Allochtone leerlingen in de klas; een oriënterend onderzoek

Allochtone leerlingen in de klas; een oriënterend onderzoek

H . S m i t

H o g e s c h o o l H o l l a n d , A m s t e r d a m

Summary

The increase in the number of migrant children in school-classes poses new didactic problems for the science teacher. This paper reports on a preliminary investigation carried out among 400 second and third form children. Half of these children were migrant children. Purpose of this investigation was to ascertain wether (a) there is a significant difference between Dutch and migrant children in understanding of signal-words, in active and passive use of scienlific concepts, in breadth of concept profiles and in interpretation of perspective drawings; (b) the level of performance correlates with factors such as country of origin, age of immigration, use of other than Dutch language at home;

(c) there is a correlation between the scores for différent parts of the test in the survey for both Dutch and migrant children.

It was found that (a) on the average migrant children scored lower than Dutch children (however the difference is far less than the Standard deviation); (b) the difference between concept pro files is not significant; (c) no significant correlation exists between level of performance and age of immigration or use of other Dutch language; (d) the correlation between scores for different parts of the test is low.

1. Inleiding

In de afgelopen decennia heeft de Nederlandse b e v o l k i n g een d u i d e l i j k zichtbare m u l t i c u l t u r e l e samenstelling gekregen. O o k v o o r het o n d e r w i j s heeft d i t gevolgen. In 1981 publiceert de M i n i s t e r v a n O n d e r w i j s en W e t e n s c h a p p e n het " B e l e i d s p l a n C u l t u r e l e M i n d e r h e d e n " . H i e r i n wordt aangegeven dat het o n d e r - wijs "intercultureel" moet worden. Daaraan zitten twee aspecten:

1. alle l e e r l i n g e n moeten w o r d e n voorbereid op het leven i n een m u l t i c u l t u r e l e samenleving;

2. l e e r l i n g e n u i t etnische minderheidsgroepen moeten een v o l - waardige plaats k r i j g e n b i n n e n het o n d e r w i j s .

O o k v o o r de natuurwetenschappen betekent d i t een h e r n i e u w d e b e z i n n i n g op de i n h o u d e n v o r m g e v i n g v a n het o n d e r w i j s (Smit,

1987). H e t hier beschreven onderzoek r i c h t z i c h op het tweede aspect. Immers, allochtone leerlingen z i j n o v e r v e r t e g e n w o o r d i g d i n l b o - s c h o l e n en ondervertegenwoordigd i n h a v o / v w o - s c h o l e n . O o k b l i j k e n de schoolprestaties v a n deze l e e r l i n g e n vaak onder het gemiddelde te liggen. K e n n e l i j k is ons o n d e r w i j s er niet op i n g e r i c h t o m deze leerlingen de h u n toekomende v o l w a a r d i g e plaats te bieden.

D o e l v a n het onderzoek is o m n a te gaan i n hoeverre en i n w e l k e o p z i c h t e n allochtone leerlingen leerproblemen hebben d i e een speciale didactische aanpak vereisen op het gebied v a n de natuurwetenschappen. V o o r zover m i j b e k e n d , is i n N e d e r l a n d onderzoek op d i t terrein, waarbij leerlingen w o r d e n ondervraagd o f geobserveerd, alleen nog maar v e r r i c h t door Bleijs e.a. (1984) v o o r b i o l o g i e o n d e r w i j s e n door B u d d e l m e i j e r e.a. (1985) voor r u i m t e l i j k i n z i c h t .

2 . Probleemstelling

H e t o n d e r z o e k heeft z i c h g e r i c h t o p de v o l g e n d e v e r o n d e r - stellingen en vragen.

1. V o o r veel allochtone leerlingen is de taal w a a r i n ze o n d e r w i j s k r i j g e n , h u n tweede taal, d i e ze pas op latere l e e f t i j d geleerd h e b b e n e n die ze thuis niet o f w e i n i g spreken. O o k als thuis w e l Nederlands w o r d t gesproken (sommige Surinaamse l e e r l i n - gen), d a n w o r d t deze taal g e b r u i k t b i n n e n een andere culturele context. (Daardoor k a n er een groot v e r s c h i l z i j n tussen N e d e r - lands als huistaal en Nederlands als schooltaal.)

a) E e n b e l a n g ri j k aspect van de natuurwetenschappelijke vaktaal is het gebruik van signaalwoorden, d i e dienen voor het aangeven van o o r z a a k - g e v o l g relaties, voor i n d e l i n g i n klassen, voor het aangeven v a n de volgorde w a a r i n handelingen tijdens een p r a c - t i c u m m o e t e n w o r d e n uitgevoerd, enz. ( L e w i s , 1972; Steinert, 1986). I n hoeverre hebben allochtone leerlingen met d i t aspect extra m o e i l i j k h e d e n ? (probleem 1)

b) U i t onderzoek is gebleken dat het niveau (concreet, formeel) w a a r o p bepaalde concepten gehanteerd w o r d e n , k a n afhangen van de taal w a a r i n leerlingen ondervraagd w o r d e n ( W i l s o n , 1981;

Pels, 1986, 35-36). Sommige leerlingen die b i j o n d e r v r a g i n g i n de

tweede taal op concreet n i v e a u antwoordden, b l e k e n b i j o n d e r - v r a g i n g i n h u n eerste taal dezelfde concepten op f o r m e e l n i v e a u te g e b r u i k e n . O o k k a n het v e r s c h i l maken o f een concept actief of passief g e b r u i k t moet w o r d e n . In hoeverre is er een v e r s c h i l i n het n i v e a u waarop autochtone en waarop allochtone leerlingen een concept hanteren? (probleem 2) A l s er v e r s c h i l i s , b l i j f t dat d a n h e t z e l f d e als een concept i n een m i n d e r taalafhankelijke situatie moet w o r d e n toegepast? (probleem 3) M a a k t het v e r s c h i l o f een concept actief o f passief g e b r u i k t moet w o r d e n ? ( p r o - bleem 4)

2. A l l o c h t o n e leerlingen hebben een andere culturele en sociale achtergrond d a n de autochtone leerlingen (hoewel d i t uiteraard ook niet een homogene groep is).

a) B i j het aanleren v a n natuurwetenschappelijke concepten w o r d t v o o r t g e b o u w d op reeds aanwezige kennis en e r v a r i n g (Solomon,

1983; Steinert, 1986). In hoeverre z i j n er v e r s c h i l l e n i n beteke- n i s p r o f i e l e n van bepaalde concepten tussen allochtone en a u t o c h - tone leerlingen? (probleem 5)

b) D o o r andere spelervaringen en door een andere b e e l d c u l t u u r zouden sommige groepen allochtone leerlingen meer p r o b l e m e n h e b b e n b i j het i n t e r p r e t e r e n e n m a k e n v a n p e r s p e c t i v i s c h e tekeningen ( V a n der R e e , 1983; V a n H e l v e r t , 1985; B u d d e l m e i j e r , 1985). Is een d e r g e l i j k effect aanwijsbaar voor tekeningen d i e i n natuurwetenschappelijke schoolboeken v o o r k o m e n ? (probleem 6) 3. A l s b l i j k t dat de resultaten v a n allochtone leerlingen a f w i j - ken v a n de resultaten van autochtone l e e r l i n g e n , welke v a r i a - b e l e n z i j n d a n het b e l a n g r i j k s t : etnische en t a a l a c h t e r g r o n d , mate w a a r i n thuis v a n de eerste taal (moedertaal) g e b r u i k w o r d t gemaakt, i m m i g r a t i e l e e f t i j d ? (probleem 7)

