De Franciscaner orde in koloniaal Nieuw-Spanje

D e f r a n c i s c a n e r o r d e in

koloniaal N i e u w - S p a n j e

F.G, HOEKSTRA

V a n a f h e t moment d a t de S p a n j a a r d e n v o o r h e t e e r s t v o e t op A m e r i k a a n s e bodem z e t t e n , t o t op de dag van v a n d a a g , h e e f t de R o o m s - K a t h o l i e k e K e r k een b u i t e n g e w o o n b e l a n g r i j k e r o l g e s p e e l d i n de g e b i e d e n d i e d o o r de I b e r i s c h e v e r o v e r a a r s i n b e z i t werden genomen; L a t i j n s A m e r i k a was en i s een d o o r en d o o r r e l i -g i e u s c o n t i n e n t . B l i j f t de r o l van de k e r k t e -g e n w o o r d i -g v o o r a l b e p e r k t t o t h e t g e e s t e l i j k e v l a k , i n de k o l o n i a l e p e r i o d e had z i j i n v l o e d op a l l e m a a t s c h a p p e l i j k e t e r r e i n e n . B.H. S l i c h e r van B a t h en A.C. van Oss hebben e r dan ook h e r h a a l d e l i j k op gewezen d a t d o o r de b e s t u d e r i n g van de k e r k i n h a a r maatschap-p e l i j k e c o n t e x t een b e l a n g r i j k i n z i c h t i n de s t r u c t u u r en h e t f u n c t i o n e r e n van de k o l o n i a l e L a t i j n s a m e r i k a a n s e m a a t s c h a p p i j kan worden v e r k r e g e n .1 A a n s l u i t e n d b i j d e z e v i s i e i s d i t a r t i -k e l g e s c h r e v e n , d a t b e o o g t e n -k e l e m a a t s c h a p p e l i j -k e a s p e c t e n van de p o s i t i e van de f r a n c i s c a n e r o r d e i n de k o l o n i a l e t i j d i n Nieuw-Spanje t e b e l i c h t e n . De k e r k i n N i e u w S p a n j e b e s t o n d u i t twee t a k k e n : een s e c u -l i e r e t a k , d i e o n d e r een a a r t s b i s s c h o p en d i v e r s e b i s s c h o p p e n was g e s t e l d , en een r e g u l i e r e t a k , d i e u i t v e r s c h e i d e n e k l o o s -t e r o r d e n b e s -t o n d , waarvan de b e l a n g r i j k s -t e de a u g u s -t i j n e r , do-m i n i c a n e r en f r a n c i s c a n e r b e d e l o r d e n waren. De r e l a t i e t u s s e n s e c u l i e r e n en r e g u l i e r e n , maar ook t u s s e n de r e g u l i e r e o r d e n o n d e r l i n g , was i n de k o l o n i a l e p e r i o d e o v e r h e t algemeen geno-men s l e c h t : e r waren v o o r t d u r e n d c o n f l i c t e n .

v a n deze b e p e r k i n g e n v o o r de b e d e l o r d e n i n L a t i j n s - A m e r i k a . In de e e r s t e j a r e n na de v e r o v e r i n g i n 1519 hadden de r e -g u l i e r e n v r i j w e l een m o n o p o l i e op k e r k e l i j k -g e b i e d i n NieuwS p a n j e , want z i j waren h e t d i e h e t m i s s i e w e r k o n d e r de I n d i a -nen v e r z o r g d e n . Z i j w i s t e n z i c h te v e r z e k e r e n van een g r o t e mate van v r i j h e i d i n hun h a n d e l e n , v o o r a l op h e t p l a t t e l a n d , en z e t t e n v e l e p a r o c h i e s op, zogenaamde d o c t r i n a s . De s e c u l i e -r e tak van de k e -r k was i n de b e g i n p e -r i o d e k l e i n van omvang en gedurende de h e l e k o l o n i a l e p e r i o d e v o o r a l op de S p a n j a a r d e n en de s t e d e n georiënteerd.

e e r s t e de l a a t s t e op v e r s c h i l l e n d e t e r r e i n e n z e l f s o v e r h e e r -s t e . Voor de I n d i a n e n wa-s de d o r p -s g e e -s t e l i j k e n i e t z e l d e n de e n i g e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n h e t Spaanse k o l o n i a l e g e z a g met wie z i j d i r e c t g e c o n f r o n t e e r d werden. B e s t u d e r i n g v a n de k e r k i n h a a r m a a t s c h a p p e l i j k e c o n t e x t kan daarom een nieuw l i c h t werpen op h e t f u n c t i o n e r e n v a n de k o l o n i a l e s a m e n l e v i n g . De d o e l s t e l l i n g v a n d i t a r t i k e l i s t w e e l e d i g . E n e r z i j d s w i l i k i n z i c h t v e r s c h a f f e n i n de o n t w i k k e l i n g v a n de p o s i t i e van de f r a n c i s c a n e n i n Nieuw-Spanje i n de k o l o n i a l e t i j d en e n k e l e a s p e c t e n b e l i c h t e n v a n h e t r e i l e n en z e i l e n van de d o c -t r i n a s d i e z i j op h e -t p l a -t -t e l a n d onder de I n d i a n e n hadden. I n d i t v e r b a n d z a l i k i n g a a n op de v i s i e v a n S . J . en B . H . S t e i n . In hun i n N e d e r l a n d v e e l g e b r u i k t e boek o v e r de " k o l o n i a l e e r -f e n i s " v a n L a t i j n s - A m e r i k a , een s p r e k e n d v o o r b e e l d v a n de

4

DE OPBOUW VAN DE POSITIE VAN DE FRANCISCANEN

geworden Pedro de G a n t e begon v o l i j v e r a a n h e t o n a f z i e n b a r e k a r w e i de m i l j o e n e n z i e l e n t e l l e n d e I n d i a a n s e b e v o l k i n g t e b e -k e r e n . I n de j a r e n d a a r o p -kwamen t e l -k e n s nieuwe d e l e g a t i e s f r a n c i s c a n e n n a a r N i e u w - S p a n j e . Z i j werden v a n a f 1526 e n 1533 g e v o l g d d o o r r e s p e c t i e v e l i j k d o m i n i c a n e n en a u g u s t i j n e n . A n -d e r e o r -d e n , met a l s b e l a n g r i j k s t e -de jezuïetenor-de, kwamen p a s v e e l l a t e r i n de z e s t i e n d e eeuw i n M e x i c o ; z i j namen geen d e e l aan h e t m i s s i e w e r k .

z i c h b i j hun c o n c u r r e n t i e s t r i j d om de Nieuw-Spaanse g e b i e d e n v o o r a l d o o r o v e r w e g i n g e n van d e m o g r a f i s c h e a a r d l i e t e n l e i

-9

den. Dat w i l zeggen d a t ze n a a r I n d i a a n s e b e v o l k i n g s c e n t r a t r o k k e n . Omdat de f r a n c i s c a n e n de e e r s t e n waren d i e i n M e x i c o aankwamen, hadden z i j de e e r s t e k e u s . Z i j t r o k k e n dan ook n a a r de g e b i e d e n met de g r o o t s t e b e v o l k i n g s d i c h t h e i d : de v a l -l e i van M e x i c o , h e t P u e b -l a - T -l a x c a -l a g e b i e d en M i c h o a c S n . In de v a l l e i van M e x i c o , h e t g r o t e centrum van N i e u w - S p a n j e , v e s t i g d e n z i c h l a t e r ook de andere o r d e n , maar P u e b l a - T l a x c a l a en M i c h o a c S n b l e v e n een g r o o t d e e l van de k o l o n i a l e p e r i o d e o n d e r f r a n c i s c a a n s e h o e d e . Waar Spaanse b e v o l k i n g s c o n c e n t r a -t i e s o n -t s -t o n d e n - l a -t e r i n de k o l o n i a l e p e r i o d e en voorname-l i j k i n de s t e d e n - waren o v e r i g e n s b i n n e n a f z i e n b a r e t i j d a l l e o r d e n en de s e c u l i e r e n v e r t e g e n w o o r d i g d . De d o m i n i c a n e n o n t f e r m d e n z i c h o v e r h e t d e r d e g r o t e b e v o l k i n g s c e n t r u m , Oaxaca, d a t i e t s v e r d e r van h e t c e n t r u m van M e x i c o a f l a g ; de

augus-t i j n e n , d i e h e augus-t l a a augus-t s augus-t n a a r Nieuw-Spanje kwamen, m o e s augus-t e n ge-noegen nemen met H i d a l g o . Dat was h e t g e b i e d d a t nog h e t meeste weg had van een v i e r d e b e v o l k i n g s c e n t r u m , maar een aanz i e n l i j k k l e i n e r e b e v o l k i n g s c o n c e n t r a t i e had dan de f r a n c i s -c a a n s e en d o m i n i -c a a n s e g e b i e d e n . V o o r h e t o v e r i g e moesten de a u g u s t i j n e n hun m i s s i e s en d o c t r i n a s t u s s e n de t e r r i t o r i a van de a n d e r e twee o r d e n z i e n i n t e p a s s e n . Dé f r a n c i s c a n e n k r e g e n dus de ' b e s t e ' g e b i e d e n van Nieuw-Spanje. W i j b e p e r k e n ons h i e r t o t hun p r o v i n c i e S a n t o E v a n g e l i o , d i e twee b i s d o m -men,Mexico en P u e b l a de l o s A n g e l e s , o v e r l a p t e .

