Met dank aan degenen die mij geholpen hebben grip te krijgen op de complexe wereld van

Dankwoord

Met dank aan degenen die mij geholpen hebben grip te krijgen op de complexe wereld van

museumarcheologie en die mij met gesprekken en/of begeleiding geholpen hebben deze scriptie tot een goed einde te brengen: prof. dr. D.C.M.

Raemaekers, drs. E. Kramer, dr. B. Mater, dr. A.

Willemsen en vele anderen met wie ik tijdens mijn stage van gedachten heb kunnen uitwisselen.

Daarnaast ben ik veel dank verschuldigd voor hun

steun aan mijn ouders, Christof Oost, mijn beta-

lezer Marianne Duijst en mijn vrienden.

Inhoudsopgave

Dankwoord Dankwoord Dankwoord

Dankwoord ________________________________ ________________________________ ________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________ ______________________________ ______________________________ 2 2 2 2 1. Introductie

1. Introductie 1. Introductie

1. Introductie ________________________________ ________________________________ ____________________________________________________________ ________________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ 5 5 5 5 2. Museumarcheologie

2. Museumarcheologie 2. Museumarcheologie

2. Museumarcheologie________________________________ ________________________________ ________________________________ _____________________________________________________ _____________________ _____________________ 6 _____________________ 6 6 6 2.1 Introductie

2.1 Introductie 2.1 Introductie

2.1 Introductie ________________________________ ________________________________ ________________________________ _________________________________________________________ _________________________ _________________________ _________________________ 6 6 6 6 2.2 Wat is een museum?

2.2 Wat is een museum? 2.2 Wat is een museum?

2.2 Wat is een museum? ________________________________ ________________________________ _________________________________________________ ________________________________ _________________ _________________ _________________ 6 6 6 6 2.3 Wat is archeologie?

2.3 Wat is archeologie? 2.3 Wat is archeologie?

2.3 Wat is archeologie? ________________________________ ________________________________ ________________________________ __________________________________________________ __________________ __________________ __________________ 6 6 6 6 2.4 Wat is museumarcheologie?

2.4 Wat is museumarcheologie? 2.4 Wat is museumarcheologie?

2.4 Wat is museumarcheologie? ________________________________ ________________________________ ___________________________________________ ________________________________ ___________ ___________ ___________ 7 7 7 7 2.5 Ontstaan van museumarcheologie

2.5 Ontstaan van museumarcheologie 2.5 Ontstaan van museumarcheologie

2.5 Ontstaan van museumarcheologie________________________________ ________________________________ ______________________________________ ________________________________ ______ ______ ______ 7 7 7 7 2.6 Artikel 9

2.6 Artikel 9 2.6 Artikel 9

2.6 Artikel 9________________________________ ________________________________ ____________________________________________________________ ________________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ 8 8 8 8 2.7 Verschillende rollen van musea

2.7 Verschillende rollen van musea 2.7 Verschillende rollen van musea

2.7 Verschillende rollen van musea ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________ ________ ________ ________ 9 9 9 9 2.8 Typen tentoonstellinge

2.8 Typen tentoonstellinge 2.8 Typen tentoonstellinge

2.8 Typen tentoonstellingen n n ________________________________ n ________________________________ ________________________________ _____________________________________________ _____________ _____________ _____________ 10 10 10 10 2.9 Andere vormen van publieksarcheologie

2.9 Andere vormen van publieksarcheologie 2.9 Andere vormen van publieksarcheologie

2.9 Andere vormen van publieksarcheologie________________________________ ________________________________ ________________________________ 11 ________________________________ 11 11 11 3. Het Publiek

3. Het Publiek 3. Het Publiek

3. Het Publiek ________________________________ ________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ 12 12 12 12 3.1 Introductie

3.1 Introductie 3.1 Introductie

3.1 Introductie ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 12 12 12 12 3.2 Bezoekersaantallen musea

3.2 Bezoekersaantallen musea 3.2 Bezoekersaantallen musea

3.2 Bezoekersaantallen musea________________________________ ________________________________ ________________________________ ____________________________________________ ____________ ____________ ____________ 12 12 12 12 3.3 Het publiek

3.3 Het publiek 3.3 Het publiek

3.3 Het publiek ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 13 13 13 13 3.4 Cultureel construct

3.4 Cultureel construct 3.4 Cultureel construct

3.4 Cultureel construct________________________________ ________________________________ ________________________________ __________________________________________________ __________________ __________________ __________________ 16 16 16 16 4. De huidige stand van zaken in de Nederlandse musea

4. De huidige stand van zaken in de Nederlandse musea 4. De huidige stand van zaken in de Nederlandse musea

4. De huidige stand van zaken in de Nederlandse musea _______________________ _______________________ _______________________ _______________________ 18 18 18 18 4.1 Introductie

4.1 Introductie 4.1 Introductie

4.1 Introductie ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 18 18 18 18 4.2 Eerder onderzoek Nederlandse musea

4.2 Eerder onderzoek Nederlandse musea 4.2 Eerder onderzoek Nederlandse musea

4.2 Eerder onderzoek Nederlandse musea ________________________________ ________________________________ ________________________________ __________________________________ __ __ __ 18 18 18 18 4.3 Museologie

4.3 Museologie 4.3 Museologie

4.3 Museologie ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 19 19 19 19 4.4 Beschrijving mu

4.4 Beschrijving mu 4.4 Beschrijving mu

4.4 Beschrijving musea sea sea sea ________________________________ ________________________________ ________________________________ _________________________________________________ _________________ _________________ _________________ 21 21 21 21 4.4.1 Drents Museum- Assen ____________________________________________21 4.4.2 Limburgs Museum- Venlo _________________________________________23 4.4.3 Twentse Welle- Enschede __________________________________________25 4.4.4 Amsterdams Historisch- Amsterdam_________________________________26 4.4.5 Zeeuws Museum- Middelburg ______________________________________28 4.4.6 Centraal Museum- Utrecht _________________________________________29 4.4.7 Museum het Valkhof- Nijmegen ____________________________________30 4.4.8 Museon- Den Haag _______________________________________________32 4.4.9 Hunebedcentrum Borger __________________________________________34 4.5 Musea in verbouwing