3 . De vragenlijst (zie bijlage)

B i j de u i t v o e r i n g v a n het o r i ë n t e r e n d o n d e r z o e k is g e k o z e n voor een vragenlijst d i e door leerlingen moet w o r d e n i n g e v u l d . Deze lijst is opgenomen i n een bijlage. V o o r d a t de d e f i n i t i e v e l i j s t is o p g e s t e l d , is eerst een p r o e f l i j s t uitgetest b i j c a . 80 l e e r l i n g e n . D e z e v r a g e n l i j s t moet dus w o r d e n gezien als een p o g i n g o m de bovengenoemde problemen te operationaliseren.

G e d e e l t e l i j k k a n daarvoor w o r d e n aangesloten b i j elders v e r r i c h t onderzoek. V e r s c h i l l e n d e vragen i n de vragenlijst hebben b e t r e k - k i n g op de concepten gas, kracht en v o o r t p l a n t i n g . A a n deze onderwerpen wordt b i j natuurkunde, scheikunde en b i o l o g i e i n de

2e en 3e klas aandacht gegeven. "Gas" maakt onderdeel u i t v a n het onderzoek v a n Weerda (1978) en B o u m a (z.j.). G a s w o r d t vaak g e k o p p e l d aan brandstof. G e l d t dat o o k v o o r l e e r l i n g e n d i e thuis geen Nederlands spreken? " K r a c h t " k o m t voor b i j D u l f e r (1987) i n het kader v a n een internationaal onderzoek. D a a r b i j k o m t d a n n o g de v r a a g i n hoeverre b i j allochtone l e e r l i n g e n kracht vaker gekoppeld w o r d t aan p s y c h i s c h e / m a g i s c h e k r a c h t .

" V o o r t p l a n t i n g " is gekozen i n v e r b a n d met de eventuele d o o r - w e r k i n g v a n taboes r o n d seksualiteit.

N a deze algemene o p m e r k i n g e n z a l w o r d e n aangegeven o p w e l k e w i j z e de verschillende onderzoeksproblemen z i j n v e r w e r k t i n de vragenlijst.

P r o b l e e m 1: gebruik van signaalwoorden. In de meerkeuzevragen 1 t / m 4 w o r d t het begrip v a n de volgende signaalwoorden getest:

achtereenvolgens-daarna, sommige, a l l e - b e h a l v e .

P r o b l e e m 2: concreet of formeel niveau. D e vragen 10 t / m 15 g a a n o v e r de c o n c e p t e n gas, k r a c h t en v o o r t p l a n t i n g . E e r s t w o r d t gevraagd o m deze w o o r d e n i n z i n n e n te g e b r u i k e n , daarna o m de betekenis te o m s c h r i j v e n . D e vraagstelling is analoog aan de vraagstelling b i j Weerda (1978). A n a l y s e v a n de a n t w o o r d e n k a n a a n w i j z i n g e n g e v e n over het n i v e a u waarop een concept g e h a n t e e r d w o r d t . U i t de resultaten v a n d i t onderzoek b l i j k t echter dat deze methode h i e r v o o r niet geschikt is.

P r o b l e e m 3: minder taalafhankelijke vraagstelling. V r a g e n 16 t / m 19 z i j n meerkeuzevragen over het k r a c h t - b e g r i p , d i e uitgaan v a n getekende praktijksituaties. Deze vragen sluiten aan b i j o n d e r - zoek v a n D u l f e r (1987).

P r o b l e e m 4: actief en passief gebruik van concepten. D e beant- w o o r d i n g v a n de vragen 10 t / m 15 vereist actief taalgebruik.

Passief taalgebruik k a n w o r d e n getest met behulp v a n plaatjes en meerkeuzevragen ( V . d . G u c h t e , 1986; G r o o t , 1981). G e z i e n de abstracte a a r d v a n de c o n c e p t e n z i j n plaatjes niet b r u i k b a a r . D a a r o m z i j n i n v u l z i n n e n g e b r u i k t w a a r b i j u i t een aantal w o o r d e n gekozen moet w o r d e n (vraag 19 t / m 21).

P r o b l e e m 5: vaststelling van betekenisprofiel. D e antwoorden op de vragen 10 t / m 15 k u n n e n w o r d e n g e b r u i k t o m het betekenis- p r o f i e l v a n de concepten gas, kracht en v o o r t p l a n t i n g vast te stellen.

P r o b l e e m 6: ruimtelijk inzicht. V r a a g 5 heeft b e t r e k k i n g op het v e r s c h i l tussen een perspectivische en een doorsneetekening. D e meerkeuzevragen 6 t / m 9 gaan over afstanden i n een tekening

van een kubus. D e vraagstelling is analoog aan d i e v a n N i c h o l s o n (1977).

P r o b l e e m 7: vaststelling leerlingvariabelen. Naast g e b r u i k e l i j k e variabelen als school, klas, l e e f t i j d , j o n g e n / m e i s j e , is v o o r d i t o n d e r z o e k v a n b e l a n g w a t de e t n i s c h e , c u l t u r e l e , s o c i a l e e n t a a l a c h t e r g r o n d is v a n de l e e r l i n g e n . R e c h t s t r e e k s h i e r o v e r vragen is niet goed m o g e l i j k . U i t e i n d e l i j k is gekozen v o o r v r a - gen o v e r g e b o o r t e l a n d , i m m i g r a t i e l e e f t i j d , schooljaren b u i t e n N e d e r l a n d en over de mate w a a r i n thuis n i e t - N e d e r l a n d s gespro- ken w o r d t (op een 5-punts schaal). Deze vragen z i j n h o p e l i j k v o o r de l e e r l i n g niet b e d r e i g e n d . O o k k u n n e n de r e s u l t a t e n s t a t i s t i s c h e e n v o u d i g v e r w e r k t w o r d e n . O p deze w i j z e w o r d t echter w e i n i g i n z i c h t verkregen i n de etnische en sociale a c h - tergrond v a n de leerlingen.

4. I n v u l l e n van de vragenlijsten

In maart en a p r i l 1986 werden op v i e r Amsterdamse scholen i n 2e en 3e klassen de vragenlijsten i n g e v u l d tijdens een gewoon lesuur. D e t i j d n o d i g voor het i n v u l l e n , varieerde tussen c a . 30 en 40 m i n u t e n . D e vragenlijsten werden anoniem i n g e v u l d en de gegevens over de achtergrond v a n de l e e r l i n g z i j n niet g e c o n t r o - leerd.

