1 Merendree
Sint Radegundiskerk:
Staat van bevinding
VandenBorre-Lauwers bvba -september 2016
Geschiedenis
Koor, toren en zijkoren zijn romaanse of vroeg gotische constructies.
Alle ramen zijn vervangen in de 19de eeuw.
In de sacristie (19de eeuw) is er een bouwspoor van een vroeger raam dat dateert van voor de bouw van de sacristie.
Traptoren 19de eeuws , mogelijks herbouw van vroegere traptoren. Er is geen andere toegang naar de zolders en toren bekend.
De noordelijke en zuidelijke gevels van de zijkoren zijn herbouwd. Op de zolders is het parament van het zuidelijke zijkoor vermoedelijk uit de 17de eeuw en dat van het noordelijke zijkoor van de 19de eeuw.
De benedenkerk had voor de verbouwing van de 19de eeuw drie traveeën. De zuilen zijn bewaard geblev- en. De halve zuil van de laatste travee is in de 19de eeuw aangevuld met een andere steensoort. De nieuwe traveeën hebben zuilen vervaardigd uit de zelfde nieuwe steensoort. Microscopisch onderzoek wijst uit dat de nieuwe steensoort kuststeen is vervaardigd uit gemalen natuursteen en kalk.
De plinten aan de buitenzijde van de zijbeuken zijn waarschijnlijk nog van een vroegere fase (romaans of go- tisch ?) wat betreft de eerste traveeën. De plint aan de buitenzijde van de neogotische aanbouw is vervaardigd uit de zelfde steen als de nieuwe gevels van de zijkoren.
De de buitenplint van de doopkapel laat uitschijnen dat dit bouw gedeelte een relict zou zijn van een vroegere fase al moet men daar zeer critisch mee zijn omdat het bouwdeel niet aansluit bij de oudere traveeën. Alle andere elementen van de westpartij zijn neogotisch.
De opstand boven de zuilen in de middenbeuk kon niet worden onderzocht.
De engelen zijn van een vroegere fase dan de sjabloon- schildering
De eerste drie traveeën hebben een plint van zorgvuldig gevormde steenblokken terwijl de latere traveeën plinten met breuksteen hebben. De doopkapel is vermoedelijk een mengeling van recup materiaal en breuksteen
4 5
Bestaande interieurdecoratie
Beschrijving neogotisch decoratie in koor, viering en zijkoren
Onderzoek op de triomfboog (muurvlak toren in de benedenkerk) toont aan dat de engelen horen bij een vroegere neogotische fase. Onder de bestaande schildering zitten oudere teksten. Verder onderzoek is hier noodzakelijk.
De decoratie in het koor, de viering en de zijkoren is onderaan gedeeltelijk op houten constructies aange- bracht om problemen rond opstijgend vocht te voorkomen. Het opzet is vrij goed geslaagd, wel risico op schimmelvorming. In het koor is de constructie opgetrokken tot de cordonlijst boven de onderste damast- schildering. De constructie staat waarschijnlijk op een stenen plint. Bij de vochtmeting is in de lagere zones baksteen aangetroffen.
Het gewelf van het koor is van uitstekende kwaliteit en buiten vervuiling perfekt gaaf gebleven.
In de overige delen van de kerk zijn het enkel de in steenschildering uitgevoerde plinten die uit hout zijjn vervaardigd.
Van de huidige neogotische fase zijn de decoratieve sjablonen op alle pijlers nog origineel. De zijboorden zijn hernomen. Behoudens een lichte aantasting door zouten aan de onderzijde en gebruiksschade is de schildering goed bewaard gebleven. Er zijn in de aangetaste zones retouches uitgevoerd die niet van het hoogste niveau zijn. Behoudens de triomfboog zijn er geen oudere afw- erkingslagen terug te vinden tenzij de steenschildering in de bendenkerk zou aansluiten bij de oudere fase van de triomfboog.
Schadebeeld decoratie
De decoratie in het koor en de zuidelijke zijbeuk hebben te lijden gehad van lekkende daken en dakgoten. In het koor is er zeker ook sprake van opsteigend vocht.
De achtergrondschildering in het koor is hernomen. De decoratieve boorden en banden met sjablonen en de engelen zijn origineel evenals ongeveer de helft van de sjablonen. De stralenkransen zijn door de overschil- dering nauwelijks te herkenen
Om de lacunes in de decoratieve boorden optisch weg te werken zijn de lacunes zwart geschilderd.