4.5 Musea in verbouwing 4.5 Musea in verbouwing

4.5 Musea in verbouwing ________________________________ ________________________________ _______________________________________________ ________________________________ _______________ _______________ 35 _______________ 35 35 35 4.5.1 Rijksmuseum van Oudheden- Leiden________________________________35 4.5.2 Drents Museum- Assen ____________________________________________38 4.6 Stand van zaken in de Nederlandse mus

4.6 Stand van zaken in de Nederlandse mus 4.6 Stand van zaken in de Nederlandse mus

4.6 Stand van zaken in de Nederlandse musea ea ea ______________________________ ea ______________________________ ______________________________ ______________________________ 39 39 39 39 5. Stand van zaken in het buitenland

5. Stand van zaken in het buitenland 5. Stand van zaken in het buitenland

5. Stand van zaken in het buitenland ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________ ________ ________ 42 ________ 42 42 42 5.1 Introductie

5.1 Introductie 5.1 Introductie

5.1 Introductie ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 42 42 42 42

5.2 Tentoonstellingsladders 5.2 Tentoonstellingsladders 5.2 Tentoonstellingsladders

5.2 Tentoonstellingsladders________________________________ ________________________________ ________________________________ ______________________________________________ ______________ ______________ 42 ______________ 42 42 42 5.2.1 Nederland_______________________________________________________43 5.2.2 België___________________________________________________________44 5.2.3 Frankrijk ________________________________________________________44 5.2.4 Duitsland _______________________________________________________46 5.2.5 Verenigd Koninkrijk ______________________________________________47 5.2.6 Totaaloverzicht alle tentoonstellingen _______________________________47 5.2.7 Totaaloverzicht tentoonstellingen over nationale archeologie ___________47 5.2.8 Percentage nationale archeologie ___________________________________48 5.2.9 Gemiddelden ____________________________________________________49 5.3 Conclusies

5.3 Conclusies 5.3 Conclusies

5.3 Conclusies________________________________ ________________________________ ________________________________ _________________________________________________________ _________________________ _________________________ 49 _________________________ 49 49 49 6. Het Fries Museum in de Nederlandse situatie

6. Het Fries Museum in de Nederlandse situatie 6. Het Fries Museum in de Nederlandse situatie

6. Het Fries Museum in de Nederlandse situatie _______________________________ _______________________________ _______________________________ 52 _______________________________ 52 52 52 6.1 Introductie

6.1 Introductie 6.1 Introductie

6.1 Introductie ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 52 52 52 52 6.2 Het nieuwe Fries Museum

6.2 Het nieuwe Fries Museum 6.2 Het nieuwe Fries Museum

6.2 Het nieuwe Fries Museum ________________________________ ________________________________ ________________________________ ____________________________________________ ____________ ____________ ____________ 52 52 52 52 6.3 Collecties

6.3 Collecties 6.3 Collecties

6.3 Collecties________________________________ ________________________________ __________________________________________________________ ________________________________ __________________________ __________________________ 52 __________________________ 52 52 52 6.4 Doelgroepen

6.4 Doelgroepen 6.4 Doelgroepen

6.4 Doelgroepen ________________________________ ________________________________ ________________________________ _______________________________________________________ _______________________ _______________________ _______________________ 53 53 53 53 6.5 Archeologie

6.5 Archeologie 6.5 Archeologie

6.5 Archeologie________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________________________________ ________________________ ________________________ ________________________ 53 53 53 53 6.6 Netwerker en innovator

6.6 Netwerker en innovator 6.6 Netwerker en innovator

6.6 Netwerker en innovator________________________________ ________________________________ ________________________________ ______________________________________________ ______________ ______________ 54 ______________ 54 54 54 7. Conclusie en aanbevelingen

7. Conclusie en aanbevelingen 7. Conclusie en aanbevelingen

7. Conclusie en aanbevelingen ________________________________ ________________________________ ________________________________ _____________________________________________ _____________ _____________ _____________ 56 56 56 56 8. Literatuur

8. Literatuur 8. Literatuur

8. Literatuur________________________________ ________________________________ ________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________ _____________________________ _____________________________ 58 58 58 58 Bijlage 1. Data Tentoonstellingsladders

Bijlage 1. Data Tentoonstellingsladders Bijlage 1. Data Tentoonstellingsladders

Bijlage 1. Data Tentoonstellingsladders ________________________________ ________________________________ ________________________________ ______________________________________ ______ ______ ______ 60 60 60 60

1. Introductie

‘Museums are the treasure-houses of the human race. They store the memories of the world’s people, their cultures, their dreams and their hopes’ (Ambrose en Paine, 2006: 6).

Het rommelt in museumland. Hoe verder te gaan, waar ligt de toekomst van de musea?

De wereld verandert en musea zullen daarin mee moeten veranderen om bezoekers te blijven trekken.

Archeologische tentoonstellingen bevinden zich vaak in ‘gewone’, brede musea.

Daarnaast zijn er een aantal musea die (vrijwel) enkel archeologie behandelen. Ook deze musea zijn onderhevig aan de veranderingen en zullen moeten veranderen. Deze musea moeten echter niet alleen rekening houden met de veranderingen in de

museumwereld en de houding van het publiek ten opzichte van musea, maar ook met de houding van het publiek ten opzichte van archeologie.

Ter voorbereiding van deze scriptie is er 8 weken stage gelopen bij Evert Kramer van het Fries Museum. Dit museum pleegt op het moment nieuwbouw en zal in 2013 openen in het nieuwe pand. Door deze verhuizing is men gaan denken over een nieuwe vorm en inhoud voor het Fries Museum. Deze nieuwe plannen beginnen onderhand een vrij vaste vorm te krijgen.

In deze scriptie zal de situatie betreffende de archeologische tentoonstellingen in

Nederland geanalyseerd worden. Daarnaast zal deze situatie in Nederland vergeleken

worden met het buitenland. Ten slotte zullen de plannen van het Fries Museum tegen

het licht gehouden worden van de ontwikkelingen in Nederland, waarna enkele

adviezen gegeven zullen worden.