De i n v l o e d s s f e e r van de f r a n c i s c a n e n b r e i d d e z i c h i n de e e r s t e d r i e d e c e n n i a van hun a a n w e z i g h e i d i n N i e u w - S p a n j e

(1524-1550) s n e l u i t . " N a u w e l i j k s v i j f t i e n j a a r na de komst van de e e r s t e f r a n c i s c a n e n " , s c h r i j f t Van Oss o v e r h e e l Nieuw-S p a n j e , "waren de g e b i e d e n van h e t g r o o t s t e d e m o g r a f i s c h e be-l a n g o n t s be-l o t e n . "1" I n de e x p a n s i e van de f r a n c i s c a n e n o v e r i

j a r e n v e e r t i g , t o e n de f r a n c i s c a n e n z i c h v e s t i g d e n i n de r a n d g e b i e d e n van h e t c e n t r a l e h o o g l a n d . Op d a t moment waren de u i t e r s t e g r e n z e n van de k o l o n i e b e r e i k t . H i e r n a b r a k de i n t e n s i f i c a t i e f a s e aan; de f r a n c i s c a n e n konden gaan bouwen op h e t r e e d s g e l e g d e fundament. V o o r Van Oss i s de e x p a n s i e h o n g e r van de b e d e l o r d e n v e r z a d i g d . Gedurende de j a r e n v i j f -t i g konden z i j p r o f i -t e r e n van hun e x p l o r e r e n d e werk; d a a r n a z e t t e de n e e r g a n g i n . Met h e t b e r e i k e n van de v e r s t e g r e n z e n van de k o l o n i e was de o v e r h e e r s e n d e r o l van de b e d e l o r d e n , d i e t e danken was aan h e t m i s s i e w e r k , s n e l u i t g e s p e e l d .

I n de b e i d e f a s e n van de b e k e r i n g v o l g d e n de f r a n c i s c a n e n een k a r a k t e r i s t i e k e w e r k w i j z e , r e s u l t e r e n d u i t de p r i o r i t e i t -en d i e z i j z i c h s t e l d e n . T i j d e n s de e x p a n s i e f a s e s t o n d h e t v o o r o p i n zo k o r t m o g e l i j k e t i j d de I n d i a a n s e b e v o l k i n g t e b e k e r e n . Om d a t d o e l t e b e r e i k e n werd h e t t e r r i t o r i u m u i t g e -b r e i d met o p e n l a t i n g van g r o t e s t u k k e n l a n d t u s s e n de d i v e r s e v e s t i g i n g e n . De f r a n c i s c a n e n s t a r t t e n hun werk v a n u i t h e t c e n t r u m van h e t l a n d : M e x i c o - S t a d - t o e n nog T e n o c h t i t l a n . Het l a n d werd i n v i e r s t u k k e n g e s p l i t s t , d i e e l k een e i g e n c e n -trum hadden. Naar i e d e r c e n t r u m v e r t r o k een k l e i n g r o e p j e b r o e d e r s , d a t t e r p l a a t s e z e l f s t a n d i g de b e k e r i n g t e r hand nam. U i t e r a a r d waren de t w a a l f mannen d i e de f r a n c i s c a n e n t o e n i n Nieuw-Spanje hadden o n v o l d o e n d e om h e t enorme l a n d t e b e k e r e n . De komst van nieuwe z e n d i n g e n b r o e d e r s b e t e k e n d e i n d i e b e g i n j a r e n t e l k e n s een i n j e c t i e d i e de m i s s i e nieuwe e x p a n s i e k r a c h t g a f , en prompt t o t de s t i c h t i n g van nieuwe v e s -t i g i n g e n l e i d d e .1 1 Deze s t i c h t i n g e n vonden i n de j a r e n 1528

en 1529 e e r s t p l a a t s i n s e c u n d a i r e c e n t r a r o n d de r e g i o n a l e h o o f d p l a a t s e n , d a a r n a i n v e r d e r a f g e l e g e n c e n t r a .

-b e t a l e r s - was h e t g u n s t i g een v e r -b o n d met de g e e s t e l i j k e n te s l u i t e n , omdat d i e z i j n g r e e p op de I n d i a n e n konden h e l p e n v e r s t e v i g e n . B o v e n d i e n had h i j z i j n encomienda g e k r e g e n onder de voorwaarde d a t h i j v o o r de b e k e r i n g van de d a a r t o e b e h o r e n -de I n d i a n e n z o r g zou d r a g e n . Ook v o o r een I n d i a a n s e c a c i q u e was een d e r g e l i j k v e r b o n d vaak g u n s t i g . Van Oss s c h r i j f t o v e r G u a t a m a l a , waar de b e k e r i n g van de I n d i a a n s e b e v o l k i n g naar M e x i c a a n s v o o r b e e l d werd u i t g e v o e r d . d a t , hoewel d i r e c t b e w i j s d a a r v o o r o n t b r e e k t , de c a c i q u e s z e k e r b e g r e p e n d a t ze v r o e g o f l a a t t o t een v e r g e l i j k met de S p a n j a a r d e n moesten komen, w i l -den ze hun gemeenschappen en hun macht e r o v e r i n t a c t hou-den. We kunnen ons v o o r s t e l l e n d a t de b r o e d e r s munt s l o e g e n u i t de-ze i m p l i c i e t e d r e i g i n g en hun p o s i t i e v e r s t e r k t e n d o o r i n t e

12 s p e l e n op de k w e t s b a a r h e i d van de c a c i q u e s .

Het v o o r d e e l v o o r de f r a n c i s c a n e n van deze samenwerking met de c a c i q u e s was n i e t a l l e e n d a t ze zo toegang t o t v e e l I n d i a n e n hadden, maar ook d a t ze d o o r de b e k e e r l i n g e n met d e z e l f d e égards werden b e h a n d e l d a l s de c a c i q u e s . Door d e z e aanpak o n t -s t o n d e r een hoge g r a a d van continuïteit met de v ó ó r - S p a a n -s e t i j d , want ook v 6 6 r de komst van h e t c h r i s t e n d o m s p e e l d e r e l i -g i e een u i t e r s t p r o m i n e n t e r o l i n de I n d i a a n s e s a m e n l e v i n -g .

Het a a n t a l I n d i a n e n d a t de f r a n c i s c a n e n met hun b e k e r i n g s -werk b e r e i k t e n l i e p i n de m i l j o e n e n , a l z i j n de p r e c i e z e aant a l l e n n i e aant aant e a c h aant e r h a l e n . Heaant i s b e g r i j p e l i j k d a aant e r b i j d e r g e l i j k e m a s s a l e b e k e r i n g e n en d o o p s e s s i e s van gedegen v o o r a f -gaand o n d e r r i c h t geen s p r a k e kon z i j n . De m i s s i o n a r i s s e n be-p e r k t e n z i c h dan ook t o t h e t a l l e r n o o d z a k e l i j k s t e . D a a r t e g e n r e e s v o o r a l u i t s e c u l i e r e k r i n g p r o t e s t . In de i n t e n s i f i c a t i e f a s e b r e i d d e n de f r a n c i s c a n e n hun i n v l o e d op r e l i g i e u s en m a a t s c h a p p e l i j k g e b i e d u i t . Waren de i n -s p a n n i n g e n van de f r a n c i -s c a n e n i n de e x p a n -s i e f a -s e v o o r a l op r e e d s b e s t a a n d e b e v o l k i n g s c e n t r a g e r i c h t , i n de i n t e n s i f i c a t i e -f a s e creëerden z i j nieuwe c e n t r a . In h e t M e x i c o van v 6 6 r de v e r o v e r i n g l a g e n s l e c h t s e n k e l e s t e d e n . De g r o o t s t e was h e t T e n o c h t i t l a n - T l a t e l o l c o a g g l o m e r a a t op een a a n t a l e i l a n d e n i n h e t meer van M e x i c o , wat l a t e r M e x l c o

mozaïek v a n s t a d j e s . E l d e r s waren v e e l m i n d e r s t e d e n . Op een e n k e l e s t a d na, woonde de b e v o l k i n g v e r s p r e i d o v e r h e t

