Masterclass Politiek 2015: ontwikkelingssamenwerking

(1)

Master Class Politiek 2015

Ontwikkelingssamenwerking

10 november 2007 Ton Dietz

Hoogleraar sociale geografie Universiteit van Amsterdam, oud-directeur van de onderzoekschool CERES en lid van de

Stuurgroep van de Worldconnectors

(2)

Score Nl

aid trade

Investm.

Migrat.

environ security Technol.

Cetre for Global Development www.cgdev.org

EERST: HET GOEDE NIEUWS: NL WEER NR 1

(3)

Sterke positie Nederland

• Door breed gedragen ‘commitment’ voor

ontwikkelingssamenwerking, zij het onder druk, zich uitend in grote OS sector

• Met o.a. sterke, geografisch en sectoraal brede NGO sector

• Door sterke handels- en investeringspositie Nederlandse bedrijven, met daarbij innovatieve rol in maatschappelijk verantwoord ondernemen

• Door internationaal zichtbare Nederlandse IS- wetenschap en regio-expertise

• Door genereuze steun vanuit Nederland aan VN en BW instituties, aan CGIAR en - tot voorkort - aan een aantal toonaangevende mondiale NGOs

(4)

Landelijk: ontwikkelingsstudies

• Bijeengebracht in de onderzoekschool Ceres (kantoor Utrecht, zie http://ceres.fss.uu.nl)

• Verder belangrijke plekken bij het Institute of Social Studies in Den Haag, bij het Cidin in Nijmegen en bij AMIDSt in Amsterdam

• Wereldpositie Wageningen Universiteit en Wageningen International

• Interessante organisaties in Maastricht: ECDPM en UNU-MERIT

• Koninklijk Instituut voor de Tropen Amsterdam (heel goede bibliotheek)

• En regionale kenniscentra: Afrika = ASC Leiden, Latijns Amerika = Cedla Amsterdam en Utrechtse antropologen, Cariben en Indonesie

= KITLV. Leiden, Azie: IIAS Leiden/Amsterdam, islamitische wereld:

ISIM Leiden/Amsterdam/Utrecht/Nijmegen, Oceanie en Indonesie:

Nijmeegse antropologen; Oost Europa/Centraal Azie: ISS Den Haag.

• Binnen NWO: speciale aandacht bij NWO-WOTRO, met grote onderzoeksprogramma’s

(5)

Info

• Europees: European Association of

Development Institutes www.eadi.org

• Expertiseoverzicht in Nederland: zie

www.dprn.nl onder publikaties en

www.globalconnections.nl

• Zie ook www.worldconnectors.nl

• Absolute aanrader: abonneer je op the

Broker (via www.thebrokeronline.eu)

(6)

Ontwikkeling: het concept

• Ontwikkeling = proces van verbeterende

levensomstandigheden, maar hoe breed

gedefinieerd?

• Vaak ook: ontwikkeling = interventies die

zouden moeten leiden tot betere

leefomstandigheden,

(7)

Interventies van wie?

- van mondiale inter-goevernementele organisaties (VN, Wereldbank, IMF, WTO) en mondiaal opererende NGOs (bv Oxfam, IUCN)

- Van bilaterale donororganisaties (bv DGIS, DFiD, USAID, GTZ, etc etc)

- Van nationale overheden

- Van nationaal, of lokaal opererende NGOs

- Van NGO-ondersteunende organisaties uit het Noorden (in Nederland: de medefinancieringsorganisaties Oxfam- NOVIB, HIVOS, ICCO, Cordaid, Plan, Terre des

Hommes), en de thematische

medefinancieringsorganisaties, bv Woord en Daad, Rode Kruis, Both Ends, ETC Foundation en vele andere

steunende organisaties uit gemeentes, bedrijven, etc.

(8)

Mondiale ontwikkelingshulp

• Wereld: nu: 110 miljard dollar per jaar officiele ontwikkelingshulp (in 2001 nog maar 52 miljard)

• Donoren (2005):

- Europese Unie: 56 miljard - USA: 27 miljard

- Japan: 13 miljard

- Overige OECD-DAC landen: 10 miljard - Opkomend: China!

