplossing, namelijk de instelling van een staatscommissie die de hele kwestie moest onderzoeken.

Achtergrond van de toenemende druk op de regering om in te grijpen, vormde de wijdverspreide opvatting dat de 'anarchistische' industriële verhoudingen de belangrijkste oorzaak waren van de economisch ach- teruitgang van Engeland. De zwakte van de Engelse economie, in de jaren vijftig nog aan het oog onttrok- ken door een stijging van de consumptie, trad tijdens de periode-Wils on zeer duidelijk aan het licht. Finan- ciële crises volgden elkaar in snel tempo op en resul- teerden uiteindelijk in de vernederende devaluatie van 1967. Het gangbare antwoord op de vraag waarom het Engeland, in vergelijking met bijvoorbeeld West- Duitsland, zo slecht ging, luidde dat de Duitse arbeiders niet staakten, terwijl de produktie in Engeland voortdurend stagneerde als gevolg van (al of niet door de vakbonden gesteunde) werkonderbrekingen, vooral in sleutelindustrieën als de machinebouw. Boven- dien meende men dat de Engelse vakbonden zich negatief opstelden tegenover industriële vernieuwing, een efficiënte gang van zaken op de werkvloer frustreer- den, en zich verlustigden in het uitvechten van competentie-gevechten tussen verschillende groepen werknemers.

Achteraf gezien is het overduidelijk dat de vakbonden weliswaar niet geheel onschuldig waren aan de economische problemen van Engeland, maar dat de werke- lijke oorzaken elders gezocht moesten worden - bijvoorbeeld in de snelle afbraak van een imperiaal economisch systeem en in de onwil of het onvermogen van in- vesteerders om kapitaal te verschaffen voor de modernisering van de industriële structuur van Engeland. Het

(12)

was echter heel verleidelijk om de vakbonden als zon- debok te gebruiken; zelfs de regering-Wilson bezweek er uiteindelijk voor.

In 1968 verscheen het rapport van de al genoemde staatscommissie, onder voorzitterschap van Lord Do- novan. De commissie deed verschillende aanbevelin- gen om de industriële verhoudingen te verbeteren, maar sprak zich niet uit voor wettelijke maatregelen.

De Labour-regering bleek over dat laatste echter anders te denken. In januari 1969 publiceerde zij de nota In place of strife, die verder ging dan het Donovan- rapport en voorstelde om de regering de bevoegdheid te geven om bij 'wilde' stakingen een afkoelingsperiode van 28 dagen af te kondigen en om bij dreiging van een officiële staking een referendum onder alle vakbondsleden te laten houden.

Ter verdediging van de Labour-regering moet worden gewezen op de onrust die bij het publiek was ontstaan over de gang van zaken in sommige bedrijven, waar het werk geregeld werd neergelegd zonder officiële- vakbondsvertegenwoordigers erbij te betrekken. Ver- der had de zeeliedenstaking van 1966 voor de nodige consternatie gezorgd in een land dat in vergaande mate op de invoer van grondstoffen en levensmiddelen is aangewezen. Wilson zelf had de staking veroordeeld en het het werk van 'een hechte groep mensen met poli- tieke motieven' genoemd, 'die bij de kiezers geen enkele steun voor hun denkbeelden hadden weten te krijgen' (zo plegen Labour-politici communisten aan te dui- den).

De leiding van de vakbeweging had aan dit soort overwegingen echter geen boodschap. De voorstellen uit In place of strife werden scherp veroordeeld en opgevat als een poging om de vakbeweging te beletten om haar gewone werk te doen. Uiteindelijk dwong het TUC (met steun van een groot aantal Labour-parlemen- tariërs, waaronder ook enkele ministers), de regering om de meest controversiële voorstellen uit de nota in te trekken, in ruil voor de plechtige belofte dat het TUC zich meer zou gaan bemoeien met de gang van zaken in de bij haar aangesloten bonden. Hoewel Wilson deed alsof er niets aan de hand was, getuigde het intrekken van de voorstellen wel van een zeer grote inschikke- lijkheid tegenover de vakbonden. Het was bovendien een persoonlijke nederlaag voor Minister van Werkge- legenheid Barbara Cast/e, wier aanzien in de arbei- dersbeweging door de gebeurtenissen danig aangetast werd.

De in 1969 geleverde 'slag bij Downing St reet' (zoals het later genoemd werd) maakt duidelijk dat het vak- bondsestablishment in staat was om harde machts- middelen in stelling te brengen tegen een democratisch gekozen Labour-regering, die in dit geval haar beleid bovendien gesteund kon weten door een meerderheid onder de bevolking, inclusief de achterband van de vakbeweging zelf. Aldus werden de tegenstellingen die de hechte band tussen partij en vakbeweging oproept, duidelijk zichtbaar, en kwam de pretentie van Labour dat het in staat is om in het algemeen belang te regeren, in een vreemd daglicht te staan. De gebeurtenissen zorgden er ook voor dat de 'vakbondsproblematiek' hoog op de politieke agenda kwam te staan, en schie-

pen een zeker precedent voor overheidsingrijpen in de industriële verhoudingen. De regering-Wils on mocht dan bakzeil gehaald hebben - latere Conservatieve regeringen zouden de handschoen evengoed weer op- nemen, waarbij ze in de politiek voordelige positie ver- keerden te kunnen zeggen dat zij nu deden waar een van de bonden afhankelijke Labour Party niet toe in staat was. De weg was vrij voor onophoudelijke politieke gevechten over vakbondswetgeving. En dat terwijl het, ironisch genoeg, steeds duidelijker werd dat de industriële verhoudingen eerder symptoom dan oorzaak waren van de economische problemen waarin het land verkeerde.