14

p l a t t e l a n d . E r waren w e l p o l i t i e k e en r e l i g i e u z e c e n t r a , maar e e n i n d e l i n g i n s t e d e n en d o r p e n z o a l s i n E u r o p a was e r n i e t . V o o r de S p a n j a a r d e n , d i e a a n e e n d e r g e l i j k e i n d e l i n g g e -wend waren, was z o ' n v e r s p r e i d wonende b e v o l k i n g l a s t i g , omdat een r e l i g i e u s e n c i v i e l b e s t u u r z o a l s i n E u r o p a d a a r d o o r z e e r werd b e m o e i l i j k t - v o o r a l de t r i b u u t i n n i n g . Toen h e t a a n t a l I n d i a n e n d r a s t i s c h s l o n k a l s g e v o l g v a n b u i t e n g e w o o n e r n s t i g e e p i d e m i e ë n , werd d a t p r o b l e e m a l l e e n nog maar g r o t e r . Op i n s t i g a t i e v a n zowel de c i v i e l e o v e r h e i d a l s de b e d e l o r d e n werd daarom i n de j a r e n v i j f t i g v a n de z e s t i e n d e eeuw b e s l o t e n o v e r t e gaan t o t e e n h e r v e r d e l i n g v a n de I n d i a a n -se b e v o l k i n g . V i c e - k o n i n g V e l a s c o s c h r e e f a a n de k o n i n g i n S p a n j e d a t h i j i n h e t b e g i n v a n de j a r e n v i j f t i g o p d r a c h t h e e f t g e g e v e n t o t h e t c o n c e n t r e r e n v a n I n d i a n e n i n d o r p e n , i n een p a t r o o n rond de k e r k e n e n k l o o s t e r s , n a a r goeddunken v a n de b r o e d e r s d i e hem v e r g e z e l d e n t i j d e n s z i j n i n s p e c t i e t o c h t . V o l g e n s hem was d a t h o o g s t n o o d z a k e l i j k v o o r h e t g e e s t e l i j k w e l z i j n v a n de I n d i a n e n , d i e geen r e k e n i n g konden houden met de h e e r s c h a p p i j van J e z u s C h r i s t u s , noch met d i e v a n Z i j n e M a j e s t e i t , a l s z i j v e r s p r e i d waren o v e r b e r g e n , v e l d e n en k l o -v e n . A n d e r e r e d e n e n -v o o r d e r g e l i j k e c o n c e n t r a t i e s waren d a t e r b e t e r t r i b u u t kon worden geïnd en d a t , waar de I n d i a n e n v e r -trokken, r u i m t e kwam v o o r landbouw op Spaanse l e e s t .1^

p u n t g e z i e n g u n s t i g g e l e g e n , maar m o e i l i j k t e b e r e i k e n b e r g -t o p n a a r een meer -t o e g a n k e l i j k d a l werd v e r p l a a -t s -t .

De I n d i a n e n waren o v e r h e t algemeen n i e t e r g b l i j met de c o n g r e g a t i e s : ze waren aan hun l a n d v e r k n o c h t , w i l d e n vaak n i e t met a n d e r e stammen i n een n e d e r z e t t i n g l e v e n , en e r v o e r e n h e t v o o r a l ook a l s g u n s t i g om v e r van h e t gezag op h e t p l a t t e l a n d t e wonen. Hoe v e r d e r ze immers van h e t c e n t r u m van de c i -v i e l e en k e r k e l i j k e macht woonden, hoe m i n d e r b e l a s t i n g e n ze b e t a a l d e n en hoe m i n d e r p e r s o o n l i j k e d i e n s t e n ze h o e f d e n t e v e r r i c h t e n . Een I n d i a a n d i e naar êén van de nieuwe n e d e r z e t -t i n g e n v e r h u i s d e , moes-t d a a r e e r s -t een h u i s v o o r z i c h z e l f bou-wen, en a l s p o e d i g aan de bouw van een kerk o f een k l o o s t e r , van een h o s p i t a a l o f een g e v a n g e n i s m e e h e l p e n .1 P r o t e s t e n van

I n d i a a n s e z i j d e hadden e c h t e r maar z e l d e n s u c c e s . Wel k e e r d e n I n d i a n e n a l s ze d a a r k a n s t o e zagen i l l e g a a l naar hun oude l a n d t e r u g . O f f i c i e e l mocht h e t l a n d d a t ze moesten v e r l a t e n n i e t worden o n t e i g e n d z o n d e r d a t e r c o m p e n s a t i e i n de nieuwe v e s t i g i n g werd gegeven; i n de p r a k t i j k waren o n w e t t i g e o n t e i -g e n i n -g e n van v a c a n t I n d i a a n s l a n d b e z i t door S p a n j a a r d e n d i e e r a g r a r i s c h e b e d r i j v e n - r a n c h o s , h a c i e n d a s - v e s t i g d e n , aan de o r d e van de dag, z o d a t t e r u g k e e r n a a r h e t oude l a n d l a n g n i e t a l t i j d m o g e l i j k was.

In h e t algemeen kan men s t e l l e n d a t de p o s i t i e van de I n d i a nen e r met de c o n g r e g a t i e s n i e t op v o o r u i t g i n g . Degenen d i e e wel van p r o f i t e e r d e n waren de I n d i a a n s e l e i d e r s d i e de c o n g r e -g a t i e s u i t v o e r d e n : e n e r z i j d s konden z i j hun macht v e r -g r o t e n en a n d e r z i j d s konden ze de b e s t e g r o n d e n i n de nieuwe v e s t i

-17

g i n g s p l a a t s e n v o o r z i c h z e l f r e s e r v e r e n . Ook v o o r de f r a n c i s -canen en de b r o e d e r s van de andere b e d e l o r d e n was de p e r i o d e van de c o n g r e g a t i e s (1550-1560) g u n s t i g , want z i j konden hun macht v e r g r o t e n en hun p o s i t i e c o n s o l i d e r e n . In h e t c o n g r e g a t i e p r o c e s werden de f r a n c i s c a n e n van m i s i o n e r o s ( m i s s i e b r o e -d e r s ) t o t -d o c t r i n e r o s ( b e s t u u r -d e r s van een -d o c t r i n a ) . Om-dat hun k l o o s t e r s en k e r k e n h e t centrum van de c o n g r e g a t i e s vorm-den en de c o n g r e g a t i e s , ook op w e r e l d l i j k g e b i e d , v e e l a l door de b r o e d e r s werden g e o r g a n i s e e r d , werden de m i s s i o n a r i s s e n po-l i t i e k e a u t o r i t e i t e n . G e po-l e i d e po-l i j k v e r po-l o r e n ze hun

armoede-18

de z o r g om h e t z i e l e h e i l van de I n d i a n e n z e k e r ook de overwe-g i n overwe-g hebben m e e overwe-g e s p e e l d d a t e r k e r k e n en k l o o s t e r s moesten worden gebouwd en d a t de b r o e d e r s i n hun l e v e n s o n d e r h o u d moes-t e n v o o r z i e n . Hemoes-t r e s u l moes-t a a moes-t was d a moes-t de f r a n c i s c a n e n v o o r a l de d i c h t b e v o l k t e I n d i a a n s e g e b i e d e n van de d i o c e s e n M e x i c o en P u e b l a b e s t u u r d e n .

DE FRANCISCAANSE DOCTRINAS IN DE KOLONIALE TIJD

De f r a n c i s c a n e n s t i c h t t e n i n N i e u w S p a n j e d o c t r i n a s , a a n v a n k e -l i j k om de I n d i a n e n t e b e k e r e n en -l a t e r om ze van r e -l i g i e u z e z o r g t e v o o r z i e n , maar d a a r n a a s t h i e l d e n ze z i c h ook b e z i g met een a a n t a l a n d e r e a c t i v i t e i t e n , z o a l s o n d e r w i j s en z i e k e n z o r g .

19 I n zeven van de g r o o t s t e p l a a t s e n s t i c h t t e n ze s c h o l e n ; i n

20

-g e s c h i k t e s t a t u s a l s de v i s i t a s .