2. Museumarcheologie

2.1 Introductie

Om een scriptie te schrijven over museumarcheologie in Nederland is het van belang eerst de achterliggende concepten toe te lichten. Wat wordt er verstaan onder

‘museum’, ‘archeologie’ en ‘museumarcheologie’? Welke rol hebben musea in de

maatschappij, en wat zijn de mogelijkheden wat betreft tentoonstellingen? En op welke andere manieren kan archeologie aan het publiek gepresenteerd worden?

2.2 Wat is een museum?

Wat is een museum eigenlijk? Volgens de definitie van The International Council of Museums is een museum:

‘A non-profit making, permanent institution in the service of society and its development, and open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits, for purposes of study, education and enjoyment, material evidence of people and their environment’ (Ambrose en Paine, 2006: 6).

Het belangrijkste onderdeel van een museum is de collectie. Zonder collectie is er geen museum. Naast een collectie is er personeel nodig dat voor een interpretatie van deze collectie zorgt en een publiek dat reageert op deze interpretatie. Op zijn best is deze relatie tussen het publiek, het museum en de conservator dynamisch waarbij er van alle kanten feedback gegeven wordt die vervolgens weer wordt verwerkt. Helaas is er al te vaak sprake van een eenzijdige relatie, waarbij het publiek passief opneemt wat het museum en de conservator voor hen bereid hebben.

Naast deze zaken is een museum vooral ook een afspiegeling van de tijdsgeest, van wat men interessant vindt. Een museum zou zichzelf elke generatie opnieuw moeten uitvinden om aansluiting te vinden bij het publiek, maar moet hiermee niet zijn integriteit verliezen door met alle winden mee te waaien en naar het pijpen te dansen van het publiek (Swain, 2007: 7).

Een museum heeft vele functies en brengt vele voordelen met zich mee. Op sociaal en cultureel vlak zorgt een museum voor het behoud en beheer van het erfgoed;

het dient als culturele focus en plaats van een collectief ‘geheugen’ voor de

gemeenschap; het biedt studenten de kans om in aanraking te komen met authentiek materiaal; het kan de geschiedenis van minderheden representeren; het organiseert toegankelijke culturele evenementen en dient als expertisecentrum (Swain, 2007: 9).

Musea kunnen ook een economische rol spelen. Ze kunnen dienen als een belangrijke toeristische attractie of als belangrijk cultureel element in een

regeneratieprogramma in een groter gebied (Swain, 2007: 10).

2.3 Wat is archeologie?

Een definitie van archeologie is moeilijker te geven dan die van een museum. Het woord ‘archeologie’ wordt gebruikt om voorwerpen uit een periode (voornamelijk de prehistorie en de klassieke tijd) te beschrijven, ongeacht of ze op archeologische wijze zijn verkregen; de methode van onderzoek doen naar het verleden of in het algemeen de studie naar het verre verleden te beschrijven. Archeologie is echter niet slechts dat.

Naast opgraven omvat archeologie de studie van het verleden menselijk landschap en

de materiële cultuur in alle facetten. Door veel methoden over te nemen uit andere

disciplines heeft het vele manieren ontwikkeld om naar het verleden te kijken en het te categoriseren.

Een aspect van archeologie waar in de museumwereld veel over nagedacht moet worden, is dat iets nooit echt voor zeker aangenomen kan worden. De

wetenschappelijke reputatie van de archeologie impliceert dat het beeld van het verleden dat deze wetenschap schept 100% klopt, terwijl men er nooit zeker van zal zijn of dit ook daadwerkelijk het geval is. Hoe wordt aan de bezoekers van een museum overgebracht dat het beeld dat archeologie van het verleden creëert een

‘ educated guess’ is?

Archeologie is hiermee namelijk een dynamisch vakgebied, met meningen over het verleden die met nieuwe ontdekkingen en inzichten steeds veranderen. In veel archeologische tentoonstellingen ontbreekt echter vaak dit dynamische proces dat plaatsvindt tussen het heden en het verleden, terwijl dit een belangrijk onderdeel is van de archeologie zelf (Swain 2007: 7).

2.4 Wat is museumarcheologie?

Een traditionele interpretatie van museumarcheologie is de ‘Indiana Jones’ visie, waarin archeologen op jacht gaan naar schatten voor een museum dat hongert naar de mooiste vondsten om het publiek mee te verleiden.

In een wat realistischer zin is een archeologisch(e) museum(afdeling) een plek waar een persoon in aanraking kan komen met objecten uit het verleden, waar hij of zij beroemde oudheidkundige objecten in real life kan zien en waar verhalen van het verleden verteld worden.

Hierbij kunnen dynamische relaties (tussen archeoloog en museum en tussen museum en publiek) een grote rol spelen, maar dit gebeurt vaak niet. Van nature speelt het publiek geen grote rol in de archeologie; de meeste archeologie wordt uitgevoerd voor en door archeologen. Het publiek heeft een passieve rol op de achtergrond of neemt passief de over hen heengestorte kennis en entertainment op.

Daarbij komt dat de laatste jaren er een kloof lijkt te ontstaan tussen de ‘makers’

(de archeologen),‘denkers’ (de universiteit) en ‘zorgers’ (het museum) in de

archeologie. Deze kloof zorgt ervoor dat samenwerking suboptimaal is, wat uiteindelijk ook weer zijn uitwerking heeft op de exposities (Swain, 2007: 11-13).

2.5 Ontstaan van museumarcheologie

De museumarcheologie is gelijktijdig ontstaan met de archeologie. Van beide wordt beweerd dat ze voortkomen uit de Renaissance en Verlichting, hoewel er daarvoor ook zo nu en dan sprake was van oudheidkundige collecties. In de Renaissance werd weelde voor het eerst geuit in het laten maken, tentoonstellen en verzamelen van kunst. Hiermee gepaard ging een bewondering voor het (antieke Griekse en Romeinse) verleden. Deze factoren leidden ertoe dat in deze perioden de eerste Studiolos

ontstonden. Een Studiolos was een kabinet waar curiosa bestudeerd konden worden, maar waar ook een element van show een rol speelde dat zowel een educatieve als een entertainmentwaarde had.

Met de Verlichting kwam het besef dat het verleden gereconstrueerd kon worden met de objecten die tot in het heden ervan overgebleven waren. Het concept van een groter publiek iets leren en de bijbehorende behoefte om de tentoonstellingen groter en meer vermakend te maken stamt ook uit deze periode. Hierbij werden ook voor het eerst diorama’s en geschilderde achtergronden gebruikt.