Gewelf koor uistekend bewaard
In de lacunes van de zijwanden van het koor zijn zwart geschilderd om de schade optisch weg te werken
Lambriseringschildering in het koor met zoutschade.
Pilaster met originele sjablonen en herschilderde boorden
In het zuidelijk zijkoor is via een barst regenwater tot beneden doorgedrongen. In de omgeveing van de barst wordt de verf opgestuwd door zouten.
De laatste neogotische fase is afgewerkt met een vernislaag. De vernislaag is verouderd waardoor de heldere kleuren van de decoratie aan kracht inboeten. De later overschildering van boorden en de herneming van sjablonen zijn uitgevoerd binnen het kleurpalet dat is beinvloed door de verouderde vernis. Hierdoor wordt een terugkeer naar de oorspronkelijke toestand van de schildering een stuk duurder. Ooit zal men wel tot deze beslissing moeten komen.
De zuilen van de vroegere kerk zijn uitgebreid naar het westen toe bij het verlengen van de benedenkerk. De laatste halve zuil van de vroegere kerk is aangevuld met een steensoort die duidelijk sneller verouderd. De zelfde materie is gebruikt voor de nieuwe zuilen. Microscopisch onderzoek wijst uit dat de nieuwe steensoort een kunststeen die is samengesteld uit gemalen natuursteen en kalk.
é
Kleine vernistest op op sjabloon pilaster
De laatste zuil van de vroegere kerk is in de 19de eeuw aangevuld met kunststeen gemaakt van gemalen natuursteen met kalk
Oude steenschildering in zij- en middenbeuk ver- moedelijk van de zelfde periode als de engelen op de triomfboog
Noordelijk zijkoor met vochtschade op oost en noordwand. Bovenaan verfverlies en onderaan in de damast- schildering opstuwende verf
8 9 Zouten en vocht
Er zijn vochtmetingen genomen in het koor, in de zone onderaan. Zijbeuk noord, de gemeenschappelijke muur met het noordelijk zijkoor, zowel onder- als bovenaan de muur en de doopkapel.
De zuid-oostelijke en noordoostelijke hoek van het koor geeft hogere vochtwaarden. Op de oostwand is tot 1% vocht gemeten. Het vocht gehalte laat een restauratie op het vlak van de schildering toe. Mogelijks kan op langere termijn (20 - 30 jaar) wel terug schade ontstaan. Een schildering op basis van wasverf kan de schade beter bufferen om dat wasverf kristalijn is terwijl olie of acryl filmvormende bindmiddelen zijn. De andere metingen in het koor zijn naggenoeg perfect.
Doopkapel
Op de nieuwe pleister zijn duidelijk kringen van zout waar te nemen. Ondanks deze uiterlijke kenmerken van opstijgend vocht zijn de vochtmeting nagenoeg perfect.
Zuidelijke zijbeuk
Onderaan op de tussenmuur naar het zuidelijk zijkoor zijn vrij hoge waarden opgetekend. Op een halve meter hoogte is 3 % opgetekend. Vermits de grens waarop kan geschilderd worden 2% is moet hier verder gesaneerd worden.
De metingen bovenaan de tussenmuur tussen zijbeuk en zijkoor zuid zijn ondanks vochtsporen perfect.
Noordelijk zijbeuk
Op de zelfde plaats als in de andere zijbeuk is er vrij veel schade op te merken op de decoratie van de plint.
Evaluatie van de pleister en de ingrepen van de vorige restauratiefase
De triomfboog met de engelen is bij de vorige restauratiefase met kalkcaseïnaat gefixeerd. De ingreep is uitgevoerd door iemand die geen muurschilderingen restaurateur is. De ingreep is louter een schijnbehan- deling en heeft geen enkele waarde. Het volledige kalkmortel pakket van de triomfboog is onstabiel en moet zeer dringend ten gronde worden aangepakt. Om te verijden dat de ingreep negatieve gevolgen heeft voor de decoratie onder de laatste decoratie is aangewezen de behandeling te laten samenvallen met een onderzoek van het volledige afwerkingspakket van dit muurvlak.
Grote delen van de pleister is in de kerk hernomen. Onderzoek van de pleister wijst uit dat de gebruikte mortel voor 50% uit gips bestaat. De samenstelling van de mortel is voor dergelijk gebouw onverantwoord.