Een overvloed aan vakbondswetgeving

In de zestien jaar die sinds het echec van In place of strife verstreken zijn, is er een ontstellend grote hoe- veelheid vakbondswetten aangenomen - en vaak ook weer buiten werking gesteld. In 1971 kwam de kersver- se regering-Heath met een Industrial Relations Act, die aanzienlijk verder ging dan de Labour-voorstellen.

CAO's zouden voortaan kracht van wet hebben, tenzij ondernemers en vakbonden anders overeenkwa- men. Er werd een nieuw rechterlijk apparaat ge- creëerd, bedoeld om geschillen rond deze nieuwe wet te beslechten; aan de top van dat apparaat kwam een National Industrial Relations Court (NIRC) te staan, dat, op verzoek van de verantwoordelijke minister, een afkoelingsperiode en/of een verplicht referendum over een staking zou kunnen gelasten.

Als om de onder Wilson wat vuil geworden handen weer helemaal schoon te wassen, verzette de Labour Party zich in het parlement met hand en tand tegen de voorstellen van Heath. Het meest effectieve verzet bo- den de vakbonden echter zelf: ze boycotten eenvou- digweg alle instellingen die met de nieuwe wet van doen hadden. Bonden die aan die boycott niet meede- den, werden uit het TUC gezet. De controverse bereik- te een hoogtepunt toen het NIRC in 1972 vijf 'shop stewards' van de havenarbeiders bond tot gevange- nisstraf veroordeelde wegens het in de wind slaan van eerdere bevelen. Er ontstond hierover grote industrië- le onrust; Het TUC stelde zelfs een algemene staking van één dag in het vooruitzicht. Tegen die achtergrond vernietigde het Hogerhuis het vonnis van het NIRC, waarmee het gevaar van een sociale explosie afgewend was. Het betekende ook de nekslag voor de Industrial Relations Act, die in de laatste twee jaar van de regering-Heath volledig in onbruik raakte.

Centraal in de confrontatie die tot de val van de regering-Heath leidde, stond niet de vakbondsbewe- ging, maar het prijs- en inkomensbeleid, dat in november 1972 een wettelijke grondslag had gekregen.

De regering brak daarmee rigoureus met haar opvatting tot dan toe dat een dergelijk beleid niet in een vrije markt-economie thuishoorde. Aanvankelijk, van november 1972 tot october 1973, was het regeringsbeleid in deze redelijk succesvol, maar daarna veranderde dat, onder invloed van de internationale prijsstijgin- gen in 1973 en van het door de mijnwerkers aange- voerde vakbondsverzet. De regering was zich bewust van de sterke onderhandelingspositie die de mijnwer-

(13)

kers als producenten van Engeland'~ belangrijkste eigen energiebron bezaten, en probeerde hen al van te voren te sussen met een speciale premie voor werk op ongewone uren van de dag. Deze namen daar echter geen genoegen mee en begonnen in november 1973 overwerk te weigeren. Begin februari 1974 ging men over tot een staking van onbepaalde duur, ook andere bonden kwamen in actie en er ontstond in het land een crisissfeer, zeker toen de regering, in een poging om zoveel mogelijk energie te besparen, voor iedereen een driedaagse werkweek verordonneerde. Heath' omge- ving wist hem er, zij het niet zonder moeite, van te overtuigen dat hij een nieuw mandaat van de kiezers nodig had. Hij schreef voor eind februari algemene verkiezingen uit, die de Conservatieven ingingen on- der het motto: 'Wie regeert er hier eigenlijk - de rege- ring of de vakbonden?'.

Het antwoord van de kiezers, zo kunnen we de uitslag interpreteren, was wat dubbelzinnig: zonder de bonden nu direct alles te willen geven wat ze maar verlang- den, veroordeelde men in feite de confrontatie- politiek van Heath. De Labour Party kreeg de kans om een minderheidsregering te vormen (later dat jaar omgezet in een krappe meerderheid), die de ernsti- ge industriële crisis die het land bedreigde, moest voorkomen. Dat deed ze dan ook, zij het door af te zien van een inkomensbeleid en door de mijnwerkers en andere groeperingen loonsverhogingen toe te staan. Gevolg was een tot dan toe ongekende inflatie, die nog eens werd aangewakkerd door flinke prijsstij- gingen. Zo werd de indruk bij het publiek dat Labour- regeringen de belangen van de vakbonden en niet die van het gehele land behartigen, bevestigd. De Labour Party stelde daar tegenover dat ze de enige partij is die de vrede met de vakbonden kan bewaren, en dus de enige die het land voor een maatschappelijke en economische crisis kan behoeden. Die bewering kon echter, naarmate de regeringsperiode 1974-1979 vorder- de, steeds moeilijker staande worden gehouden.