De objecten die in de Renaissance als curiosa beschouwd werden en in de

Verlichting tot te bestuderen collecties gevormd werden, werden in de negentiende

eeuw in typologische series gevormd. Deze series werden in openbare instituties tentoongesteld, waarin vooral de regionale en locale trots centraal stond. Tegen het einde van de negentiende eeuw waren de meeste nationale musea voor Antiquiteiten gevormd en namen ze de publiekseducatieve houding aan, waaraan ze zich tot nu toe altijd stevig hebben vastgehouden.

Het begin van de twintigste eeuw kende een voortzetting van de beweging die in de negentiende eeuw in gang is gezet, maar met de twee wereldoorlogen en de

Europese totalitaire regimes als stagnatiepunten. Na de Tweede Wereldoorlog werden de musea deel van een grote markt, met blockbuster exposities en de behoefte aan een steeds groter publiek. Vanaf eind jaren tachtig en in de jaren negentig werd er in musea als resultaat van vele bezuinigingen vooral gefocust op efficiëntie en kwaliteit binnen het museum. Daarnaast werd het systeem ingevoerd waarbij het museum beoordeeld werd op het bezoekersaantal. Pas in de eenentwintigste eeuw wordt het duidelijk dat dit systeem faalt wanneer het gaat om de culturele waarde van een museum. Culturele organisaties zouden gewaardeerd moeten worden door middel van een kwalitatief systeem dat de waarde voor de maatschappij meet, in plaats van slechts het aantal bezoekers (Swain, 2007: 18-34).

2.6 Artikel 9

In 1992 werd het Verdrag van Malta (ook wel Verdrag van Valetta genoemd)

ondertekend door de ministers van Cultuur van de landen die bij de Raad van Europa aangesloten waren. Dit verdrag verzekert het behoud van, en zorgvuldig omgaan met, het Europese archeologische erfgoed.

Gevolg van het Verdrag van Malta in Nederland is dat ten eerste het ‘de

verstoorder betaalt’ principe is ingevoerd: de verstoorder van de bodem financiert het archeologisch onderzoek. Ten tweede is de verantwoordelijkheid voor archeologie decentraal geregeld: niet alleen het Rijk, maar ook provincies en gemeenten dragen de verantwoordelijkheid. Tenslotte is er een vergunningenstelsel ingevoerd voor de

uitvoerende instanties van archeologisch veldwerk. Hieraan werd een kwaliteitssysteem gekoppeld, zodat de kwaliteit niet zou lijden onder de onderlinge concurrentie.

Voor het Verdrag van Malta was er wat betreft publieksarcheologie sprake van een ad-hoc beleid: op eigen initiatief en incidenteel. Dat er belangstelling was, was wel bekend: een aantal succesvolle publieksgerichte boeken zijn in de jaren ’70 en begin jaren ’80 gepubliceerd.

In het Verdrag van Malta is een artikel gewijd aan publieksarcheologie, namelijk artikel 9: ‘Promotion of public awareness’ . Omdat het de landen die het verdrag ondertekend hebben vrij staat de artikelen die in het verdrag staan in te vullen naar eigen inzicht en de nationale situatie is artikel 9 uiteindelijk niet opgenomen in de monumentenwet. Artikel 9 is in het Nederlands vertaald als:

Europees Verdrag inzake de bescherming van het Archeologische Erfgoed

Bewustmaking van het publiek Artikel 9

Iedere partij verplicht zich ertoe:

1. voorlichtingscampagnes te voeren om bij het publiek besef te kweken en te

ontwikkelen van de waarde van het archeologische erfgoed voor het begrip van het

verleden en de bedreigingen voor dit erfgoed

2. de toegang van het publiek tot belangrijke bestanddelen van het

archeologisch erfgoed, met name vindplaatsen, te bevorderen en het tentoonstellen aan het publiek van geselecteerde archeologische voorwerpen te stimuleren.

Artikel 9 beslaat vooral het publieksbereik, wat weer in een aantal punten opgesplitst kan worden, namelijk de draagvlakverbreding, publiekspresentatie en erfgoededucatie.

Dit publieksbereik heeft niet alleen betrekking op musea, maar ook op betere toegankelijkheid van opgravingen en meer mogelijkheden voor het archeologisch erfgoed buiten het museum (Cruysheer, 2002: 16).

Dat artikel 9 nog niet geheel het gewenste effect heeft blijkt uit het artikel van Van Ginkel (2004). Dit artikel zal in hoofdstuk 3 uitgebreid besproken worden, maar het komt er in dit stuk op neer dat sinds de uitvoering van het Verdrag van Malta het aantal tentoonstellingen achteruit is gegaan en de inhoud van de tentoonstellingen die er wel zijn nogal eens te wensen over laat.

In deze scriptie zal echter niet gefocust worden op het effect van artikel 9 op de museumarcheologie, maar op de manier waarop het archeologisch erfgoed in musea gepresenteerd wordt. In de hedendaagse archeologische museumwereld rommelt het namelijk nogal: men is aan het uitzoeken hoe archeologie het beste in een museum gepresenteerd kan worden. Daarnaast zijn ‘de musea’ in Nederland ook bezig zich opnieuw uit te vinden om bezoekers te blijven trekken.

2.7 Verschillende rollen van musea

Omdat, zoals boven genoemd, de musea in Nederland op het moment bezig zijn zichzelf opnieuw uit te vinden heeft Erfgoed Nederland een boekje uitgebracht waarin de rollen die een museum zou kunnen spelen in de toekomst uitgelegd en toegelicht worden. Deze rollen zijn voortgekomen uit interviews en gesprekken met

medewerkers en directeuren van vaak vooroplopende musea. Hieruit zijn de rollen de Validator, de Laborant, de Community Creator, de Netwerker en de Innovator

gekomen.

Het profiel de Validator ziet het museum als deskundige. Als kennis- en

informatiedeskundige maakt het museum nieuwe verbindingen en koppelt het kennis en informatie, waardoor het museum een cultuurproducent wordt in plaats van een reproducent. Alle kennis hoeft niet al aanwezig te zijn, maar kan uit andere

kenniskringen komen.