5. B e w e r k i n g van de onderzoeksgegevens

D e gegevens z i j n v e r w e r k t met behulp v a n een s t a t i s t i e k p r o - g r a m m a v a n P . v a n B l o k l a n d ( V L I N C , H o g e s c h o o l H o l l a n d ) . D e antwoorden op de meerkeuzevragen k o n d e n e e n v o u d i g w o r d e n i n g e v o e r d . E e n aantal gegevens moest echter w o r d e n v o o r b e - w e r k t o f gecodeerd. D e belangrijkste b e w e r k i n g e n z u l l e n k o r t w o r d e n besproken. Tevens zal w o r d e n ingegaan op de b e t r o u w - baarheid v a n de gegevens en de b e w e r k i n g e n ,

a) Leerlingvariabelen. B i j de i n v u l l i n g door de leerlingen moeten we b e d a c h t z i j n op "sociale ruis", waardoor de gegevens niet a l t i j d b e t r o u w b a a r z i j n . Z o zal een M a r o k k a a n s e l e e r l i n g d i e thuis een Berbertaai spreekt, toch misschien A r a b i s c h i n v u l l e n . O o k k a n e e n S u r i n a a m s e l e e r l i n g d i e t h u i s p r a c t i s c h a l l e e n Sranan T o n g o spreekt, niet ( E ) maar ( C ) i n v u l l e n . D i t , omdat deze antwoorden voor hen sociaal wenselijker z i j n . V e r v o l g e n s is een g r o v e t w e e d e l i n g autochtoon-allochtoon gemaakt o p basis van gegevens over taalgebruik, geboorteland, i m m i g r a t i e l e e f t i j d . E e n l e e r l i n g d i e op grond v a n een v a n deze gegevens " a l l o c h -

toon" k a n w o r d e n genoemd, is b i j de groep allochtonen i n g e - deeld.

b) Vaststelling van betekenisprofielen. D e antwoorden b i j de open vragen over gas, kracht en v o o r t p l a n t i n g z i j n i n catego- r i e ë n ingedeeld o m op grond daarvan te k o m e n tot een beteke- n i s p r o f i e l voor de groep leerlingen. In plaats v a n gas en kracht w e r d e n soms samengestelde w o o r d e n g e b r u i k t , w a a r v a n gas o f k r a c h t d e e l u i t m a k e n ; h i e r m e e is r e k e n i n g gehouden b i j de c a t e g o r i e - i n d e l i n g . D e gebruikte c a t e g o r i e ë n staan i n de tabellen 5, 6 en 7.

6. Samenstelling van de onderzoeksgroep

D e gegevens van 406 leerlingen z i j n i n het onderzoek v e r w e r k t . In t a b e l 1 staat hoe de v e r d e l i n g was van de leerlingen over klassen en schooltypen.

T a b e l 1: V e r d e l i n g van de leerlingen over klas en schooltype

s c h o o l t y p e

klas l.b.o. m i d d e n s c h o o l mavo totaal

2 0 59 101 160

3 49 91 106 246

totaal 49 150 207 406

de 406 leerlingen z i j n er 200 allochtoon. In tabel 2 staat w e l k e talen deze leerlingen thuis spreken. Daarnaast is per taalgroep v e r m e l d b i j hoeveel leerlingen thuis veel o f alleen n i e t - N e d e r - lands w o r d t gesproken en hoe de groep verdeeld is over de 2e en 3e klas.

7. Onderzoeksresultaten

a) Signaalwoorden (vraag 1 t / m 4) - b i j p r o b l e e m 1 en 7

D e v r a g e n o v e r "alle-behalve" z i j n het best beantwoord (90%

goed). D e vraag over "sommige", die dezelfde o p b o u w h a d , is d o o r 62% goed beantwoord. D e vraag over "achtereenvolgens- d a a r n a " is het slechtst b e a n t w o o r d (59% goed). D e z e v r a a g bevatte de meeste tekst. H i e r was het v e r s c h i l i n b e a n t w o o r d i n g tussen autochtonen (63% goed) en allochtonen (55% goed) het

T a b e l 2: T a a l g e b r u i k en klasverdeling bij allochtone leerlingen

a a n t a l l e e r l i n g e n

taal totaal

thuis hoofdz.

n i e t - N e d e r l .³) 2e klas 3e klas

N e d e r l a n d s¹) 26

-

Sranan T o n g o 70 44 30 40

Hindustaans 20 9 9 11

T u r k s 21 18⁴) 15 6

M a r o k k a a n s 21 20 11 10

o v e r i g e²) 42 26⁴) 12 30

totaal 200 117 87⁵) 113⁵)

1) V a n de 26 Nederlandssprekende leerlingen zijn 22 afkomstig uit Suriname, 1 uit Turkije en 3 uit de groep "overige landen".

2) In deze groep zitten 12 talen.

3) Categorie C , D en E van "taal die thuis gesproken wordt".

4) Twee leerlingen uit deze groep hebben niet ingevuld in welke mate de le taal thuis wordt gebruikt.

5) van de 206 autochtone leerlingen zitten er 73 in de tweede klas en 133 in de derde klas. De gemiddelde leeftijd van de autochtone leerlingen is 14,7 jaar, van de allochtone leerlingen 15,1 jaar. De autochtone leerlingen zijn dus wat oververtegenwoordigd in de derde klas, maar toch ligt hun gemiddelde leef- tijd iets lager.

grootst. D e gemiddelde waarde van de som-score voor v e r s c h i l - lende g r o e p e n over deze v i e r v r a g e n , staat i n tabel 3 onder

"signaal". O p v a l l e n d is dat de 28 leerlingen die thuis u i t s l u i t e n d o f alleen n i e t - N e d e r l a n d s spreken (categorie D en E ) , een g e m i d - delde score hebben van 3,3 (hoger dan de gemiddelde score v a n 3,1 b i j de autochtone leerlingen),

b) Ruimtelijk inzicht - b i j probleem 6 en 7

Vraag 5: 78% van de autochtone leerlingen en 67% van de a l - l o c h t o n e l e e r l i n g e n heeft de doorsnee-tekening C uit vraag 5 gekozen. B i j de uitleg van deze keuze valt op dat 51% van deze autochtone leerlingen verwijst naar het doorsnee-karakter, ter- w i j l d i t b i j allochtone leerlingen 35% is. B i j de laatste groep w o r d t veel vaker verwezen naar de n a u w k e u r i g h e i d van tekenen

T a b e l 3: gemiddelde waarde v a n de som-score voor een aantal groepen vragen voor verschillende groepen l e e r l i n g e n¹)

g e m i d d e l d e s c o r e s i g - beteke- p a s - p r a k - l e e r - naai kubus nissen sief t i j k linggroep (max.4) (max.4) (max. 9) ( m a x . 9) (max. 3)

alle

(n = 406) 3,0 . 2 , 3

autochtoon 3,1 2,5

(n = 206) ± 0 , 9 ± 1 , 2 a l l o c h t o o n 2,9 2,1 (n = 200) ± 1 , 0 ± 1 , 2

S l alle 2,8 2,0

U ( n = 112)

R N e d e r l . 2,5 1,9 I (n = 22)

N 'Sr.Tongo 2,9 2,0 A (n = 70)