Het a a n t a l v i s i t a s p e r d o c t r i n a l i e p n o g a l u i t e e n : v a n n u l t o t 32, n a a r g e l a n g de yöórSpaanse omvang van de c a b e c e r a -s u j e t o - i n d e l i n g . Het a a n t a l inwoner-s van h e t d o c t r i n a g e b i e d was van b e l a n g v o o r de mate van k e r k e l i j k e z o r g d i e de d o c t r i -n e r o s aa-n de i -n d i v i d u e l e l e d e -n ko-nde-n geve-n, maar ook v o o r h e t inkomen d a t z i j u i t de d o c t r i n a o n t v i n g e n . De b r o e d e r s werden g e a c h t r e g e l m a t i g een bezoek t e b r e n g e n aan de v i s i t a s d i e b i j hun d o c t r i n a b e h o o r d e n . De f r e q u e n t i e van de b e z o e k e n v e r s c h i l -de e c h t e r n o g a l a l s g e v o l g van -de u i t e e n l o p e n d e g r o o t t e van de d o c t r i n a s en de s t e r k v e r s c h i l l e n d e a a n t a l l e n v i s i t a s -en w e l l i c h t ook d o o r h e t g r o t e r e o f minder g r o t e p l i c h t s b e s e f van de b r o e d e r s i n k w e s t i e . I n de tweede h e l f t van de z e v e n t i e n d e eeuw werd i n a l l e v i s i t a s j a a r l i j k s de dag van de p a t r o o n h e i

-l i g e van de n e d e r z e t t i n g met een mis o p g e -l u i s t e r d . I n een aan-t a l m a k k e l i j k aan-te b e r e i z e n d o c aan-t r i n a s werd i e d e r e zondag i n de v i s i t a s de mis o p g e d r a g e n , i n de meeste a n d e r e werden ze om de b e u r t b e d i e n d . Het s l e c h t s t b e d i e n d werd de v i s i t a i n de n o o r -d e l i j k e -d o c t r i n a H u e y c h i a p a n , waar s l e c h t s eens p e r j a a r -de mis werd o p g e d r a g e n . I n de z e s t i e n d e eeuw, t o e n e r v e e l meer d o c t r i n a s g e s t i c h t werden dan e r b r o e d e r s waren, moest h e t g r o s van de d o c t r i n a s h e t s t e l l e n met min o f meer r e g e l m a t i g e b e z o e k e n ; a l l e e n i n de a l l e r b e l a n g r i j k s t e p l a a t s e n waren p e r -manent b r o e d e r s a a n w e z i g . Het g e b i e d d a t de f r a n c i s c a n e n i n de

j a r e n z e s t i g moesten b e s t r i j k e n , werd t e g r o o t v o o r hen, z e k e r n a d a t een a a n t a l b r o e d e r s was g e s t o r v e n . B o v e n d i e n kwam e r ook na h e r h a a l d e l i j k a a n d r i n g e n geen v e r s t e r k i n g u i t S p a n j e . Ze b e s l o t e n daarom i n 1567 de s l e c h t s t b e r e i k b a r e en m i n s t r e n d a

-22

b e l e d o c t r i n a s t e v e r l a t e n . L i e p h e t a a n t a l inwoners s t e r k t e r u g , dan werden d o r p e n soms v e r l a t e n . E r w o r d t i n de l i t e r a t u u r e c h t e r s l e c h t s i n twee g e v a l l e n m e l d i n g gemaakt van v e r -l a t e n d o c t r i n a s .

In t a b e l I i s h e t g e m i d d e l d a a n t a l p e r s o n e n p e r d o c t r i n a op d r i e v e r s c h i l l e n d e t i j d s t i p p e n i n de k o l o n i a l e p e r i o d e a a n g e g e

-24

TABEL I

A a n t a l p e r s o n e n p e r d o c t r i n a . G e m i d d e l d e n v o o r de d i o c e sen P u e b l a en M e x i c o .

Bisdom Puebla ca.1570 1600-20 ca .1645 ca.1688 ca.1743 personen

tributarios 13689 3042 3951 878 2876 636 n.v.t. n.v.t. Bisdom Msxico

personen 14837 4217 1767 2404 3527 tributarios 3297 937 392 532 784 Gegevens ontleend aan: B.H. S l i c h e r van Bath, Bevolking en

econo-mie in Nieuw-Spanjefca.1570-1810) (Amsterdam 1981)bijlage 1, 215-218.

kon worden, a a n g e z i e n h e t a a n t a l b r o e d e r s g e l i j k b l e e f . D i t g o l d o v e r i g e n s a l l e e n v o o r t a m e l i j k d i c h t b e v o l k t e g e b i e d e n ; waar mensen v e r u i t e e n en n o g a l g e ï s o l e e r d woonden, was h e t o n w a a r s c h i j n l i j k d a t e e n g e e s t e l i j k e a l l e m o e i t e zou doen om i e d e r v a n hen de h e r d e r l i j k e a a n d a c h t t e g e v e n d i e hem t o e kwam. I n S t o . E v a n g e l i o waren de d u n s t b e v o l k t e d o c t r i n a s g e -l e g e n i n h e t n o o r d e n v a n h e t d i o c e e s M e x i c o e n i n de g e b i e d e n aan de k u s t v a n de G o l f v a n M e x i c o , de p e r i f e r i e van h e t g e -b i e d . De -b e s t -b e d e e l d e d o c t r i n a s l a g e n i n de ur-bane s t r e k e n r o n d M e x i c o S t a d en P u e b l a de l o s A n g e l e s . E l d e r s i n S t o . E v a n -g e l i o t e l d e i e d e r e d o c t r i n a e e n o n -g e v e e r -g e l i j k a a n t a l inwon e r s . We kuinwoninwoneinwon s t e l l e inwon d a t de f r a inwon c i s c a inwon e inwon , o inwon g e a c h t de l o -k a l e b e v o l -k i n g s a a n t a l l e n , g e s t r e e f d hebben n a a r een g e l i j -k aantal p e r s o n e n p e r d o c t r i n a .

A l h o e w e l de b e v o l k i n g s o n t w i k k e l i n g i n de z e s t i e n d e en z e v e n t i e n d e eeuw p e r g e b i e d u i t e e n l i e p , b l e e f de h i e r b o v e n b e -s c h r e v e n -s i t u a t i e g e h a n d h a a f d . Deze -s i t u a t i e d i e , z o a l -s we hebben g e z i e n , t o t s t a n d kwam i n de j a r e n v i j f t i g van de z e s -t i e n d e eeuw, i s e e n u i -t i n g v a n h e -t s -t r e v e n v a n de f r a n c i s c a n e n h e t k e r k e l i j k e b e h e e r o v e r de d o c t r i n a s f i n a n c i e e l z o v e e l mo-g e l i j k z e l f s t a n d i mo-g t e maken.

Voor hun i n k o m s t e n waren de f r a n c i s c a n e n i n hoge mate a f -h a n k e l i j k v a n de I n d i a a n s e b e v o l k i n g i n -hun d o c t r i n a s . Naar de f i n a n c i e e l - e c o n o m i s c h e s t r u c t u u r v a n de I n d i a a n s e d o r p e n i s nog w e i n i g o n d e r z o e k gedaan. O v e r h e t a a n d e e l v a n de d o r p s

-25

k r e g e n hun i n k o m s t e n n i e t z o z e e r u i t officiële b e l a s t i n g e n , maar u i t de b i j d r a g e n d i e z i j v r o e g e n v o o r k e r k e l i j k e d i e n -s t e n z o a l -s dopen, h u w e l i j k e n en b e g r a f e n i -s -s e n . V e r d e r waren e r b i j zowel w e l g e s t e l d e I n d i a n e n a l s S p a n j a a r d e n v e l e n d i e v r i j w i l l i g soms a a n z i e n l i j k e b e d r a g e n aan de k e r k s c h o n k e n . V o o r de f r a n c i s c a n e n waren u i t e r a a r d v o o r a l de I n d i a a n s e w e l -d o e n e r s van b e l a n g .

Een andere z e e r b e l a n g r i j k e b r o n van i n k o m s t e n v o o r de d o r p s g e e s t e l i j k e n waren de zogenaamde cofradías l e k e b r o e d e r s c h a p p e n d i e e l k j a a r één o f meerdere k e r k e l i j k e f e e s t e n o r g a n i s e e r d e n , w a a r v o o r ze v e e l a l goed moesten b e t a l e n . De c o fradías waren n i e t s l e c h t s k e r k e l i j k e o r g a n i s a t i e s , maar v e r -v u l d e n ook b e l a n g r i j k e f u n c t i e s i n h e t I n d i a a n s e d o r p s l e -v e n . G i b s o n s c h r i j f t d a t de b r o n n e n s u g g e r e r e n d a t t e n m i n s t e i n sommige p l a a t s e n a l l e o f b i j n a a l l e inwoners van de gemeen-s c h a p l i d waren van de c o n f r a d í a gemeen-s . De omvang van de inkom-s t e n van de f r a n c i inkom-s c a a n inkom-s e b r o e d e r inkom-s i inkom-s b i j g e b r e k aan g e g e v e n inkom-s m o e i l i j k v a s t t e s t e l l e n , maar h e t l i j k t e r o p d a t d i e v r i j s u b s t a n t i e e l was. U i t e r a a r d l i e p e n de i n k o m s t e n p e r d o c t r i n a n o g a l u i t e e n . W e l l i c h t kunnen we v o o r l o p i g aannemen, d a t de f r a n c i s c a n e n h e t g r o o t s t e d e e l van hun i n k o m s t e n o n t v i n g e n v i a de c o f r a d í a s , z o a l s ook i n G u a t e m a l a h e t g e v a l was. Na de c o n g r e g a t i e p e r i o d e van de j a r e n v i j f t i g van de z e s t i e n d e eeuw was h e t a f g e l o p e n met de e x p a n s i e van de f r a n c i s -c a n e n . Aan het e i n d van d a t de-cennium en h e t b e g i n van h e t v o l g e n d e , o n t s t o n d een n i j p e n d t e k o r t aan b r o e d e r s . E n e r z i j d s was d a t het g e v o l g van g r o t e s t e r f t e i n de f r a n c i s c a a n s e g e l e -d e r e n , maar a n -d e r z i j -d s z a l ook -de g r o t e u i t b r e i -d i n g van h e t a a n t a l v e s t i g i n g e n t i j d e n s h e t c o n g r e g a t i e p r o g r a m m a een zware l a s t hebben b e t e k e n d . A a n g e z i e n e r geen r e a c t i e kwam op h e r -h a a l d e v e r z o e k e n om v e r s t e r k i n g , werd i n 1567 b e s l o t e n t o t -h e t