Met het profiel de Laborant wordt het museum een experiment. Andere perspectieven moeten worden binnen gehaald, waarmee er nieuwe lagen van betekenissen en vormen in de collectie gecreëerd kunnen worden. Hiermee kunnen ook nieuwe gebruikersgroepen aan het museum gebonden worden.

Een museum met maatschappelijke betekenis past in het profiel van de

Community Creator . Door gemeenschappelijke thema’s in de samenleving te zoeken wordt de mens in dit museum centraal gesteld, waardoor het museum een plaats van ontmoeting en bezinning moet worden.

Het museum als Netwerker legt verbindingen en bouwt bruggen door samenwerking met andere culturele instellingen of gerelateerde instanties. Als netwerker functioneert het museum als spin in het web tussen collecties, kennis en partijen die zich buiten het museum bevinden.

Ten slotte is er de Innovator . De innovator ziet het museum als totaalconcept: een combinatie van de vier voorgaande scenario’s, waarbij wordt benadrukt dat deze

voorgaande scenario’s elkaar niet uitsluiten. Een combinatie van het voorgaande is

misschien wel het ideale museum van de 21 ^ste eeuw (Erfgoed Nederland, 2010 20-24).

2.8 Typen tentoonstellingen

Binnen de verschillende soorten musea zijn er de laatste jaren veel manieren gekomen om tentoonstellingen te maken. Een mooi overzicht van de mogelijkheden wat betreft exposities wordt gegeven in Wouters (2002). Traditioneel staat in een tentoonstelling

‘het object’ centraal, waarbij de tentoonstellingsvormgeving ondersteunend is en met betrekking tot de beteksting alleen informatie bij het object wordt gegeven en geen verdere toelichting tot de tentoonstelling. Deze manier van tentoonstellen komt voort uit een wetenschappelijke benadering of esthetisch tijdsbeeld.

Haaks op deze benadering staat de conceptgerichte of thematische tentoonstelling. In deze tentoonstellingen staat het verhaal centraal en zijn ter illustratie de objecten toegevoegd. Deze presentaties zijn vaak educatief en komen mede tot stand met advies van wetenschappers. Sinds midden jaren ’80 zijn er op het gebied van deze conceptgerichte tentoonstellingen veel veranderingen geweest, waardoor er vele mogelijkheden zijn ontstaan wat betreft de vormgeving van deze tentoonstellingen.

Zo zijn er de zogeheten ‘vormgegeven tentoonstellingen’, een vorm van een expositie waarbij de objecten centraal staan en de opstelling meestal bestaat uit panelen met foto’s en tekst. De nadruk zal liggen op de esthetische presentatie van de objecten. Deze opstellingen lijken enigszins op de traditionele manier van opstellen aangezien ook deze opstelling gericht is op de museale objecten of op

wetenschappelijke gegevens.

Bij actieve tentoonstellingen loopt de bezoeker niet alleen rond, maar zijn er ook apparaten of objecten die hij of zij in beweging kan zetten door een knop in te drukken of doordat een benaderingsschakelaar automatisch inschakelt. Musea waren eerst erg huiverig voor deze ‘platte pretparkvorm’ van tentoonstellen, maar het streven naar educatie won het van deze huiver en deze vorm van tentoonstellingen werd erg populair.

Interactieve tentoonstellingen lenen zich erg goed voor techniek- en

natuurmusea. In deze tentoonstelling wordt de bezoeker geen mening voorgeschoteld, maar worden er vragen gesteld waardoor ze zich zelf dingen gaan afvragen en

verbanden gaan leggen. Het zijn tentoonstellingen die borrelen van enthousiasme en zowel kinderen als volwassenen tot experimenteren aanzetten. De bezoeker loopt niet passief rond, maar is betrokken, wat iets is dat verder gaat dan op knoppen drukken. Er moet een dialoog plaatsvinden tussen de bezoeker en het apparaat of object. Deze tentoonstellingen dagen uit, prikkelen en moeten inspirerend zijn.

Sociale tentoonstellingen zijn tentoonstellingen die interactie tussen bezoekers proberen te bereiken. Het gaat hier vaak om een diepere inhoudelijke ervaring waarbij er uitgenodigd wordt tot discussie over het tentoongestelde. Hierbij staat de

persoonlijke expositie-ervaring centraal, wat mede afhankelijk is van de achtergrond van de bezoeker.

Na al deze technisch aandoende tentoonstellingen ontstond de evocatieve tentoonstelling. In deze tentoonstelling zijn de beleving en sfeer het belangrijkste. De bezoeker wordt ondergedompeld in een thema en wordt er deelgenoot van. Dit thema wordt theatraal en door middel van audiovisuele middelen gepresenteerd, de

informatie wordt door middel van amusement overgebracht. Aan deze vorm van tentoonstellen zijn echter hoge kosten verbonden, waardoor deze totaalervaring alleen voor de grotere musea is weggelegd.

Softwaregeleide tentoonstellingen zijn tentoonstellingen waarbij er een scheiding

is tussen de werkelijke en virtuele wereld. De objecten zijn in een tentoonstelling

opgesteld en de bijbehorende informatie is in een interactieve softwareapplicatie te vinden. Deze applicatie zorgt ervoor dat de bezoeker steeds weer naar een object of onderdeel van de tentoonstelling gestuurd wordt, waardoor de objecten centraal staan (Wouters 2002: 2-6).

2.9 Andere vormen van publieksarcheologie

Naast musea en tentoonstellingen zijn er nog vele andere manieren om archeologie te presenteren. Populair-archeologische boeken, archeologische fiets- of wandelroutes, televisieprogramma’s en informatieborden en –avonden bij opgravingen zijn manieren om het publiek meer bij archeologie te betrekken.

In het Verenigd Koninkrijk heeft men al langer een programma met als doelstelling ‘archaeology for all’ om zoveel mogelijk mensen bij archeologie te betrekken. Onderdeel hiervan zijn tijdschriften, een goed onderhouden online

community, shows en presentaties bij opgravingen, een archeologie festival, een Young Archaeologist’s Club en ‘community archaeology’ , waarbij een groep

enthousiastelingen na een training zelf zonder begeleiding op mag graven (Heyworth, 2010). Tijdens het symposium ‘Archeoloog zkt partner m/v’ werd er voorgesteld om een dergelijk systeem ook (deels) in Nederland in te voeren. Hierop volgde een heftige discussie waarbij de meningen verdeeld waren.