M H i n d u s t . 2,5 2,1 E^J (n - 20)

T u r k i j e 2,9 2,0 (n = 22)

M a r o k k o 3,0 2,3 (n = 21)

overige 3,2 2,3

(n = 45)

2e klas 2,9 2,0

(n = 160)

3e klas 3,1 2,5

(n = 246)

4,4 6,4 1,5

4,5 6,7 1,6

± 1 , 5 ± 2 , 1 ± 0 , 7

4,2 6,1 1,4

± 1 , 7 ± 2 , 0 ± 0 , 7

4,3 6,3 1,4

4,2 6,1 1,2

4,3 6,3 1,4

4,2 6,4 1,5

3,5 5,1 1,2

3,6 5,9 1,3

4,6 6,2 1,5

4,1 5,8 1,4

4,5 6,8 1,6

1) Terwille van de overzichtelijkheid zijn de standaarddeviaties alleen op- genomen voor de groep "autochtoon" en voor de groep "allochtoon". Per vraag zijn de standaarddeviaties voor de verschillende leerlinggroepen steeds vrijwel dezelfde. Uit toepassing van de t-test blijkt dat (bij 5% overschrij- dings-kans) het verschil in de gemiddelde waarde voor autochtone en a l - lochtone leerlingen significant is.

o f w o r d t h e l e m a a l geen t o e l i c h t i n g gegeven. Heeft d i t iets te m a k e n met v e r s c h i l i n r u i m t e l i j k i n z i c h t o f is d i t een gevolg van een m i n d e r goede u i t d r u k k i n g s v a a r d i g h e i d ? V o o r a l b i j l e e r - l i n g e n d i e thuis geen o f w e i n i g Nederlands s p r e k e n , k o m t d i t voor.

Vraag 6 t/m 9: B i j de kubus z i j n v i e r g e l i j k gestructureerde vragen gesteld. H e t percentage dat de vragen goed heeft beant- w o o r d , staat i n tabel 4.

T a b e l 4: P e r c e n t a g e dat de v r a g e n o v e r de a f s t a n d e n i n de kubus goed heeft beantwoord

a f s t a n d e n

a - c b - c b - c b - c

l e e r l i n g en en en en

groep e - f b - e b - d b - a

alle 91 57 42 39

(n =406)

autochtoon 94 65 47 43

(n = 206)

allochtoon 88 49 38 36

(n = 200)

B i j de v r a a g d i e het best is beantwoord, lopen de resultaten tussen de verschillende groepen niet erg uiteen. Reeds b i j de eenvoudigste perspectivische vertekening (afstanden b - c en b - e ) v e r m i n d e r t het percentage goede antwoorden sterk. D e z e v e r - m i n d e r i n g is b i j allochtone leerlingen groter d a n b i j autochtone l e e r l i n g e n . D i t is vooral het geval b i j T u r k s e l e e r l i n g e n (36%

goed) en Nederlandssprekende Surinaamse leerlingen (41% goed).

D e s o m - s c o r e o v e r de v i e r k u b u s v r a g e n v o o r v e r s c h i l l e n d e groepen staat i n tabel 3 b i j "kubus".

c) Betekenisprofielen (vraag 10 t / m 15) - b i j p r o b l e e m 4, 5 en 7 I Betekenisprofiel van "gas". In tabel 5 staat voor v e r s c h i l l e n d e g r o e p e n l e e r l i n g e n aangegeven w e l k percentage een bepaalde b e t e k e n i s heeft g e n o e m d . E e n betekenis i n r u b r i e k 9 is niet meegeteld als een genoemde betekenis. D e m a x i m a a l toegekende score is 4. In de laatste r i j v a n tabel 5 staat g e m i d d e l d aantal

betekenissen dat per l e e r l i n g is genoemd. In de T u r k s e groep w o r d t o p v a l l e n d w e i n i g verwezen naar gas als brandstof. In de M a r o k k a a n s e groep is de k o p p e l i n g aan brandstof j u i s t voor veel l e e r l i n g e n het enige w a t v e r m e l d i s . M e r k w a a r d i g is dat het percentage dat gas k o p p e l t aan een vloeibare toestand, i n de derde klas hoger is d a n i n de tweede klas.

T a b e l 5: betekenisprofiel voor "gas"

% dat betekenis noemt

a u t o c h - a l l o c h -

alle toon toon 2e klas 3e klas

niet beantwoord 2 1 3 1 2

deeltjesbegrip 3 3 2 2 3

3e fase 8 7 9 5 10

soort lucht 21 19 23 16 24

aardgas 80 86 73 80 79

onzichtbaar 12 11 13 10 13

g i f t i g 31 29 33 34 29

vloeibaar 10 11 9 6 13

restcategorie 2 2 2 1 2

niet f u n c t i o n e r e n d 3 2 4 4 2

g e m i d d e l d aantal 1,6 1,7 1,6 1,5 1,7 betekenissen (max. 4)

standaard deviatie ± 0,8 ± 0,8 ± 0,8 ± 0,7 ± 0,8

II Betekenis profiel voor "kracht". D e resultaten staan i n tabel 6.

D o o r v r i j w e l alle leerlingen w o r d t "kracht" g e k o p p e l d aan "spier- k r a c h t " . O o k b i j a l l o c h t o n e l e e r l i n g e n k o m t associatie met p s y c h i s c h e / m a g i s c h e k r a c h t w e i n i g voor. V o o r alle l e e r l i n g e n geldt dat het g e m i d d e l d e aantal b e t e k e n i s s e n dat b i j k r a c h t w o r d t genoemd, k l e i n e r is dan b i j gas.

III Betekenisprofiel van "voortplanting". D e resultaten staan i n t a b e l 7. O p v a l l e n d is dat v r i j w e l n i e m a n d de "natuurkundige"

betekenis van v o o r t p l a n t i n g heeft genoemd. V o o r a l T u r k s e leer- lingen hebben deze vraag vaak helemaal niet beantwoord. ( Z o u dit te maken hebben met de aard van het onderwerp: g e k o p p e l d

T a b e l 6: betekenisprofiel v a n "kracht"

% dat betekenis noemt

a u t o c h - a l l o c h -

alle toon toon 2e klas 3e klas

niet beantwoord 3 2 5 2 4

oorzaak v. verandering 1 1 2 1 1

effecten 10 9 11 11 9

energie 15 16 13 13 16

voorbeelden 16 17 15 15 17

spierkracht 83 85 81 89 ' 79

p s y c h i s c h , magisch 2 2 3 1 3

dagel. spraakgebruik 9 11 7 8 10

restcategorie 3 4 3 1 5

niet functionerend 3 2 4 2 4

g e m i d d e l d aantal 1,4 1,4 1,3 1,4 1,4

betekenissen (max. 4)

standaard deviatie ± 0,7 ± 0,6 ± 0,7 ± 0,6 ± 0,7

aan seksualiteit?). V o o r veel leerlingen^ zelfs i n de derde klas, is het een funtionerend begrip.