2 8

a f s t o t e n van een g r o o t a a n t a l d o c t r i n a s . De b r o e d e r s v e r l i e -t e n de p l a a -t s e n n i e -t w i l l e k e u r i g : a l l e p l a a -t s e n d i e werden op-gegeven l a g e n aan de r a n d van h e t g e b i e d d a t z i j b e h e e r s t e n , d a t w i l zeggen h e t v e r s t weg en h e t m o e i l i j k s t t e b e r e i z e n . Met h e t v e r t r e k u i t d e z e d o c t r i n a s c o n s o l i d e e r d e hun p o s i t i e

z i c h ; pas i n de z e v e n t i e n d e eeuw zouden d a a r i n weer d r a s t i s c h e • • 29

D i t b e t e k e n t n i e t d a t de f r a n c i s c a n e n i n d e z e p e r i o d e o n -b e d r e i g d w a r e n : v o o r a l v a n u i t s e c u l i e r e hoek k r e g e n z i j v e e l a a n v a l l e n t e v e r d u r e n . De s e c u l i e r e n waren i n de j a r e n v i j f -t i g van w e i n i g b e l a n g v o o r h e -t k e r k e l i j k e werk i n M e x i c o . I n de tweede h e l f t van de z e s t i e n d e eeuw begon hun a a n t a l e c h -t e r -t e g r o e i e n en begonnen z i j b e l a n g s -t e l l i n g -t e k r i j g e n v o o r h e t p l a t t e l a n d . Z i j waren van mening d a t de r e g u l i e r e n h e t r e c h t n i e t hadden a l s p a r o c h i e p r i e s t e r s op t e t r e d e n en d a t z i j d i e t a a k b o v e n d i e n s l e c h t v e r v u l d e n . De s e c u l i e r e n wer-den h i e r i n i n toenemende mate g e s t e u n d d o o r h e t w e r e l d l i j k b e s t u u r , d a t i n de g r o t e k r a c h t van de r e g u l i e r e n een bed r e i g i n g van z i j n e i g e n p o s i t i e z a g . De macht van bede f r a n c i s c a n e n was e c h t e r v o o r a l s n o g t e g r o o t dan d a t de s e c u -l i e r e n d i e op b e -l a n g r i j k e p u n t e n konden a a n t a s t e n . V a n a f 1567 t o t 1640 b l e e f h e t a a n t a l d o c t r i n a s i n f r a n -c i s -c a a n s e handen -c o n s t a n t . T o -c h v e r a n d e r d e e r h e t één en a n d e r i n hun p o s i t i e op h e t p l a t t e l a n d . Z o a l s we a l hebben g e z i e n l a g de S t o . E v a n g e l i o p r o v i n c i e i n twee bisdommen: h e t a a r t s b i s d o m M e x i c o en h e t b i s d o m P u e b l a . Van

meet a f aan b e s t o n d e r v e r s c h i l i n de p o s i t i e van de f r a n -c i s -c a n e n i n d e z e twee bisdommen, een v e r s -c h i l d a t samenhing met h e t d e m o g r a f i s c h e en e c o n o m i s c h e b e l a n g van d e z e g e b i e -den. De s t r e e k r o n d M e x i c o - S t a d was e r g d i c h t b e v o l k t : z i j was h e t e c o n o m i s c h en p o l i t i e k c e n t r u m van N i e u w - S p a n j e ; h e t P u e b l a T l a x c a l a g e b i e d h e t c e n t r u m van h e t b i s d o m P u e b l a -kwam op de tweede p l a a t s . ^ " A l i n de z e s t i e n d e eeuw moesten de f r a n c i s c a n e n i n M e x i c o de k e r k e l i j k e j u r i s d i c t i e met de a n d e r e o r d e n en de s e c u l i e r e n gaan d e l e n , t e r w i j l ze op h e t p l a t t e l a n d van P u e b l a T l a x c a l a een m o n o p o l i e p o s i t i e konden opbouwen.

-nen - a c h t e r u i t . D i t vond o n d e r a n d e r e z i j n w e e r s l a g i n h e t t e r u g l o p e n van h e t a a n t a l nieuwgebouwde k e r k e n en k l o o s -t e r s , van z e s e n -t w i n -t i g -t u s s e n 1560 en 1570 -t o -t s l e c h -t s één i n 31 de t i e n j a a r t u s s e n 1630 en 1640. A l g i n g h e t a a n t a l door f r a n c i s c a n e n b e s t u u r d e d o c t r i n a s n i e t a c h t e r u i t , t o c h werd hun m a a t s c h a p p e l i j k e p o s i t i e i n h e t t i j d v a k 1570-1640 s t e e d s

zwakker. I n h e t j a a r 1640 moesten z i j éénendertig d o c t r i n a s a f s t a a n . D i t was te w i j t e n aan de d o o r t a s t e n d e a c t i e s van de b i s s c h o p van P u e b l a , Don J u a n de P a l a f o x y Mendoza.

V a n a f 1640 b l e e f h e t f r a n c i s c a a n s e d o c t r i n a b e z i t een eeuw l a n g o n v e r a n d e r d . Onder i n v l o e d van de h e r v o r m i n g s p o l i t i e k van de Bourbons werden v a n a f o n g e v e e r 1750 a l l e r e g u l i e r e d o c -t r i n a s - f r a n c i s c a a n s e zowel a l s a n d e r e - g e s e c u l a r i s e e r d . Met d i t s e c u l a r i s a t i e p r o g r a m m a kwam na twee eeuwen van c o n f l i c t e n een e i n d aan de r i v a l i t e i t t u s s e n r e g u l i e r e n en s e -c u l i e r e n t e n v o o r d e l e van de s e -c u l i e r e n .

de b r o e d e r d i e de l e i d i n g had o v e r de d o c t r i n a . A l s d e z e o r -d e r s t r i k t wer-d n a g e l e e f -d , i s h e t o n w a a r s c h i j n l i j k -d a t a l l e d o c t r i n e r o s i n de tweede h e l f t van de a c h t t i e n d e eeuw een na-t u u r l i j k e dood s na-t i e r v e n . E r waren e n k e l e j a r e n w a a r i n w e l e r g

34 v e e l d o c t r i n a s i n een g e b i e d g e s e c u l a r i s e e r d werden.

Een v e e l i n g e w i k k e l d e r k w e s t i e vormt de s e c u l a r i s a t i e van 1640/ 1641. D i e b l e e f b e p e r k t t o t h e t b i s d o m P u e b l a , en omvatte b i j

-35

na u i t s l u i t e n d f r a n c i s c a a n s e d o c t r i n a s . Het s t a a t v a s t d a t de p e r s o o n van de t o e n m a l i g e b i s s c h o p van P u e b l a , Don J u a n de P a l a f o x y Mendoza, i n de a f f a i r e een d o o r s l a g g e v e n d e r o l h e e f t g e s p e e l d . Het i s e c h t e r t e e e n v o u d i g om h e t d o o r v o e r e n van de s e c u l a r i s a t i e a l l e e n aan hem en aan l o u t e r k e r k p o l i t i e k e f a c t o r e n t o e t e s c h r i j v e n , omdat P a l a f o x t o e n h i j i n 1642 a a r t s -b i s s c h o p - e l e c t van h e t a a r t s -b i s d o m M e x i c o en p l a a t s v e r v a n g e n d v i c e - k o n i n g van Nieuw-Spanje werd, geen s e c u l a r i s a t i e i n h e t a a r t s b i s d o m M e x i c o d o o r v o e r d e . B o v e n d i e n d u u r d e h e t r u i m hon-d e r hon-d j a a r v o o r hon-d a t e r opnieuw g e s e c u l a r i s e e r hon-d werhon-d en b l i j f t het de v r a a g waarom P a l a f o x h e t s p e c i a a l op de f r a n c i s c a n e n had gemunt.

Een a n d e r e v e r k l a r i n g zou de s e c u l i e r e h o n g e r n a a r de i n -komsten u i t de I n d i a a n s e d o r p e n kunnen z i j n ; deze werden de s e c u l i e r e k e r k onthouden omdat de r e g u l i e r e n de d o c t r i n a s bes t u u r d e n en h e t l e e u w e d e e l van de i n k o m bes t e n u i t de d o r p e n o n t v i n g e n n a a s t h e t t r i b u u t d a t z i j aan de K r o o n moesten a f d r a -gen. Ook d e z e v e r k l a r i n g v o l d o e t n i e t , omdat de I n d i a a n s e d o r p e n e r g arm waren en gebukt g i n g e n o n d e r de hoge t r i b u u t l a s t e n . D a a r n a a s t b l i j f t de v r a a g open waarom a l l e e n de f r a n c i s c a a n s e d o c t r i n a s van h e t P u e h l a T l a x c a l a h o o g l a n d g e s e c u -l a r i s e e r d werden en d o c t r i n a s e -l d e r s een eeuw -l a n g e r onge-moeid werden g e l a t e n .