In deze scriptie zal alleen het museale aspect van de publieksarcheologie onderzocht worden. Voor een overzicht van alle archeologische presentaties zie TGV producties (1995) en voor een overzicht van alle mogelijkheden betreffende

publieksarcheologie zie Van Ginkel & Cruysheer (2003).

3. Het Publiek

3.1 Introductie

Hoewel men in het verleden er anders over dacht is het nu de consensus dat musea bestaan voor mensen; zonder het publiek geen museum. Daarom is het van belang te weten wie het publiek vormen, wat hun behoeften zijn, hoe ze leren en hoe ze reageren in een expositie, zodat tentoonstellingen en musea kunnen inspelen op deze

behoeften.

3.2 Bezoekersaantallen musea

De bezoekers van archeologische musea zijn een vrij kleine groep. Uit de lijst van de museumvereniging van de 55 meest bezochte musea blijkt dat het eerste (en enige) archeologische museum op het lijst het Rijksmuseum van Oudheden is, op de 24 ^ste plaats met in 2009 het geschatte aantal van 135.000 bezoekers. Het Drents museum, dat naast archeologie ook andere collecties heeft, maar vooral om de archeologie draait, staat op de 46 ^e plaats, met 70.000 bezoekers. Andere musea waar ook

archeologie te vinden is zijn het Amsterdams Historisch museum( 16 ^de plaats, 189.000 bezoekers), het Museon (19 ^de plaats, 165.000 bezoekers), het Centraal Museum (22 ^e plaats, 142.000 bezoekers), het Noord-Brabants Museum(29 ^e plaats, 117.000

bezoekers), museum Het Valkhof (34 ^e plaats, 108.250 bezoekers). Het

hunebedcentrum in Borger en de Twentse Welle in Enschede staan niet op de lijst omdat ze afwijkend zijn ten opzichte van vorige jaren (de lijst loopt namelijk vanaf 2005 en deze musea zijn in deze periode verbouwd of gebouwd), maar trokken in 2009 respectievelijk 97.000 en 60.000 bezoekers. Van de bezoekersaantallen is echter niet af te leiden hoe groot de belangstelling voor de archeologische afdelingen binnen grotere musea is, evenals de populariteit van de afdeling Nederlandse archeologie in het Rijksmuseum van Oudheden. Het Hunebedcentrum is uit deze lijst het enige museum dat alleen Nederlandse archeologie aanbiedt en is daarmee waarschijnlijk het meest betrouwbaar om de populariteit van Nederlandse archeologie te meten

(Museumvereniging, 2010). 97.000 bezoekers is een redelijk aantal, maar is niet veel vergeleken bij de allergrootste musea. Dit heeft echter waarschijnlijk ook te maken met de locatie van het museum: hoeveel bezoekers zou het Hunebedcentrum trekken wanneer het in Amsterdam gevestigd zou zijn?

Wanneer er een goed museum over Nederlandse archeologie in de

hoofdstad (toch het toeristisch centrum van Nederland) zou zijn is het mogelijk dat de animo voor archeologie daar veel groter zal zijn. 97.000 bezoekers is echter veel voor een museum dat zich niet bepaald in het toeristische (of überhaupt voor velen makkelijk

bereikbaar) gebied bevindt. Figuur 1. Hierarchy of Human Needs van Maslow. Bron:

Dean, 1994: 22

3.3 Het publiek

Het categoriseren van groepen mensen gaat gepaard met het gevaar van

bevooroordeling en stereotypering. Twee manieren die Dean (1994) noemt om de samenleving te categoriseren die subjectieve nadelen omzeilen zijn Arnold’s Values and Lifestyle Segments (VALS) model en Maslow’s Hierarchy of Human Needs. In de VALS wordt de hiërarchie van psychologische volwassenheid uitgebeeld en Maslow’s model beeldt de behoeften uit van

de mens. In de VALS zijn er twee categorieën van

mensen die te druk bezig zijn met overleven om naar musea te gaan: dit zijn de Survivors en Sustainers.

Deze bevolkingsgroepen zijn in elke maatschappij aanwezig: het gaat hierbij om personen met een onregelmatig inkomen, de zeer armen, daklozen en sommige ouderen. De hiërarchische lijst van Maslow illustreert dit: de basisbehoeften in het leven moeten eerst gevestigd zijn voordat iemand zich kan interesseren voor kunst, geschiedenis en

wetenschap (Dean 1994:

19-22). Figuur 2. Arnold’s Values and Lifestyles Segments. Bron: Dean, 1994: 21 Naast deze bevolkingsgroepen zijn er dus een groot aantal categorieën van

mensen die wel de mogelijkheid hebben om naar musea te gaan. Deze groep mensen zou als ‘het publiek’ aangeduid kunnen worden. Toch maken lang niet alle personen in deze groep gebruik van musea. Hood (1983) beschrijft in haar artikel de redenen dat personen wegblijven en hoe daarop in te spelen. Uit 60 jaar literatuurstudie en

onderzoek is gebleken dat er zes eigenschappen meewegen in de vrijetijdsbesteding van volwassenen. Het gaat hierbij om:

Bij mensen zijn, sociale interactie

Iets nuttigs doen

Zich comfortabel en op zijn plek voelen in zijn omgeving

Een uitdaging hebben, of nieuwe ervaringen opdoen

Een mogelijkheid hebben tot leren

Actief participeren

Niet alle individuen hechten evenveel waarde aan al deze eigenschappen, maar dit zijn onderliggende criteria die bij alle volwassenen meewegen bij de besluitvorming over de vrijetijdsbesteding.

Uit uitgebreid onderzoek in Toledo naar deze redenen is het -toenmalige- idee dat

er maar twee doelgroepen (bezoekers en niet-bezoekers) zijn ontkracht. Er zijn drie

soorten algemene doelgroepen voor musea gebaseerd op hun criteria voor vrijetijdsbesteding.