Nu reeds zijn op verschillende plaatsen zoutuitbloeiingen waar te nemen. De zones naast de nieuwe pleister zijn op sommige plaatsen onstabiel. Men heeft onvoldoende ontpleisterd of niet gefixeerd. Bovendien is de pleister zeer slordig aangebracht.
Het is mijn inzien onverantwoord op deze pleister verder te werken. Wie verantwoordelijk moet worden gesteld voor deze verkeerde ingreep zal moeten worden bepaald na de controle van het lastenboek en het asbuildrapport.
Kerkmeubilair
De altaren in koor en zijkoren zijn vermoedelijk geheel of gedeeltelijk hernommen bij laatste neogotische fase. Voor het opmaken van een lastenboek is verder onderzoek aangewezen. Bewaringstoestand is bevredi- gend. Vermoedelijk zijn ze afgewerkt met de zelfde vernis als op de sjabloonschildering op de muren.
De banken in de bendenkerk zijn vrij goed bewaard maar komen los van de muur. Achter de biechtstoelen licht puin van de ontpleistering van vorige restaurtiefase.
Hoogste vochtmeting in de kerk, genomen in de zuidelijke zijbeuk, onderaan tussenmuur tussen zijkoor en zijbeuk.
Op veel plaatsen is de pleister slecht gesaneerd. De oude pleister zit op veel plaatsen rond de herstel- lingen los en bovendien is de herstelmortel slordig aangebracht met een door gips aangemaakte mortel.
Het behoud van de herstelling hoort niet bij de te nemen opties.
Raming uit te voeren werken Saneren en bijwerken koor:
Een de-restauratie, het retoucheren en hernemen van de ontbrekende schildering is een dure ingreep. Verder onderzoek kan bepalen in welke ingrepen precies moeten worden uitgevoerd en welke kostprijs deze ingrep- en zouden hebben.
Wanneer men zich beperkt tot optisch herstel met een minimale ingreep op het vlak van de pleister is een bevredigende behandeling mogelijk voor een budget van ongeveer 30.000 €. Een herstelling op basis van wasverf kan iets duurder (10%) zijn maar is ook duurzamer.
Saneren en bijwerken zuidelijke zijbeuk:
Op het ogenblik is de schade op het niveau vn de beschildering vrij beperkt. Verder langdurig uitstel kan leid- en tot grotere lacunes en dus een duurdere restauratie. Een snelle conservatie moet kunnen worden
uitgevoerd met een budget tussen de 5.000 en 10.000 € Fixeren pleister trimfboog met bijkomend onderzoek:
Zoals hoger opgemerkt is de pleister van de triomfboog dringend aan fixatie toe. De pleister hangt
enkele mm van de muur af. Niemand kan zeggen hoelang de pleister het nog volhoud. Het werk kan maar worden uitgevoeord met een vaste steiger. Een bijkomend onderzoek naar de vroegere afwerkingslagen is aangewezen.
kostprijs steiger: 4.500, de kostprijs is iets duurder dan normaal omdat ze op een houtentrede moet worden opgebouwd. Indien een stofvrij doek moet worden voorzien zal de kostprijs met 1.600€ worden verhoogd.
De fixatie moet geraamd worden op 8.000 €. Het onderzoek kan worden uitgevoerd voor 4.000 €.
Er wordt de indruk gewekt dat de pleister van de triomboog is gefixeerd. Elke ervaren restaurateur ziet onmiddelijk dat hier feitelijk niets is gebeurd. De pleister staat vrij ver van de muur af en vormd daardoor een gevaar voor de passant onder de boog.
12 13
Remarque : ce rapport ne peut être reproduit, sinon en entier, sauf accord de l’Institut Rapport n° 2321/2016, page 1 / 3
Liège, le 22/09/2010 CELLULE MICROSCOPIE ET MINERALOGIE
E GLISE S INT -R ADEGUNDIS M ERENDREE
D OSAGE DU GYPSE DANS UN « PLATRE »
R APPORT N ° 2321/2016
Siège social et site de Liège : Rue du Chéra, 200 B-4000 Liège
Tél : +32(0)4 229 83 11 Fax : +32(0)4 252 46 65 Site web : http://www.issep.be
Site de Colfontaine : Zoning A. Schweitzer Rue de la Platinerie B-7340 Colfontaine Tél : +32(0)65 61 08 11 Fax : +32(0)65 61 08 08