-d o o r hun a a n t a l en p o l i t i e k e macht. Door m i -d -d e l v a n -de a l l a n g voorgenomen s e c u l a r i s a t i e w i s t e n de s e c u l i e r e n a l s ge-v o l g ge-van hun s t e r k e r e p o s i t i e de r e g u l i e r e n langzaam aan t e v e r d r i n g e n . V o o r N i e u w S p a n j e i n 1640 v o l d o e t ook d e z e v e r -k l a r i n g n i e t ; h e t a a n t a l t a l e n i n de b e i d e bisdommen l i e p n i e t v e r u i t e e n - desondanks vond s e c u l a r i s a t i e i n M e x i c o een eeuw l a t e r p l a a t s dan i n h e t d i o c e e s P u e b l a . De r e g u -l i e r e n c -l a i m d e n o v e r i g e n s we-l d a t e r i n hun p -l a a t s onbekwame s e c u l i e r e g e e s t e l i j k e n i n de d o c t r i n a s waren gekomen. Dat l i j k e n e c h t e r v a l s e a a n t i j g i n g e n t e z i j n geweest.''

De meest u i t g e b r e i d e b e s c h r i j v i n g van de " p e r i o d e P a l a f o x " i n b r e d e r e c o n t e x t i s t e v i n d e n i n een boek en een a r t i k e l

3 7

van J . I . I s r a e l . Z i j n werk g a a t u i t van een e c o n o m i s c h e c r i s i s i n h e t z e v e n t i e n d e eeuwse M e x i c o a l s g e v o l g van de t e -r u g g a n g i n de h a n d e l met S p a n j e en de m a c h t s s t -r i j d t u s s e n een ' c r i o l l o ' - e n een ' p e n i n s u l a r e s ' - p a r t i j . De ' c r i o l l o ' - g r o e p van i n M e x i c o g e b o r e n ' S p a n j a a r d e n ' , b e s t o n d u i t ' k o l o n i s t e n ' , d a t waren de h a c e n d a d o s , de g r o t e k o o p l i e d e n , de c a b i l d o s -s t a d -s r a d e n - v a n P u e b l a en M e x i c o - S t a d , en de -s e c u l i e r e k e r k . Hun v o o r v e c h t e r s op hoog p o l i t i e k n i v e a u waren de b i s s c h o p p e n . Deze g r o e p noemt I s r a e l ook wel de k o l o n i s t e n p a r t i j . De 'pe-n i 'pe-n s u l a r e s '-groep va'pe-n i 'pe-n S p a 'pe-n j e g e b o r e 'pe-n S p a 'pe-n j a a r d e 'pe-n b e s t o 'pe-n d v o l g e n s I s r a e l u i t de r e g i o n a l e b e s t u u r s a m b t e n a r e n c o r r e g i d o r e s en a l c a l d e s mayores en de r e g u l i e r e o r d e n . Hun v o o r -v e c h t e r was de -v i c e - k o n i n g . I s r a e l noemt deze g r o e p ook wel de b u r e a u c r a t i s c h e p a r t i j . I s r a e l s r e d e n e r i n g i s nu, d a t de bu-r e a u c bu-r a t i s c h e p a bu-r t i j de s t a t u s quo w i l d e handhaven, t e bu-r w i j l de k o l o n i s t e n p a r t i j z i c h v e r z e t t e t e g e n b e p e r k e n d e m a a t r e g e l e n u i t S p a n j e , d i e samen met de afname van de i n t e r n a t i o n a l e h a n d e l t o t een g r o t e c r i s i s i n Nieuw-Spanje hadden g e l e i d . Bo-v e n d i e n hadden de k o l o n i s t e n t e kampen met t e g e n w e r k i n g Bo-van de b u r e a u c r a t i s c h e p a r t i j a l s ze hun l a n d t e n k o s t e van de I n i a n e n w i l d e n u i t b r e i d e n en de I n d i a a n s e a r b e i d e r s n a a r hun h a c i e n d a s w i l d e n h a l e n . De s t r i j d t u s s e n s e c u l i e r e n en r e g u -l i e r e n , e v e n a -l s d i e t u s s e n v i c e - k o n i n g en b i s s c h o p p e n i s i n 3 8 de o p v a t t i n g van I s r a e l een u i t i n g v a n d e z e t e g e n s t e l l i n g .

Men kan op v e r s c h i l l e n d e p u n t e n k r i t i e k hebben op I s r a e l s 39

-werd meer een w e r e l d op z i c h z e l f . De p o l i t i e k e c o n f l i c t e n en de e c o n o m i s c h e m a l a i s e d i e Israël a l s u i t i n g e n van de " a l g e -mene c r i s i s van de z e v e n t i e n d e eeuw" z i e t , moeten v o l g e n s and e r e a u t e u r s a l s u i t i n g e n van e n e r z i j and s ande g r o t e r e z e l f s t a n -d i g h e i -d van N i e u w - S p a n j e en a n -d e r z i j -d s het ' c r i o l l o ' - v e r z e t t e g e n Spaanse m a a t r e g e l e n v o o r b e l a s t i n g v e r h o g i n g en b e p e r k i n g van de autonome Nieuw-Spaanse h a n d e l - i n f e i t e b e p e r k i n g e n van d i e a u t o n o m i e g e z i e n worden. Boyer s c h r i j f t o v e r de c o n f l i c -ten t u s s e n b i s s c h o p p e n en v i c e - k o n i n g e n : "Kundige k e r k e l i j k e l e i d e r s waren n a t i o n a l e f i g u r e n d i e de k o l o n i a l e o p p o s i t i e b u n d e l d e n t e g e n de i m p o p u l a i r e p o l i t i e k van de K r o o n , waarvan de v i c e - k o n i n g e n , n i e t de k o n i n g , a l t i j d de s c h u l d k r e g e n . . . " T e r w i j l ze hun l o y a l i t e i t aan de Kroon b e v e s t i g d e n , konden ze de v i c e - k o n i n g e n w e e r s t a a n door t e w i j z e n op de b e l a n g e n van

4 2

Het i s m i j n s i n z i e n s b e t e r de p a r t i j e n van Israël a l s l o s s e en w i s s e l e n d e a l l i a n t i e s t e beschouwen. De b u r e a u c r a t i s c h e o f

' p e n i n s u l a r e s ' - p a r t i j b e s t o n d u i t g r o e p e n d i e op d a t moment de e c o n o m i s c h e en p o l i t i e k e macht i n handen hadden. De k o l o n i s a -t o r e n o f ' c r i o l l o ' - p a r -t i j was s a m e n g e s -t e l d u i -t g r o e p e n d i e de-ze macht n i e t hadden, maar d i e met de v e r z e l f s t a n d i g i n g van H i e u w - S p a n j e s t e e d s s t e r k e r werden en z i c h d o o r de z i t t e n d e machten belemmerd v o e l d e n .

Nieuw-Spaanse k e r k e l i j k e en b e s t u u r l i j k e w e r e l d j e , d a t z i c h w e i n i g v a n de b e s t a a n d e r e g e l s a a n t r o k . Dat kwam degenen d i e geen d e e l u i t m a a k t e n van de g r o e p e n d i e de t o u w t j e s i n handen hadden goed u i t , omdat i e d e r e b e p e r k i n g van de macht v a n d i e g r o e p e n s l e c h t s i n hun v o o r d e e l kon u i t p a k k e n . P a l a f o x l i e t z i c h d e z e s t e u n u i t e r a a r d w e l g e v a l l e n - h i j was z e l f s o v e r t u i g d van de noodzaak van een g r o t e r e i n t e g r a t i e van de ' c r i o l l o s ' i n h e t Nieuw-Spaanse p o l i t i e k - e c o n o m i s c h e s y s t e e m . H i j l i e t z i c h z i j n p o l i t i e k e c h t e r n i e t d i c t e r e n : t o e n h i j i n 1642 de h o n neurs a l s v i c e k o n i n g waarnam, en a l s z o d a n i g met g r o t e r e c h t -l i j n i g h e i d h a n d e -l s b e p e r k i n g e n d i e d o o r de K r o o n v e r o r d o n n e e r d waren, w i l d e d o o r v o e r e n , k r e e g h i j h e t aan de s t o k met de k o o p

-l i e d e n van M e x i c o - S t a d , d i e hem e e r d e r hadden g e s t e u n d i n z i j n c o n f l i c t met v i c e - k o n i n g E s c a l o n a . Het v e r b o n d t u s s e n P a l a f o x en wat Israël de ' c r i o l l o ' - p a r t i j noemt, was dus minder s t e r k dan h i j meent, en werd v o o r n a m e l i j k b e p a a l d d o o r o p p o r t u n i s -t i s c h e o v e r w e g i n g e n van ' c r i o l l o ' - z i j d e . De g e l e d e r e n werden wel meer g e s l o t e n b i j c o n f l i c t e n met de ' p a r t i j ' van de v i c e k o n i n g , w e l k e o v e r i g e n s ook van d e r g e l i j k e a l l i a n t i e s aan e l -k a a r h i n g .