I V Totaal aantal betekenissen. V o o r elke l e e r l i n g is b e r e k e n d wat de som is v a n het aantal betekenissen, genoemd b i j "gas",

"kracht" en "voortplanting". D e m a x i m a l e score d i e is toegekend is toegekend is 9. In tabel 3 staat i n de k o l o m "betekenissen" de gemiddelde waarde v a n deze som-score.

d) Minder taalafhankelijke vraagstelling (vraag 16 t / m 18) - b i j probleem 3 en 7

E r z i j n drie vragen gesteld over k r a c h t e n , aan de hand v a n te- k e n i n g e n v a n p r a k t i j k - s i t u a t i e s . D e antwoorden op deze vragen z i j n samengevoegd i n de totaalscore "praktijk" i n tabel 3. D e algemene tendens dat allochtone leerlingen slechter scoren, geldt ook voor elke vraag a f z o n d e r l i j k .

T a b e l 7: b e t e k e n i s p r o f i e l van "voortplanting"

% dat betekenis noemt

a u t o c h - a l l o c h -

alle toon toon 2e klas 3e klas

niet beantwoord 9 8 10 13 6

formeel 3 2 4 3 3

groei 8 8 8 9 8

b i j mens, d i e r , plant 32 32 31 25 36

delen v a n cyclus 34 37 31 36 33

f u n c t i e , nut 45 50 40 36 50

menselijke sexualiteit 11 11 10 8 12

n a t u u r k u n d i g 1 2 1 1 1

restcategorie 1 1 2 2 1

niet f u n c t i o n e r e n d 12 11 14 13 11

g e m i d d e l d aantal 1,3 1,4 1,2 1,2 1,4

betekenissen (max. 4)

standaard deviatie ± 0,8 ± 0,8 ± 0,8 ± 0,9 ± 0,8

e) Passief gebruik van concepten (vraag 19 t / m 21) - b i j p r o - bleem 4 en 7

In totaal waren er negen i n v u l z i n n e n . D e som-score v a n goed i n g e v u l d e z i n n e n is per l e e r l i n g berekend. In tabel 3 staat de g e m i d d e l d e som-score van verschillende groepen i n de k o l o m

"passief". A l l o c h t o n e l e e r l i n g e n b l i j k e n g e m i d d e l d een lagere score te h e b b e n d a n autochtone leerlingen. W o o r d e n waar de a l l o c h t o n e l e e r l i n g e n vooral meer moeite mee hadden, waren:

"sterkte" en "energie" (twee nogal abstracte woorden) en " v o o r t - planting".

f) Correlatie tussen scores - b i j probleem 7

In t a b e l 8 staan v o o r a u t o c h t o n e en allochtone l e e r l i n g e n de c o r r e l a t i e c o ë f f i c i ë n t e n v o o r de i n tabel 3 weergegeven scores.

V o o r a l l o c h t o n e leerlingen is ook nog bepaald i n hoeverre er v e r b a n d bestaat tussen de scores i n t a b e l 3 en (I) de mate w a a r i n thuis n i e t - N e d e r l a n d s w o r d t gesproken, (II) de i m m i g r a - tieleeftijd. We zien h i e r u i t dat de scores o n d e r l i n g w e i n i g a f h a n -

k e l i j k z i j n . Dat geldt zowel voor autochtone als voor allochtone leerlingen.

T a b e l 8: c o r r e l a t i e c o ë f f i c i ë n t e n voor autochtone (horizontaal) en allochtone (verticaal) leerlingen b i j een aantal scores¹)

t a a l - ge- b r u i k

i m m i - gratie leeft.

signaal kubus beteke- nissen

passief p r a k - t i j k

t a a l -

g e b r u i k²)

*

i m m i g r a t i e -

leeftijd

*

signaal³)

* * *

k u b u s³)

*

*

beteke-

nissen³)

* *

*

passief³)

* *

p r a k t i j k³)

* *

1) gezien de groepsgrootte kan (bij 5% overschrijdings-kanB) pas gesproken worden over een aangetoond verband tussen twee variabelen als de absolute waarde van de correlatiecoëfficiënt groter is dan 0,11

2) afgeleid uit: "taal die thuis gesproken wordt" ( A = l , B=2, enz.) 3) zie tabel 3

8. Discussie

D e conclusies uit d i t o r i ë n t e r e n d onderzoek k u n n e n alleen maar zeer v o o r l o p i g z i j n . Per onderdeel z i j n i n de vragenlijst slechts w e i n i g items. O o k is de onderzoeksgroep zeer divers samenge- steld. V e r s c h i l l e n d e deelgroepen z i j n daardoor te k l e i n voor goed gefundeerde conclusies. We zullen n u nagaan o f het m o g e l i j k is

voor de allochtone leerlingen gezamelijk tot conclusies te k o m e n die van belang z i j n v o o r de o n d e r w i j s p r a k t i j k .

Z o w e l b i j het g e b r u i k v a n signaalwoorden als b i j het a c t i e f en passief g e b r u i k v a n concepten liggen de scores van allochtone leerlingen g e m i d d e l d iets onder de scores van autochtone l e e r l i n - gen. D i t k o m t overeen met resultaten van het onderzoek v a n D e Jong (1987), die onder andere taalonderzoek heeft v e r r i c h t b i j leerlingen tijdens het laatste jaar van de basisschool en tijdens de brugperiode van het voortgezet o n d e r w i j s . B i j de geschetste p r a k t i j k s i t u a t i e s l i g t de g e m i d d e l d e score v a n de a l l o c h t o n e leerlingen ook iets onder de gemiddelde score van de autochtone leerlingen. O p grond h i e r v a n z i j n er dus geen a a n w i j z i n g e n dat een m i n d e r taalafhankelijke vraagstelling tot een ander resultaat leidt. H e t gaat hier echter w e l o m een k l e i n aantal v r a g e n , die nog steeds een b e h o o r l i j k beroep op taalvaardigheid doen.

E r k o m e n geen grote v e r s c h i l l e n i n betekenisprofielen tussen de v e r s c h i l l e n d e g r o e p e n u i t d i t o n d e r z o e k naar v o r e n . E e n voorlopige conclusie zou k u n n e n z i j n dat i n de schoolsituatie de betekenisprofielen niet sterk uiteenlopen. D i t hoeft nog niet te betekenen dat b i j de i n v o e r i n g van deze concepten "aansluiting b i j de belevingswereld" voor alle leerlingen hetzelfde i n h o u d t . V e r d e r is het w e l de vraag o f de gebruikte onderzoeksmethode een goed beeld geeft van het b e t e k e n i s p r o f i e l , zeker als het o m kleine groepen gaat. U i t g e b r e i d e r e interviews zouden h i e r i n meer i n z i c h t k u n n e n geven. D a a r o m werden i n maart 1987, met b e h u l p van een g r o e p j e studenten v a n H o g e s c h o o l H o l l a n d , r u i m 30 leerlingen g e ï n t e r v i e w d uit de 2e en 3e klassen van een van de meewerkende scholen. H i e r b i j w e r d elk van de l e e r l i n g e n ge- vraagd: a) o m w o o r d e n w e b te m a k e n , b) o m te vertellen hoe h i j aan een klasgenoot kort zou uitleggen wat het w o o r d betekent.