Binnen Europese Unie:

1 UK 11 mrd, 2 Frankrijk 10 mrd, 3 Duitsland 10 mrd, 4 Nederland 5 mrd, 5 Italie 5 mrd.

(9)

De Nederlandse

Ontwikkelingsindustrie

• Nederland: 4-5 miljard euro, waarvan ca 35%

multilateraal, 40% bilateraal, 25% via NGOs:

samen 0,8% van BNP van Nederland (topgroep,

samen met Luxemburg, Denemarken, Zweden

en Noorwegen; rijke wereld bij elkaar: slechts 0,2

% van hun BNP, ondanks ‘belofte’ 0,7%)

• In Nederland onderdeel van Ministerie van

Buitenlandse Zaken

• Steeds meer harmonisatie donoren, rondom

Europese Unie (Europaid); belangrijke rol OECD

(‘Paris Declaration’)

(10)

Actoren in Nederland

• DGIS, ambassades, FMO

• SNV em PSO

• De brede en thematische (‘medefinancierings’)

organisaties op het terrein van Internationale

Ontwikkeling

• Ontwikkelingsconsultants (bv MDF, KIT)

• Internationaal opererend bedrijfsleven, deels

werkend met ‘Maatschappelijk Verantwoord

Ondernemen’ principes

• Migrantenorganisaties

• WOTRO en andere onderdelen van NWO

(11)

Controverses

• Ontwikkeling: illusie van maakbaarheid

• Ontwikkeling: “neokolonialisme in

cadeauverpakking”

• Ontwikkeling: bestendigt arhankelijkheid

• Ontwikkeling: illusie van duurzaamheid

• Ontwikkeling: van de ene mode naar de andere

• Ontwikkeling: slechte meetbaarheid van

resultaten en/of onvoldoende verantwoording

• Ontwikkeling: i.p.v. noden elders, eigen volk

eerst (“Er is ook armoede in Nederland”)

(12)

Procesgang

• 1945-1962: wederopbouw Europa zelf; dekolonisatie

• 1963-1973: modernisatie, diffusie van innovaties, technische hulp

• 1973-1987: dependencia (structuralisme), anti-

imperialisme, anti-apartheid, ‘self reliance’, grassroots development, empowerment, gender & development;

maar ook : opkomst “tijgers” en lage-lonen industrialisatie

• 1987-2000: duurzame ontwikkeling; strukturele aanpassing, neoliberale agenda van

handelsliberalisering en privatisering; teloorgang sovjet- imperium: transitielanden en communistische “wezen”;

opening China; maar ook ‘post-colonialism’

(13)

Na 2000

• Nadruk op mondialisering (plus antiglobalisme, en radikaal mondialisme)

• Aandacht voor migranten en ‘remittances’ (nu > 200 miljard $ per jaar)

• Aandacht voor de Millennium Development Goals

• Beleidsaandacht voor ‘coherentie’ (bv verminderen landbouwsubsidies; mensenrechten)

• Harmonisatie tussen (westerse) donoren

• ‘Allignment’ met plannen nationale overheden, rondom (afgedwongen?) Poverty Reduction Strategy Plans

• Centrale plaats voor ‘good governance’ en voor

‘maatschappelijk verantwoord mondiaal ondernemen’.

(14)

Sterke verschuivingen in de

Nederlandse IS-inspanningen

• Tot 2000 veel Nederlandse OS inspanningen in marginale rurale gebieden (‘integrated rural development’)

• Daarna nadruk op sector- en budgetsteun ‘good governance’

landen: directe steun aan centrale overheden, ten koste van (marginaal) platteland en landbouw

• 2002-2006 veel nadruk op basisonderwijs en

basisgezondheidszorg, maar ook: integratie met veiligheid, mensenrechten, coherentie

• Vanaf 2007 meer aandacht voor fragiele staten, energie, vrouwenrechten en eerlijke handel

• Verwacht: grotere aandacht (weer) voor rurale ontwikkeling en landbouw (World Development Report 2007!).

(15)

Maar ook mondiale context

verandert drastisch:

• Vanaf 2001 enorme expansie

wereldhandel (exportinkomsten

ontwikkelingslanden nu 4.600 miljard $)

• Sterke groei overmakingen migranten naar

‘zuiden’ (> 200 miljard $)

• Sterke groei investeringen in

ontwikkelingslanden (2006: >600 miljard $)

• Armste landen: rentekwijtscheldingen; veel

andere landen: versnelde aflossing

(16)

En:

• Sterke groei vraag naar produkten uit China en India en sterke toename productie en export biobrandstoffen: prijsexplosies

• Mede door impact climate change aandacht

• Resultaat: nieuwe politiek-economische actoren, ook in ontwikkelingsindustrie (China!)