G e z i e n de s t a n d van h e t o n d e r z o e k n a a r de p o l i t i e k e , maar v o o r -a l ook de s o c i -a -a l - e c o n o m i s c h e v e r h o u d i n g e n i n h e t z e v e n t i e n d e eeuwse C e n t r a a l M e x i c o , i s h e t z o a l s h i e r b o v e n a l i s o p g e m e r k t n i e t m o g e l i j k een antwoord t e geven op de v r a a g waarom de f r a n -c i s -c a a n s e d o -c t r i n a s i n 1640 g e s e -c u l a r i s e e r d werden. Wel moeten m i j n s i n z i e n s e n k e l e o v e r w e g i n g e n een r o l s p e l e n b i j h e t zoeken naar zo'n a n t w o o r d . Om een v e r k l a r i n g t e g e v e n v o o r de s e c u l a r i s a t i e i s h e t i n m i j n ogen een e e r s t e v e r e i s t e na t e gaan w e l ke p o s i t i e de f r a n c i s c a n e n i n h e t P u e b l a T l a x c a l a g e b i e d i n n a -men, en w a a r i n d i e v e r s c h i l d e van hun p o s i t i e e l d e r s i n Nieuw-S p a n j e . V e r v o l g e n s i s h e t n o d i g na t e gaan met welke b e l a n g e n van w e l k e g r o e p e n de f r a n c i s c a a n s e b e l a n g e n i n P u e b l a - T l a x c a l a

-n o m i s c h , twee q r o t e -n d e e l s a p a r t e systeme-n. T u s s e -n deze twee systemen was een v e e l h e i d aan c o n t a c t e n , maar desondanks kan men van twee v e r s c h i l l e n d e w e r e l d e n s p r e k e n . De d o r p s g e e s -t e l i j k e n vormden a l s de b e l a n g r i j k s -t e v e r -t e g e n w o o r d i g e r s van de Spaanse a u t o r i t e i t e n , n i e t z e l d e n een b e l a n g r i j k e s c h a k e l h i e r t u s s e n . Mede u i t e i g e n b e l a n g -de d o r p e n moesten t e n s l o t t e i n hun l e v e n s o n d e r h o u d v o o r z i e n - , kwamen de p r i e s t e r s op v o o r de b e l a n g e n van de hun t o e v e r t r o u w d e gemeenschappen. In een t i j d met g e l i j k b l i j v e n d e t r i b u u t l a s t e n maar d a l e n d e b e v o l k i n g s -a -a n t -a l l e n w-as d i e b e m i d d e l i n g s r o l v-a-ak v-an fin-anciële -a -a r d , maar ook b i j p o l i t i e k e c o n f l i c t e n t u s s e n d o r p en k o l o n i a l e o v e r h e e r s e r s f u n g e e r d e n d o r p s g e e s t e l i j k e n vaak a l s w o o r d v o e r -d e r s . Het i s e c h t e r g e h e e l onbeken-d hoe hun v e r h o u -d i n g was met v e r t e g e n w o o r d i g e r s van de Spaanse s e c t o r op r e g i o n a a l n i v e a u , z o a l s i n h e t algemeen de v e r h o u d i n g t u s s e n I n d i a a n s e d o r p e n en h a c i e n d a s i n de z e v e n t i e n d e eeuw o n d u i d e l i j k i s . T o t s l o t moet men z i c h a f v r a g e n hoe de h o g e r e g e e s t e l i j k h e i d -een man a l s P a l a f o x - en de c e n t r a l e o v e r h e i d i n s p e e l d e n op l o k a a l - r e g i o n a l e m a c h t s v e r h o u d i n g e n en p a r t i j s c h a p p e n . Het s p r e e k t v o o r z i c h d a t j u i s t deze o n d u i d e l i j k h e d e n en v r a g e n o p g e l o s t d i e n e n te worden, a l v o r e n s een v e r k l a r i n g v o o r een zo i n g e w i k k e l d v e r

-s c h i j n -s e l a l -s -s e c u l a r i -s a t i e kan worden gegeven.

CONCLUSIE

f r a n c i s c a n e n i n de b e k e r i n g s p e r i o d e op h e t p l a t t e l a n d opbouw-den, b l e e f t o t de s e c u l a r i s a t i e i n de z e v e n t i e n d e eeuw i n h e t d i o c e e s P u e b l a en t o t i n de a c h t t i e n d e eeuw i n h e t d i o c e e s M e x i c o b e s t a a n . Z i j k r e g e n hun i n k o m s t e n u i t de I n d i a a n s e d o r -pen en waren e r vaak de b e l a n g r i j k s t e k e r k e l i j k e en c i v i e l e a u t o r i t e i t n a a s t de I n d i a a n s e m a c h t h e b b e r s . T o e k o m s t i g o n d e r -zoek moet u i t w i j z e n hoe de f r a n c i s c a n e n a l s d o r p s g e e s t e l i j k e n f u n c t i o n e e r d e n . D a a r b i j v e r d i e n t v o o r a l de r o l d i e z i j s p e e l -den i n de r e l a t i e s t u s s e n de I n d i a a n s e en Spaanse w e r e l d op h e t p l a t t e l a n d de a a n d a c h t . In de i n l e i d i n g heb i k B.H. en S . J . S t e i n g e c i t e e r d , d i e i n n a v o l g i n g van de d e p e n d e n c i a l i t e r a t u u r de r o l van de k e r k t e n a a n z i e n van de I n d i a n e n i n de k o l o n i a l e t i j d a l s o n d e r d r u k k e n d omschreven. Ondanks h e t g l o b a l e k a r a k t e r van h e t b e e l d d a t i n d i t a r t i k e l van de f r a n c i s c a n e n i s g e s c h e t s t , raag h e t d u i d e l i j k z i j n d a t d i t n i e t s t r o o k t met h e t b e e l d d a t de S t e i n s v o o r s p i e -g e l e n . Het i s t e n e e r s t e m o e i l i j k om van "de k o l o n i a l e k e r k " t e s p r e k e n i n h e t g e v a l van M e x i c o , want de twee t a k k e n van de k e r k waren i n de k o l o n i a l e p e r i o d e v o o r t d u r e n d met e l k a a r i h c o n f l i c t en b o v e n d i e n vonden hun a c t i v i t e i t e n o n d e r v e r s c h i l -l e n d e s e c t o r e n van de b e v o -l k i n g p -l a a t s . Ten tweede i s h e t n i e t j u i s t de f r a n c i s c a n e n t e b e t i c h t e n van o n d e r d r u k k i n g van de I n d i a n e n . Het i s waar d a t z i j h e t Spaanse g e z a g met de meeste i n v l o e d op de I n d i a n e n waren en hun i n k o m s t e n b e t r o k k e n u i t de I n d i a a n s e d o r p e n . Daar s t a a t t e g e n o v e r d a t z i j ook d e e l u i t -maakten van de I n d i a a n s e gemeenschappen. Op g r o n d d a a r v a n kunnen we aannemen d a t z e , a l was het a l l e e n maar om hun e i g e n p o s i -t i e z e k e r -te s -t e l l e n , s -t r e e f d e n n a a r behoud van d e z e gemeen-s c h a p p e n . Hoe een en a n d e r z i c h p r e c i e gemeen-s o n t w i k k e l d h e e f t , z a l de c e n t r a l e v r a a g z i j n van m i j n t o e k o m s t i g o n d e r z o e k .

NOTEN

1. Onder a n d e r e : A.C. van Oss en B.H. S l i c h e r van B a t h , "An ex-p e r i m e n t i n the h i s t o r y o f economy and c u l t u r e " , Journal of

European Economie History 7 ( 1 9 7 8 ) ; B.H. S l i c h e r van B a t h , Tussen kerk en staat l i g t de v r i j h e i d (Wageningen 1981).

2. De b e l a n g r i j k s t e s t u d i e s z i j n : R. R i c a r d , The S p i r i t u a l

Con-quest of Mexico ( o r i g . e d i t i e i n h e t F r a n s , 1934; B e r k e l e y

1966); P e d r o B o r g e s , Métodos misionales en l a c r i s t i a n i s a

-ción de America: s i g l o XVI ( M a d r i d 1960); A.C. van Oss,

( s i x t e e n t h C e n t u r y ) " , Boletín de Estudios Latinoamericanas

y del Caribe 11 (1976) .