D e h i e r b i j verkregen resultaten k o m e n i n grote l i j n e n overeen met de resultaten op basis van de vragenlijst. Wel w e r d e n per leerling per begrip g e m i d d e l d wat meer aspecten genoemd. Het v e r m o e d e n dat v e r s c h i l l e n d e l e e r l i n g e n geen d u i d e l i j k begrip hebben, w e r d bevestigd: a) b i j "gas" w o r d t vaak u i t s l u i t e n d aan brandstof gedacht (soms als vloeistof); b) "kracht" w o r d t h o o f d - z a k e l i j k gekoppeld aan spierkracht, c) "voortplanten", een w o o r d dat i n het dagelijks spraakgebruik w e i n i g v o o r k o m t , b l i j k t door veel leerlingen niet goed te w o r d e n onderscheiden v a n begrippen zoals groei en verplanten. A a n de n a t u u r k u n d i g e betekenis w o r d t v r i j w e l nooit gedacht.

D i t onderzoek l i j k t erop te w i j z e n dat verschillende a l l o c h - tone leerlingen meer moeite hebben met het interpreteren v a n een p e r s p e c t i v i s c h e t e k e n i n g . D a t zou k u n n e n w i j z e n op een a n d e r s g e o r g a n i s e e r d r u i m t e l i j k i n z i c h t . H e l v e r t (1987), d i e h i e r a a n o o k a a n d a c h t b e s t e e d t , w i j s t er echter o p dat e e n docent de e r v a r i n g h a d dat, n a u i t l e g v a n de w i j z e w a a r o p d e r g e l i j k e t e k e n i n g e n g e c o n s t r u e e r d w e r d e n , v e e l v a n deze p r o b l e m e n v e r d w e n e n . H e t is d a n w e l belang rijk dat d i t soort begripsproblemen v r o e g t i j d i g o n d e r k e n d w o r d e n .

U i t de c o r r e l a t i e c o ë f f i c i ë n t e n (tabel 8) zien we dat de scores o n d e r l i n g w e i n i g a f h a n k e l i j k z i j n . D a t geldt z o w e l v o o r de a u t o c h t o n e als v o o r de a l l o c h t o n e l e e r l i n g e n . B i j a l l o c h t o n e leerlingen b l i j k t zowel de i m m i g r a t i e l e e f t i j d als de mate w a a r i n thuis n i e t - N e d e r l a n d s wordt gesproken, n a u w e l i j k s o f geen a a n - wijsbare i n v l o e d te hebben. P r o b l e m e n b i j allochtone leerlingen z i j n k e n n e l i j k niet terug te brengen tot alleen maar t a a l p r o b l e - men (zie ook B u d d e l m e i j e r , 1985). D e geringe correlatie zou erop k u n n e n w i j z e n dat de v e r s c h i l l e n d e leerlingen e l k h u n eigen sterke en z w a k k e punten hebben. O o k Bleys (1984) k o m t tot soortgelijke conclusies. D i t onderstreept nog eens het belang v a n het besteden v a n aandacht aan verschillende deelvaardigheden (ook op taalgebied) i n het natuurwetenschappelijk o n d e r w i j s .

Tegen de gangbare i n d e l i n g i n autochtone en allochtone l e e r - lingen z i j n dus veel bezwaren i n te brengen. Beide groepen z i j n verre v a n homogeen. O n d e r s c h e i d is op basis van aan de s c h o o l - situatie ontleende c r i t e r i a niet te maken. A n d e r z i j d s b l i j f t het een gegeven dat allochtone leerlingen g e m i d d e l d genomen een m i n d e r succesrijke schoolloopbaan hebben d a n autochtone leer- lingen (hoewel ook h i e r b i j zogenaamde "kansarme" groepen z i j n ) . V e r d e r b l i j k t uit gesprekken met docenten i n de regio A m s t e r - d a m dat z i j het lesgeven aan een klas met autochtone en a l l o c h - tone leerlingen ervaren als een extra zware taak. N a d e r o n d e r - zoek o m meer i n z i c h t te k r i j g e n i n de aard v a n de p r o b l e m e n is dan ook d r i n g e n d n o d i g .

9. Einddiscussie en aanbevelingen

a) Wijze van onderzoek. H e t onderzochte probleem is zeer c o m - plex. H e t doel is om meer zicht te k r i j g e n op de achterliggende oorzaken v a n de o n d e r w i j s p r o b l e m e n , d i e z i c h voordoen i n een klas met autochtone en allochtone leerlingen. V a n d a a r ook dat gezocht is naar samenhangen tussen verschillende aspecten v a n

natuurwetenschappelijk o n d e r w i j s . E e n v a n de verrassende u i t - komsten is, dat er veel m i n d e r samenhang is dan verwacht. W e l is geconstateerd dat de gemiddelde scores v a n allochtone l e e r - l i n g e n l a g e r z i j n d a n de g e m i d d e l d e scores v a n a u t o c h t o n e l e e r l i n g e n . M a a r er is nog w e i n i g d u i d e l i j k h e i d over de achter- liggende oorzaken. D a a r v o o r zal een betere onderzoeksmethode moeten w o r d e n o n t w i k k e l d . G e d a c h t k a n w o r d e n aan een b i j g e - stelde en u i t g e b r e i d e r e v r a g e n l i j s t . H e t zou echter heel goed k u n n e n z i j n dat onderzoek op basis v a n lesprotocollen o f v a n interviews met leerlingen (zowel i n de eerste als i n de tweede taal), een hoger rendement oplevert. Daarnaast geeft d i t o n d e r - zoek alleen een momentopname, volgen van een l e e r l i n g i n de t i j d , zoals b i j het onderzoek v a n D e Jong (1987), kari ook een b e l a n g r i j k e b r o n van i n f o r m a t i e z i j n over de o n t w i k k e l i n g v a n v a k t a a l en van concepten. B i j d i t soort onderzoek moeten we echter bedacht z i j n op het volgende p r o b l e e m . A f g e z i e n v a n een aantal "randgevallen" is het heel g e m a k k e l i j k o m l e e r l i n g e n i n te delen i n twee groepen: autochtone en allochtone. Dat is zeker het g e v a l i n de klassituatie. O o k i n d i t onderzoek is op deze w i j z e een grove tweedeling gemaakt. B r u i n (1986) v e r w i j s t naar onderzoek waaruit b l i j k t dat, zodra een d e r g e l i j k e g r o e p s i n d e l i n g g e m a a k t i s , de v e r s c h i l l e n tussen de groepen een extra zwaar accent k r i j g e n , t e r w i j l overeenkomsten uit het z i c h t d r e i g e n te v e r d w i j n e n . U i t de standaard deviaties i n tabel 3 zien we d u i - d e l i j k dat er een grote o v e r l a p is tussen de scores v a n de autochtone en v a n de allochtone leerlingen. H e t l i j k t m i j b e l a n g - r i j k o m hierop bedacht te z i j n , z o w e l i n de l e s p r a k t i j k als i n de o n d e r z o e k p r a k t i j k . H e t is dan ook beslist niet de b e d o e l i n g v a n d i t onderzoek dat het zou leiden tot een stereotypering v a n "de allochtone leerling".