• Afgeleide groei ook tot diep in Afrika

• Nieuwe aandacht voor landbouw en plattelandsontwikkeling

• Maar nu ook veel armoede in de sterk groeiende megasteden

• Wereldverhoudingen grondig op de schop

• Hulp voor een deel weer sterk politieke rol (Afghanistan, Iraq, Pakistan), m.n. vanuit de VS:

• US-motto: foreign policy = defence+diplomacy+development

(17)

Mondiaal-politieke consequenties

• Verminderde macht/belang Wereldbank

• In groeiregio’s steeds minder betekenis hulp, in plaats daarvan handel, investeringen en ‘remittances’

• Maar: grote delen van de wereld nog geisoleerd van deze ontwikkelingen, ook delen van India en China!

Zones of poverty/zones of stagnation/zones of disasters and violent conflict

• En: gooi geen instituties weg die je mondiaal nodig hebt bij een volgende recessie en bij noodsituaties (bv: wees zuinig op de Wereldbank en op de VN).

• Discussiepunt: schaalniveau: Nederlandse hulp of EU- hulp of VN hulp?

(18)

Net FDI flows 2006

• Totaal: 325 miljard $

• Daarvan:

– China 76

– Rusland 28

– Turkije 19

– Brazilie 19

– Mexico 19

– India 8

(19)

8 Millennium Development Goals

1990-2015 periode

• 1 halveer de armoede (<1$/d van 30% naar 15%) en halveer de ondervoeding

• 2 ieder kind naar lagere school

• 3 evenveel jongens als meisjes in het onderwijs en ‘empower’

vrouwen

• 4 reduceer kindersterfte met 2/3

• 5 reduceer moedersterfte met 2/3

• 6 verminder het aantal mensen met HIV-AIDS en bestrijd tbc en malaria

• 7 zorg voor betere milieuduurzaamheid: alle landen hebben een milieubeleid, halveer aantal mensen zonder toegang tot drinkwater, verbeter het leven van 100 miljoen slumbewoners

• 8 zorg voor een mondiaal ontwikkelingspartnerschap; verhoog de ODA (maak er nu echt 0,7% van) en verbeter de toegang tot

markten

(20)

Armoede: < 1$/dag,

in miljoenen mensen

• Regio 1990 2001 2004

• Oost + ZO Azie 472 271 192

• Europa en C.Azie 2 17 5

• Latijns Am. & Car 49 50 48

• Midd Oosten & NAfr 6 7 9

• Zuid Azie 462 431 460

• SS Afrika 227 313 316

• Totaal 1219 1089 1030

• % ontw.landen 29 23 20

(21)

2004

• De spreiding van de armoede in de wereld

• Zuid Azie: 45%

• Sub-Sahara Afrika: 31%

• Oost Azie: 19%

(22)

Armoedebegrip steeds ruimer

gedefinieerd

• 1$/day = inkomen en consumptie (PPP

dollars)

• Inkomen + bezit (‘assets’)

• + vaardigheden (human capital)

• + sociaal-culturele waardigheid

• + politieke zeggenschap

• + veiligheid

(23)

Relatieve armoede

• Ten opzichte van nabije anderen

• Ten opzichte van nationale of

internationale gemiddeldes/standaarden

• Ten opzichte van beelden van elders

• Ten opzichte van vroeger (vorig jaar,

vorige generatie)

• Ten opzichte van persoonlijke ambitie

(24)

Meten van ‘rijkdom’

• Bruto inkomen versus netto inkomen:

investeringen eraf,

• Green accounting: ook milieu-uitputting en

milieuschade meerekenen

• Social accounting: ook aandacht voor

sociale inputs (kosten opleiding), sociale

misstanden meeberekenen,

inkomensongelijkheid, exploitatie

(25)

Meten van inkomen

• Monetaire transacties, met koopkrachtcorrectie

• Deels ook productie voor zelfvoorziening, m.n.

voedsel

• Maar: illegale inkomsten? Smokkel? Drugs?

Prostitutie?

• Zelfvoorziening in de fysieke sfeer? Brandhout?

Huizenbouw? Waterplekken?

• Zelfvoorziening in de sociale sfeer? Kinderzorg?

Opvoeding? Opleiding? Ouderenzorg?

Huishoudelijke arbeid? Sexualiteit? Religieuze

functies? ‘Álternatieve’ medische zorg?

(26)

Inkomensverschillen

• Meten met Lorentzcurves

• Rijkste 10%:

• Meer dan 40% van het totale inkomen in

bv Brazilie (48%), Kenya (48%), Zuid

Afrika (47%)

• Laagst: Slowakije: 18%

• Nederland: 25% (UK 25%, VS 29%, India

25%, China 31%)

(27)

Armste 10%

• Minder dan 1% in Brazilie, Guatemala,

Guinee, Lesotho, Guinee Bissao,

Mauretanie, Panama, Sierra Leone

• Relatief veel in Slowakije: 5%

• In Nederland: 2,9%

(28)

Waarom hebben mensen een lage

consumptie-1?