Ten eerste zijn er de frequente bezoekers. Deze personen gaan minstens drie keer per jaar naar het museum en hechten veel waarde aan de zes criteria, maar het meeste aan ‘een mogelijkheid hebben tot leren’, ‘een uitdaging hebben, of nieuwe ervaringen opdoen’ en ‘iets nuttigs doen’. Deze groep is een minderheid (in de steekproef 14 procent), maar zorgt wel voor een groot deel van de museumbezoeken (45 tot 50 procent). De groep gaat naar musea waar ze ook zijn en wat er ook te zien is en is na verloop van tijd gewend aan vitrines en de manier van objecten tentoonstellen.

De complete tegenpool van deze groep zijn de niet-bezoekers. Deze groep was het grootst in het onderzoek (46 procent). In hun vrijetijdscriteria vinden zij de

tegenovergestelde criteria van de frequente gebruikers het meest belangrijk, namelijk

‘Bij mensen zijn, sociale interactie, actief participeren’ en ‘zich comfortabel en op zijn plek voelen in zijn omgeving’. Deze personen hebben als kinderen waarschijnlijk niet aangeleerd om naar musea te gaan en gaan niet naar musea omdat hun interesses ergens anders liggen. Zij vinden andere activiteiten waarbij de nadruk ligt op een bekende of informele omgeving, sociale interactie en actieve participatie interessanter.

Ze denken dat deze eigenschappen niet of te weinig in musea aanwezig zijn en dat een museumbezoek voor hen weinig bevrediging brengt. Musea zien ze als formeel en onbereikbaar, als plaatsen die hen beperken in sociale interactie en actieve participatie.

De laatste groep zijn de gelegenheidsbezoekers. Deze bezoekers is als kinderen geleerd om hun vrije tijd te besteden met activiteiten die sociale interactie, actieve participatie en entertainment als speerpunten hebben. Als volwassenen doen ze vaak nog aan dit soort vrijetijdsbesteding. Familie-geörienteerde vrijetijdsbestedingen trekt hen veel aan; dit hebben zij gemeen met de niet-bezoekers. Daarnaast is het voor hen erg belangrijk dat de omgeving comfortabel is, en niet slechts in de fysieke zin. Ze willen het gevoel hebben dat ze er thuis horen, waar ze zich op hun plek en

comfortabel voelen en daardoor kunnen omgaan met de boodschap. Vrije tijd is voor deze groep duidelijk verbonden aan ontspanning. Omdat deze personen zich niet geheel thuis voelen in een museum wordt er vaak een groep kennissen (familie, vrienden, collega’s, club) meegenomen op het museumbezoek. Dit zorgt voor sociale goedkeuring en validatie tijdens het bezoek.

De gelegenheidsbezoekers vinden dat de criteria waar zij waarde aan hechten aanwezig zijn in musea, maar niet genoeg om vaak op bezoek te gaan. Daarom komen zij bij de grote tentoonstellingen, op familiedagen of speciale evenementen, waarbij zij het gevoel hebben dat hun verwachtingen beter vervuld zullen worden.

Omdat de waarden van een museum het meest overeenkomen met die van de frequente bezoekers, bieden musea de criteria aan die juist het minst belangrijk zijn voor de gelegenheids- en niet-bezoekers (Hood 1983: 151-157).

Naast onderzoek naar de redenen om (geen) musea te bezoeken is er ook onderzoek gedaan naar de interesse voor archeologie in Nederland. Dit NIPO-onderzoek uit 1996 is opgezet om kennis, houding en gedrag met betrekking tot ‘de archeologie’ bij de Nederlandse bevolking te onderzoeken. Het achterliggende doel hiervan was

instrumenten te vinden om de Nederlander meer bewust te maken van de waarde van het Nederlandse archeologische erfgoed.

Uit dit onderzoek blijkt dat:

33% nauwelijks tot geen kennis heeft over wat er op het gebied van oudheidkundig erfgoed aangeboden wordt; 45% beschikt over redelijke kennis hierover en 22% over veel kennis hierover.

28% is nauwelijks betrokken bij oudheidkunde, 51% is redelijk betrokken hierbij en 21% toont een grote betrokkenheid.

85% participeert weinig of niet, 14% participeert redelijk en 1%

participeert veel en heeft vrijwel alles op het gebied van archeologisch en cultureel erfgoed bezocht.

Dit betekent dat meer dan 65% van de Nederlandse bevolking redelijk tot goed bekend is met het aanbod van oudheidkundig erfgoed, 72% een redelijk tot grote

betrokkenheid toont voor oudheidkundige onderwerpen, terwijl maar 15% wel eens of veel participeert. De betrokkenheid is er, maar de participatie is daar niet gelijk aan.

In dit onderzoek wordt de reden gezocht in de ideologieën van de bezoekers. Het beeld van het verleden dat het individu heeft is hiervoor bepalend. Tijdens het

onderzoek kwamen hieruit drie verschillende groepen die ieder op een andere manier tegen het verleden aankijken.

Ten eerste zijn er de kritisch modernen. Ze denken in beschaafd/niet beschaafd, hebben geen medelijden en denken dat iedereen gericht was op zijn eigen doen. Qua karaktereigenschappen zijn we volgens hen hetzelfde, en ze denken dat ze vroeger meer wisten van sommige zaken dan wij nu weten: we kunnen veel leren van vroeger. Er is geen twijfel over intelligentie van mensen uit het verleden: vroeger waren ze op hetzelfde niveau als nu. Ten slotte denken ze dat men vroeger beter geestelijk ontwikkeld was dan nu.

Daarnaast zijn er de romantici. Zij houden van een fantasiewereld, verlangen terug naar de natuur en rust. Zij idealiseren het verleden en zouden het wel eens mee willen maken. Ze denken in termen van mooie gebouwen of voorwerpen die met veel inspanning en liefde tot stand zijn gekomen, en willen dingen weten over de persoon of de maker zelf. Vroeger was het volgens hen gezelliger dan nu, werden dingen met meer liefde en inhoud samengesteld en was wat gemaakt werd waardevoller dan nu.