3. B i j v o o r b e e l d : A. B a u e r , "The C h u r c h and S p a n i s h A m e r i c a n A g r a r i a n S t r u c t u r e : 17651865", The Americas 2 8 ( 1 9 7 1 ) ; M i -c h a e l P. C o s t e l o e , Chur-ch Wealth in Mexi-co: A study of the

"Juzgado de Cape 1 lanía's " in the archbishopric of Mexico, 18001856 (Cambridge 1967); A s u c i o n L a v r i n en E d i t h C o u t u

-r i e -r , "Dow-ries and W i l l s : A View o f Women's S o c i o e c o n o m i c R o l e i n C o l o n i a l G u a d a l a j a r a and P u e b l a , 1640-1790",

Hispa-nic American H i s t o r i c a l Review 5 9 ( 1 9 7 9 ) ; Nancy M. F a r r i s ,

Crown and Clergy in Colonial Mexico, 1759-1821: The c r i s i s

of E c c l e s i a s t i c a l P r i v i l e g e (Londen 1968); J . L l o y d Meenam, Church and State in Latin America ( h e r z , ed.; Durham 1966);

Ch.E.P. Simmons, " P a l a f o x and h i s C r i t i c s . R e a p p r a i s i n g a C o n t r o v e r s y , Hispanic American H i s t o r i c a l Review 4 6 ( 1 9 6 6 ) . 4. In de m a r x i s t i s c h g e t i n t e , z o g e n a a m d e * d e p e n d e n c i a l i t e r a t u u r ' , d i e h e t b e g i n van de h u i d i g e e c o n o m i s c h e a f h a n k e l i j k -h e i d van L a t i j n s - A m e r i k a d i r e c t i n de k o l o n i a l e p e r i o d e z o e k t , w o r d t n a a r goed m a r x i s t i s c h g e b r u i k de k e r k a l s v o o r u i t g e s c h o v e n p o s t van h e t o n d e r d r u k k e n d k o l o n i a l i s m e a f g e -s c h i l d e r d .

5. S t a n l e y J . en B a r b a r a H. S t e i n , The Colonial Héritage of

La-t i n America (New York 1977; 10de d r u k ) .

6. Van Oss, " M e n d i c a n t E x p a n s i o n " .

7. R i c a r d , S p i r i t u a l Conquest; B o r g e s , Métodos misionales ; Van Oss, " M e n d i c a n t E x p a n s i o n " .

8. R i c a r d , S p i r i t u a l Conquest. 9. Van Oss, " M e n d i c a n t E x p a n s i o n " . 10. Van Oss, " M e n d i c a n t E x p a n s i o n " , 42.

11. F r a y Agustín de V e t a n c u r t , T e a t r o Mexicano. Descriclón breve

de los sucesos ejemplares, históricas, y r e l i g i o s o s del Nu-evo Mundo de} las Indias. Crónica de l a provincia del Santo Evangelio de México. Menologio Franciscano (Mexico 1971;

f a c s i m i l e van de e e r s t e druk M e x i c o 1697-'98).

12. A.C. van Oss, Catholic Col onialism (Cambridge 1986) 16. 13. Ch. G i b s o n , The Aztecs under Spanish Rule ( S t a n f o r d 1974)132 14. B e s t a a n d e s t e d e n i n h e t T l a x c a l a g e b i e d : C h o l u l a , en w e l

-l i c h t T -l a x c a -l a , T e p e a p u -l c o , H u e j o t z i n g o en T e p e a c a .

15. P. G e r h a r d , " C o n g r e g a c i o n e s de I n d i o s en l a Nueva España an-t e s de 1570", H i s an-t o r i a Mexicana 103 (1977) 358.

16.Ibidem,351. 17.Ibidem,351.

18. V e r g e l i j k Van Oss, Catholic Colonialism, 19.

19. M e x i c o , P u e b l a , T l a t e l o l c o , T l a x c a l a , X o c h i m i l c o , T e x c o c o , C h o l u l a . V e t a n c u r t , T e a t r o Mexicano, 31. 20.Ibidem, 106. 21.Ibidem, 127-135; 3 i n M e x i c o - S t a d , 1 i n P u e b l a en 1 i n A t l i x c o . 22.Ibidem, 28-29.

23. T e p e a p u l c o i n 1523, S a n t o Thomas d e l Monte; P. G e r h a r d ,

Gui-de to the H i s t o r i c a l Geography of New Spain (Cambridge 1972)

53.

24. Het d i o c e e s P u e b l a i s na 1645 n i e t opgenomen, omdat na d i e datum d o c t r i n a s g e s e c u l a r i s e e r d waren ( z i e ook h i e r o n d e r ) . 25. Gegevens v o o r a l o n t l e e n d aan G i b s o n , Aztecs en Van Oss,

Ca-t h o l i c Colonialism.

and Rébellion in Colonial Mexican V i l l a g e s ( S t a n f o r d 1979).

27. Van Oss, Catholic C o l o n i a l i s t a o v e r G u a t e m a l a ; John T u t i n o , " H a c i e n d a S o c i a l R e l a t i o n s i n M e x i c o : The C h a l c o Région i n the E r a o f Independence", Hispanic American H i s t o r i c a l

Re-view 55 (1975) .

28. V e t a n c u r t , Teatro Mexicano, 29; n a m e l i j k 26 d o c t r i n a s . 30. D i t v e r l a t e n van d o c t r i n a s kwam ook i n G u a t e m a l a v o o r , v e r

-g e l i j k Van Oss, Catholic Colonialism.

31. De gegevens z i j n o n t l e e n d aan Van Oss, Inventory of 861

Monuments of Mexican Colonial Architecture. CEDLA I n c i d e n

-t e l e P u b l i c a -t i e s (Ams-terdam 1978).

32. A l l e e n i n J . I . I s r a e l , Race, Class and P o l i t i c s in

Colonial Mexico, 16101670 ( O x f o r d 1975); D.A. B r a d i n g , " T r l d e n

-t i n e C a -t h o l i c i s m e and E n l i g h -t e n e d D e s p o -t i s m i n Bourbon M e x i c o " , Journal of Latin American Studies 15 (1983); Simmons, " P a l a f o x and h i s C r i t i c s " ; V i r v e P i h o , "La S e c u l a r i -zación de l a s p a r r o q u i a s y l a e c o n o m í a e c l e s i á s t i c a en l a Nueva E s p a ñ a " , Journal de l a société des américanistes 64

(1977) .

33. G i b s o n , Aztecs, 105; B r a d i n g , " T r i d e n t i n e C a t h o l i c i s m " , 8 - 9 . 34. V e r g . G e r h a r d , National Geography; G i b s o n , Aztecs, 106. 35. 37 d o c t r i n a s , waarvan 32 f r a n c i s c a a n s , 3 d o m i n i c a a n s en 2

a u g u s t i j n s .

36. Simmons, " P a l a f o x and h i s C r i t i c s " , 404-405.

37. J . I . I s r a e l , Race, Class and P o l i t i c s ; idem, "Mexico and the ' G e n e r a l C r i s i s ' o f the S e v e n t e e n t h C e n t u r y " , Past and

Présent 63 (1974).

38. I s r a e l , Race, Class and P o l i t i c s , 108-109; idem, " G e n e r a l C r i s i s " , 55-56.

39. W.W. B o r a h , New Spain's Century of Dépression ( B e r k e l e y 1951) ; F. C h e v a l i e r , La formation des grands domaines au

Mexique. Terre et société aux XVI-XVIle siècles ( P a r i j s

1952) .

40. Een s a m e n v a t t i n g van h e t o n d e r z o e k tôt aan h e t b e g i n van de j a r e n t a c h t i g i n E. F l o r e s c a n o , "The F o r m a t i o n and Economie S t r u c t u r e o f the H a c i e n d a i n New S p a i n " i n : Cambri dge Latin

American History I I (Cambridge 1984); een o v e r z i c h t van l i

-t e r a -t u u r i n E r i c van Young, " M e x i c a n R u r a l H i s -t o r y s i n c e C h e v a l i e r : H i s t o r i o g r a p h y o f the C o l o n i a l H a c i e n d a " , Latin

American Research Review 18 ( 1 9 8 3 ) .

41. I s r a e l , Race, Class and P o l i t i c s , 271.

42. Z i e de d i s c u s s i e i n P a s t and Présent t u s s e n John J . T e p a s k e en H e r b e r t S. K l e i n ; Henry Kamen en J . I . I s r a e l i n : Past

and Présent 90 (1981) en 97 (1982); R. B o y e r , "Mexico i n

the S e v e n t e e n t h C e n t u r y : T r a n s i t i o n o f a C o l o n i a l S o c i e t y " ,

Híspanle American H i s t o r i c a l Review 57 (1977) 457465; L o u i

sa S c h e l l Hoberman, " M e r c h a n t s i n S e v e n t e e n t h C e n t u r y M e x i -co C i t y : A P r e l i m i n a r y P o r t r a i t " , Hispanic American

Histo-r i c a l Review 57 (1977) 490-494; v e Histo-r g e l i j k ook B.H. S l i c h e Histo-r

van B a t h , Spaans Amerika omstreeks 1600 ( U t r e c h t 1979),239; B.H. S l i c h e r van B a t h , Bevolking en économie in