• Omdat ze weinig bezit hebben van waaruit

inkomen wordt gevormd en omdat ze een lage

bruto opbrengst, lage lonen hebben

• Omdat ze een relatief lage capaciteit hebben:

slechte gezondheid, ondervoeding, slechte

opleiding, verslavingen, handicaps

• Omdat ze weinig toegang hebben tot

assistentienetwerken van overheid, familie of

vrienden (lage sociale zekerheid); vaak sociaal

isolement (onzichtbaarheid, schaamte,

zelfverwijt, ‘culture of poverty’)

(29)

Waarom hebben mensen een lage

consumptie-2?

• Omdat ze weinig toegang hebben tot de macht

om dingen te veranderen

• Omdat ze slecht beschermd zijn tegen geweld,

afpersing, diefstal, natuurrampen

• Omdat ze hoge prijzen moeten betalen voor

consumptiegoederen en diensten die ze van de

‘markt’ moeten betrekken (slechte ‘ruilvoet’,

‘terms of trade’); hoge transactiekosten, bv door

geografisch isolement

(30)

Hoe komt het dat mensen een laag

productieinkomen hebben-1?

• Omdat ze weinig (effectieve) arbeidsuren

hebben (bv veel inactieven, veel

‘vermorste’ tijd, lage arbeidsethos, veel

niet-productieve tijdsbesteding

• Omdat ze per uur gewerkte tijd weinig

opbrengst hebben, bv door slechte

productieomstandigheden, slechte

arbeidsorganisatie, gebrek aan

hulpmiddelen, gebrek aan steun

(31)

Hoe komt het dat mensen een laag

productieinkomen hebben-2?

• Omdat ze per gewerkt uur heel weinig betaald

krijgen: door lage reele lonen (deels door

afroming), door uitsluiting van de lucratieve

banen (afstand, discriminatie, illegaliteit), door

slechte markttoegankelijkheid, duur transport,

hoge handelsmarges

• Omdat ze in hun onderhandeling met

werkgevers alleen staan, geen vakbonden, geen

boerenbonden, geen vrijheid van associatie

(32)

• Veel recente nadruk op effectiviteit van de hulp: output, effect/outcome en impact.

• Grote discussie over geeigende methodes

• IS-organisaties: lerende organisaties met eigen

onderzoeksactiviteiten naar relevantie, effectiviteit, efficiency, duurzaamheid van interventies

• Methodologisch probleem: attributie

• Nieuwe allianties IS organisaties-academie (bv DGIS-IS academie;

VU-economen en DGIS-DEK; CIDIN en Cordaid; ISS en HIVOS;

AMIDSt/UvA en ICCO/Prisma/Woord en Daad

• Evalueren = waarderen, waardetoekennen: aandacht voor de culturele duiding van verandering en nastrevenswaardige doelen.

• Concurrerende wereldbeelden en scenarios

Terug naar de ontwikkelingssamenwerking: veel recente nadruk op het meten van ‘impact’

(33)

Basisvragen-1

• Verdere mondialisering lijkt onontkoombaar, maar welke richting gaat dat uit?

• Alleen maar opening markten en vrijere speelruimte private belangen en m.n. grote bedrijven?

• Mondiale economische regelgeving vanuit USA als metropool, of meerdere economische machtsblokken (EU, Russische regio, China, India, Zuid Amerika,

Islamblok)?

• Of ook mondiale sociale en veiligheidspolitiek om ongelijkheid en oorlogsdreiging in te dammen?

• En hoe democratisch en gelegitimeerd wordt de besluitvorming daarover dan?

(34)

Basisvragen-2

• En moet dan niet alleen de goederen-, kennis- en kapitaalstroom worden geliberaliseerd, maar ook de mensenstroom?

• En wat doen we met de spanning tussen verdere mondiale groei en de mondiale en lokale

milieubedreigingen die daaruit voortkomen (climate change as an inconvenient truth)?

• En wat met de wens om lokale identiteiten te borgen, ruimte te geven aan diversiteit in wereldbeelden en religies, en ruimte te geven aan afwijkende systemen van ‘governance’?

• En hoe gaat de ‘ontwikkelde wereld’ dan om met de

wens van ontwikkelingslanden om een grotere toegang tot de hulpbronnen in de wereld