Vanaf het begin had deze regering haar hoop gevestigd op een 'sociaal contract' met de vakbonden als oplossing voor de bestaande economische problemen. De institutionele banden tussen vakbonden en Labour Party werden daarbij als een voordeel gezien. Al in de herfst van 1971 hadden Labour Party en TUC, vast- besloten om het niet nog eens tot een botsing te laten komen, een speciale commissie in het leven geroepen, die een beleidspakket opstelde dat als basis voor een sociaal contract zou moeten dienen. Daarbij zegde het TUC zijn medewerking toe aan het streven naar pro- duktiviteitsverhoging en loonmatiging, in ruil voor af- schaffing van de door de Conservatieven ingevoerde wetgeving op sociaal-economisch gebied, met uitzon- dering van de prijsmaatregelen. Verder onderschreven Labour Party en TUC de noodzaak van hogere pen- sioenen, van een herverdeling van inkomens en ver- mogens en van andere socialistische wensen op sociaal en economisch gebied.

De nieuwe Labour-regering begon direct met de uit- voering van het sociaal contract. In juli 1974 kwam de Trade Union and Labour Relations Act tot stand, waarmee bijna alles dat in 1971 bij wet was geregeld,

weer werd afgeschaft. Na het bereiken van een parlementaire meerderheid in oktober 1974 ging de regering zelfs verder: de Employment Protection Act van 1975 en een uitbreiding van de Trade Union and La- bour Relations Act van 1976 zorgden voor een veel grotere bescherming van werknemers tegen ontslag en voor hogere afvloeiingsregelingen. De vakbonden ver- wierven zich eveneens meer wettelijke bescherming en kregen toegang tot bedrijfsinformatie (voor zover van belang voor loononderhandelingen); bovendien werden arbitrage regelingen in hun voordeel bijgesteld. De Conservatieven verzetten zich heftig tegen wat zij zagen als een verschuiving in het machtsevenwicht ten gunste van de vakbonden, en plaatsten de band tussen vakbonden en Labour Party in het middelpunt van het politieke debat. De regering antwoordde dat de verlangens van de vakbeweging gerechtvaardigd waren, en dat inwilliging van die verlangens van verstandig beleid getuigde. Het sociaal contract, zo kan achteraf vastgesteld worden, remde het economisch verval echter niet af. Bovendien kwam de verhouding tussen beide 'contract-partners', niettegenstaande alle retoriek die zij bezigden, flink onder spanning te staan.

Hoewel de 'vrijwillige' inkomenspolitiek van 1975-76 enig succes had gehad, werd de regering door de ern- stige financiële crisis van oktober 1976 gedwongen om deemoedig bij het Internationale Monetaire Fonds aan te kloppen. Het IMF wilde wel steun verlenen, maar alleen in ruil voor het meest restrictieve beleid sinds de Tweede Wereldoorlog. De in dit kader door- gevoerde bezuinigingen op de overheidsuitgaven ver- slechterden een toch al niet florissante werkgelegen- heidssituatie, zonder echter de inflatie te beteugelen.

Een nieuw, derde jaar van loonmatiging konden de vakbonden dan ook niet opbrengen. Weliswaar wist de regering de loonsverhogingen voor 1978-1979 bene- den of net rond de voorgeschreven tien procent te houden, maar maakte het jaar daarop een grove misreke- ning door uit te gaan van een verhoging van vijf procent - aanzienlijk minder dan de voorspelde inflatie.

Het regeringsbeleid werd zowel door de TUC als door het congres van de Labour Party verworpen, en de vakbonden, in het bijzonder die in de publieke sector, begonnen het beleid in de praktijk te ondergraven. Er volgde een 'winter van onvrede' (1978-79): vrachtwa- genchauffeurs, putjesscheppers, grafdelvers, ambu- lance- en ziekenhuispersoneel (om maar enkele groepen te noemen) grepen naar de meest uiteenlopende actiemiddelen om hun looneisen kracht bij te zetten - met vertragingen en ander ongemak voor het publiek als gevolg. Bij de parlementsverkiezingen van mei 1979 moest de Labour-regering zich daarom niet alleen verantwoorden voor een verdubbeling van de prijzen en een verdriedubbeling van de werkloosheid, maar ook het verwijt pareren dat de 'speciale verhouding' met de vakbonden eigenlijk niets voorstelde.

Het is dan ook niet te verwonderen dat Labour een zware verkiezingsnederlaag leed.

Aan de periode 1974-1979 is hier zoveel aandacht besteed omdat ze de meest recente ervaring vormt met het streven naar samenwerking van partij en vakbeweging onder een Labour-bewind. Alle dilemma's en te-