b) Allochtone leerlingen in de klas. D i t onderzoek is gehouden onder leerlingen die al i n een bepaalde v o r m van o n d e r w i j s z i j n terechtgekomen. H e t geeft daardoor w e i n i g i n z i c h t i n de f a c t o - ren die b i j d r a g e n tot een bepaalde schoolkeuze. Wel zouden de resultaten a a n l ei di ng k u n n e n geven v o o r de bevestiging v a n de m e n i n g dat allochtone leerlingen extra p r o b l e m e n hebben b i j het bestuderen van de natuurwetenschappen. H i e r b i j k u n n e n de v o l - gende kanttekeningen w o r d e n gemaakt:

1. de vraagstelling en de w i j z e van presenteren van de r e s u l - taten k a n ertoe leiden dat we de allochtone leerlingen als

"probleem" gaan z i e n . H e t is echter ook een pro leem v a n ons onderwijssysteem ( A l k a n , 1984; Pels, 1986, 4 1 - 4 5 ) .

2. er is geen enkele reden o m aan te nemen dat allochtone l e e r - l i n g e n en autochtone l e e r l i n g e n , wat h u n verschillende m o g e - l i j k h e d e n betreft, v a n elkaar zouden a f w i j k e n . H e t is de u i t d a - ging v o o r het onderwijs o m wegen te v i n d e n o m elke l e e r l i n g tot o n t p l o o i i n g te laten k o m e n . D i t betekent w e l dat de o n d e r - wijsgevende z a l moeten leren o m z i c h te verplaatsen i n de a c h - tergrond v a n leerlingen die u i t milieus k o m e n waarmee h i j niet o f zeer g e b r e k k i g b e k e n d is. O o k is het b e l a n g r i j k dat, b i j v o o r - beeld v i a verdergaand onderzoek, meer i n z i c h t w o r d t verkregen i n de w i j z e waarop i n het onderwijs r e k e n i n g k a n w o r d e n ge- houden met de grote v e r s c h i l l e n , die z i c h v o o r d o e n tussen de l e e r l i n g e n i n een heterogeen samengestelde klas. O m z i c h t te k r i j g e n op de sterke punten is het misschien z i n n i g na te gaan w e l k e " o v e r l e v i n g s s t r a t e g i e ë n " a l l o c h t o n e l e e r l i n g e n h e b b e n o n t w i k k e l d o m z i c h staande te houden i n het Nederlandse o n d e r - w i j s . U i t onderzoek van G a l e m a (1986) b l i j k t dat veel allochtone l e e r l i n g e n een betere leesstrategie h e b b e n , die een eventueel m i n d e r goede taalbeheersing k a n compenseren. D e Jong (1987) noemt factoren als m o t i v a t i e , i j v e r , m a k e n v a n h u i s w e r k . O o k v o o r het n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r w i j s zouden methoden moeten w o r d e n o n t w i k k e l d o m te k u n n e n bepalen wat de sterke en z w a k k e punten z i j n van de i n d i v i d u e l e leerling.

N o o t

De volgende collega's hebben meegewerkt bij de uitvoering van het onderzoek:

R . G . Klooker, P. Pronk en J . J . M . Wammes bij het opstellen van de vragenlijst; P.

Pronk bij de codering van de resultaten; P. van Blokland bij de statistische verwerking van de resultaten; A . H . Hulst en M . E . M . Moons hebben waardevolle suggesties gegeven voor de uiteindelijke vorm van dit artikel. De volgende Amsterdamse scholen hebben meegewerkt bij het invullen van de vragenlijsten:

Augustinus College, Centrum-oud West, Van Deventer Mavo en Mavo-Oost.

B i j l a g e : vragenlijst (verkort weergegeven)

Klas: Leeftijd: Jongen of meisje:

Taal die thuis gesproken wordt (omcirkelen wat voor jou geldt):

A . alleen Nederlands; B . meestal Nederlands, met soms n i e t - N e d ë r l a n d s e woorden;

C . soms Nederlands, soms niet-Nederlands; D . meestal niet-Nederlands, met soms Nederlandse woorden; E . alleen niet-Nederlands.

Als je B , C , D of E hebt omcirkeld: welke niet-Nederlandse taal wordt er bij jou thuis gesproken?

Ik ben wel/niet in Nederland geboren.

Als je niet in Nederland bent geboren: In welk land ben je geboren? ; Hoe oud was je toen je naar Nederland kwam? jaar; Hoeveel jaar was je al naar school geweest voordat je in Nederland kwam? jaar.

D E E L I: Omcirkel de letter die hoort bi) bij goede antwoord (en geef een korte uitleg als daarom gevraagd wordt).

1. Je moet een proef uitvoeren. Je hebt hiervoor gekregen: een potje met poe- der; een schaaltje met klontjes; een spuitfles met water; een glas waarin je de proef moet doen.

Je krijgt de volgende opdracht: "Doe achtereenvolgens water, een schepje poeder en een klontje in het glas; ga daarna goed roeren".

Je moet het volgende doen:

A . Eerst doe je water in het glas; Dan doe je een schepje poeder in het glas;

Dan doe je een klontje in het glas; Als je dat gedaan hebt ga je goed roeren.

B . Eerst doe je water en een schepje poeder in het glas; Dan ga je goed roe- ren, Dan doe je een klontje in het glas en je gaat weer roeren.

C . Je mag zelf weten wat je het eerst in het glas doet: water, poeder of een klontje; Als je alles in het glas hebt gedaan ga je goed roeren.

D . Ik kan deze vraag niet beantwoorden.

2. In een klas zitten de volgende meisjes: Neziha, Margriet, Saskia en Rubia.

Sommige meisjes hebben een pen.

A . Neziha heeft wel een pen; B . Neziha heeft geen pen. C . Ik weet niet of Neziha een pen heeft. D . Ik kan deze vraag niet beantwoorden.

Dit hoort bij vraag 3 en 4:

In een klas zitten de volgende jongens: Michael, Klaas, Kahil en Pieter. alle jongens, behalve Klaas, hebben een pen.

3. A . Klaas heeft wel een pen; B . Klaas heeft geen pen; C . Ik weet niet of Klaas een pen heeft; D . Ik kan deze vraag niet beantwoorden.

4. Zelfde type vraag over Michael.

5. Hieronder staan vier tekeningen van glaswerk uit de biologieles. E é n tekening is op een andere manier getekend. Welke tekening is dat?

A B Geef een korte uitleg:

C D

Dit hoort bij vraag 6 tot 9:

Jan heeft van balletjes en ijzerdraad een figuur gemaakt. De figuur heeft de vorm van een kubus. Deze kubus van ijzerdraad en balletjes is hieronder gete- kend. Bij sommige balletjes staat een letter. * c

De vragen gaan steeds over der afstanden tussen de balletjes, zoals deze in de werkelijkheid zijn (en dus niet over de afstanden in de tekening).

6. Deze vraag gaat over de afstand tussen b en c en de afstand tussen b en e.

A . De afstand tussen b en c is groter dan de afstand tussen b en e.

B . De afstand tussen b en c is kleiner dan de afstand tussen b en e.

C . De afstand tussen b en c is gelijk aan de afstand tussen b en e.

D . Ik kan deze vraag niet beantwoorden.

7 t / m 9: zelfde type vragen over de afstanden a-c en e-f; b-c en b-a; b-c en b - d

Deel II Beantwoord de onderstaande vragen in eigen woorden

10. Schrijf é é n of twee zinnen op, waarin het woord "gas" voorkomt.

11 en 12: zelfde type vragen over "kracht" en "voortplanting"

13. Geef de betekenis van het woord "gas".

14 en 15: zelfde type vragen over "kracht" en "voortplanting"

Deel III Omcirkel de letter die hoort bij het goede antwoord

16. Frans Carrol

Je bent aan het kijken naar een touwtrekwedstrijd tussen Frans en Carrol. Het touw is strak gespannen. Je tiet dat de jongens trekken, maar ze komen niet van hun plaats.

A . Frans trekt harder dan Carrol; B . Carrol trekt harder dan Frans; C . Carrol en Frans trekken even hard; D . Je weet niet wie harder trekt omdat je niet weet wie sterker is.

Opmerking bij vraag 17 en 18.

Een kracht wordt getekend als een pijl. Hoe langer de pijl, des te groter de kracht. De richting waarin de pijl wijst is de richting van de kracht.

17. Een man takelt een kist omhoog. Als hij de kist voor de helft omhoog ge- trokken heeft rust hij even uit. De kist hangt dan stil. Dat is getekend op onderstaande plaatjes. O p welk plaatje zijn de krachten op de goede manier getekend? y

18. Zelfde type vraag over krachten nadat het touw gebroken is.

Deel IV V u l de goede antwoorden in

Uitleg bij vraag 19 - 21:

Vul op de puntjes steeds een woord in. Bij elke vraag staat een rijtje woorden.

Kies uit dit rijtje het woord dat het beste past. Je mag een woord uit het.rijtje meer dan é é n keer gebruiken.

19. gas Iemand was zeker een vuurtje aan het stoken, want je zag allemaal

mist

nevel Als je water verdampt wordt het

rook "Wat een er ligt vast een dood dier in de "buurt" zei stank Eumer.

20. druk De tractor trok met grote de wagen langzaam uit energie de modder.

kracht De van de brug was te klein, want de auto zakte snelheid er door.

spanning Het uitrijden van de elfstedentocht vraagt van een schaatser heel

sterkte wat

21. dood Jonge aapjes hebben hun moeder nodig voor hun groei Bamboeplanten hebben een snelle ; in korte tijd ontwikkeling kunnen de stengels meters hoog worden.

voeding Door de snelle van muizen hebben de boeren vaak voortplanting last van muizenplagen.

Literatuur

A l k a n , M . & E . B a u d (1984) C u r r i c u l u m v e r a n d e r i n g en i n t e r c u l t u - reel o n d e r w i j s , Pedagogische Studiën, 61, 3 5 4 - 3 6 1 .

B l e i j s , J . , J . van H o e i j & L . van Schaik (1984) Reacties van leer- lingen uit. etnische groepen op leerstofonderdelen Kennis der Natuur, A m s t e r d a m : L a n d e l i j k e Pedagogische C e n t r a .

B o u m a , J . (z.j.) Vervolgonderzoek woordbetekenis. Resultatenlijst, A m s t e r d a m : C h e m i e d i d a c t i e k V U .

B r u i n , K . (1986) D i s c r i m i n a t i e , School, 14, (3) 2 7 - 4 9 .

B u d d e l m e i j e r , M . T h . , R . K . B u i t e r & J . C . v a n der W o l f (1985) Onderzoek naar specifieke cognitieve en pedagogische proble- men bij verschillende etnische groepen, toegespitst op het gebied van ruimtelijk inzicht, A m s t e r d a m : P s y c h o l o g i s c h P e d a - gogisch Instituut U v A .

D u l f e r , G . H . & P . W o l f f (1987) Misconcepties op het gebied van de mechanica, Interne P u b l i c a t i e , A m s t e r d a m : V U .

G a l e m a , K . & H . H a c q u e b o r d (1986) T u r k s e l e e r l i n g e n gaan m o e i l i j k e schoolboekentaai met eigen s t r a t e g i e ë n te l i j f , Didac- tief, 16, 10, 18-20.

G r o o t , P . J . M . (1981) Tests o f E n g l i s h v o c a b u l a r y c o m m a n d f o r E F L students at u n i v e r s i t y l e v e l , Toegepaste taalwetenschap in artikelen, 11, 9 8 - 1 3 6 .

G u c h t e , C . v a n de, L . V e r h o e v e n & A . V e r m e e r , D i a g n o s t i s e r i n g b i n n e n het o n d e r w i j s Nederlands als tweede taal, Didaktief, 16, (5) 10-13.

H e r v e r t , K . v a n & A . v . d . M o r t e l (1985) De leerkracht aan het woord... (het geven van wiskunde aan etnisch gemengde groe- pen), Enschede: S L O , 5 7 - 5 8 .

J o n g , M . J . de (1987) Herkomst, kennis en kansen, Lisse: Swets &

Z e i t l i n g é r .

L e w i s , J.L.(1972) Teaching School Physics, U n e s c o Source B o o k , H a r m o n d s w o r t h : P e n g u i n , 5 8 - 6 2 .

N i c h o l s o n , J . R . (1977) T h e i n f l u e n c e o f secondary depth cues o n understanding b y N i g e r i a n schoolboys o f spatial ralationships i n pictures, Brit. Journ. Psychol. 68, 3 2 7 - 3 3 3 .

Pels, T . V . M . (1986) Cognitieve ontwikkeling in de cross-ciilturele psychologie: een literatuurstudie, A m s t e r d a m : A v e r r o è s S t i c h - t i n g .

R e e , S. v a n der (1983) Recht doen aan krompraters, Muiderburg:

C o u t i n h o , 5 2 - 5 7 .

S m i t , H . (1987) Interkultureel o n d e r w i j s en de natuurwetenschap- p e n , NVON maandbl. 12, 4 en 5, 122-125, 175-180 (1987).

S o l o m o n , J . (1983) L e a r n i n g about energy, h o w p u p i l s t h i n k i n two domains, Eur. Journ. Science Ed., 5, 1, 4 9 - 5 9 .

S t e i n e r t , I. (1986) Project "van school naar beroep", deel 10:

L e i d r a d e n voor analyse en de o n t w i k k e l i n g v a n vaktaalteksten, A m s t e r d a m : D ' W i t t e L e l i , 4 5 - 5 6 , 8 0 - 8 2 .

Weerda, J . (1978) Begriffe der Chemie und Physik in der Sprache der Kinder und der Wissenschaften, F r a n k f u r t : Peter L a n g . W i l s o n , B . (1981) Cultural contexts of science and mathematics

education, Leeds: U n i v . o f L e e d s .