Ten slotte zijn er de vooruitgangsgelovigen. Zij denken over het verleden in termen van onhygiënisch, vies, kou, tocht, weinig comfort en holen. Ook denken ze dat de mensen minder ontwikkeld en intelligent waren, dat ze heel anders dachten en andere maatstaven hadden. Men zou alleen maar aandacht hebben voor brood op de plank, het was onder gruwelijke omstandigheden leven, hard werken, minder humaan en hard in de omgangsvormen. Het verleden wordt hier ook geassocieerd met wild en ongeremdheid, lange haren, van dag tot dag leven, overleven en geen beschaving en geen bestuur hebben.

Omdat deze drie groepen op dergelijke verschillende manieren naar het verleden kijken wordt verondersteld dat dit invloed heeft op de manier waarop deze groepen het erfgoed beleven: elke groep heeft andere behoeften en tentoonstellingen moeten voor deze groepen dus aan andere eisen voldoen.

De kritisch modernen zouden behoefte hebben aan kennis opdoen, eigen denkbeelden bijstellen, een brede kijk op de wereld hebben, begrip voor andere

samenlevingen willen opbrengen en authentieke voorwerpen willen zien. De romantici willen dromen, fantaseren, tot rust komen, compenseren van het heden en het gevoel en de sfeer van vroeger proeven. De vooruitgangsgelovigen willen vermaakt of bezig gehouden worden, wat nieuws zien en een bepaalde sfeer ondergaan.

De voorwaarden ten aanzien van het aanbod zijn bij de kritisch modernen dat

het informatief, betrouwbare en diepgaande objectieve informatie moet zijn. Daarnaast

is overzicht en een logische opbouw ook belangrijk. De romantici stellen iets sfeervols, beeldends en toegankelijks op prijs. De vooruitgangsgelovigen zouden iets ‘anders’, iets nieuws, interactief, afwisselends en gevarieerds op prijs stellen.

Voorbeelden van soorten participatie waar de kritisch modernen aan deel zouden nemen zijn traditionele musea, naslagwerken, en documentaires. Romantici bezoeken eerder tentoonstellingen met schilderijen, lezen romans en kijken films. De

vooruitgangsgelovigen zouden reconstructies of reconstructieparken bezoeken.

De basiswaarde van de kritisch modernen is geestelijke verrijking, van romantici innerlijke harmonie, warmte en geluk en van de vooruitgangsgelovigen avontuur, spanning en plezier.

In de steekproef was de grootste cluster (18%) dat overeenkwam met de

vooruitgangsgelovigen. De romantici (12%) vormden de tweede cluster, en de laatste en kleinste cluster is die van de kritisch modernen (5%). Er wordt geconcludeerd dat deze resultaten kunnen betekenen dat het huidige aanbod van archeologisch erfgoed vooral de kritisch modernen aanspreekt.

Als dit werkelijk hieraan ligt, en de groep non-participanten met wel genoeg kennis en betrokkenheid (42,6%) niet naar musea gaan omdat deze niet voldoende inspelen op hun behoeften valt hier veel te winnen. Het veelvuldig voorkomen van de opmerking dat men geïnteresseerd is in ‘het verhaal erachter’ doet vermoeden dat het hier inderdaad gaat om romantici en vooruitgangsgelovigen (die immers vooral

geïnteresseerd zijn in het gevoel van vroeger en willen dromen resp. sfeer ondergaan en vermaakt worden) waarbij de ‘traditionele’ manier van tentoonstellen niet bevredigt (Knoop, 1996: 23-28).

3.4 Cultureel construct

Cruysheer (2002) is het oneens met de drie groepen die in dit NIPO rapport naar voren komen en vraagt zich af hoe objectief het is om van tevoren groepen te bedenken waar daarna de resultaten ingeschaald worden (Cruysheer 2002: 24). Daarnaast citeert hij Van Ginkel (1998), over de statusdrempel in de archeologie. In dat artikel wordt beschreven hoe sociaal-culturele factoren sterk bepalen wie er naar een museum komt kijken. De statusdrempel, die het publiek zichzelf oplegt, zou hoger zijn dan de

informatiedrempel van het museum.

Dat archeologie bepaald wordt door culturele factoren beweert Swain (2007) ook. Musea en archeologen zien de interesse in het verleden vaak (en graag) als een deel van de natuurlijke interesse van mensen naar de wereld en hun plaats erin en het verlangen om fysiek bewijs te verzamelen en classificeren voor die wereld. Het lijkt er echter op dat deze nieuwsgierigheid naar het verleden samenhangt met de welvaart.

Archeologie en verzamelen in musea komen niet bij alle volkeren en in alle tijden voor, ze lijken luxeproducten te zijn die vooral voorkomen in het rijke westen. Een oppervlakkige interesse in het verleden lijkt erg populair te zijn, maar deze interesse is niet universeel wanneer het gaat om culturen, plaatsen en perioden. Dit betekent dat interesse in archeologie een cultureel construct is (Swain, 2007: 13-14).

Wanneer interesse in archeologie een cultureel construct is betekent dit ook dat deze interesse maakbaar is. Ooit was archeologie een gentleman’s delight , een luxe die ontzettend in de mode was, zo erg zelfs dat het hype-achtige vormen aannam. In Nederland hoeft het nu niet zo hard van stapel te lopen, maar het is zeker mogelijk om met goede marketing, publiciteit en goed inspelen op het publiek de archeologie in populariteit te doen groeien. Dit valt goed te combineren met wat Cruysheer

suggereert. Hij meent dat het verstandig is om te kijken ‘Naar wat mensen in het

algemeen met elkaar gemeen hebben waarop de verschillende aspecten van de

Nederlandse archeologie vallen af te stemmen. Hierbij valt te denken aan (...)

historische ervaring, gevoel, spanning, avontuur, humor, sensatie, nieuwschierigheid en (...) sfeer’ (Cruysheer 2002: 24).

Van Ginkel (1998) meent dat het een sprookje is dat ‘het verhaal achter het materiaal’ niet genoeg verteld wordt en beargumenteert dat het niet zal baten wanneer de musea proberen non-participanten (zoals jongeren, allochtonen en lager

opgeleiden) over te halen het museum te bezoeken door de ‘fun’ factor te verhogen of de informatiedrempel te verlagen. Volgens hem is archeologie dusdanig complex van karakter dat het niet op een simpele en voor iedereen te verteren manier te presenteren is.

Knoop (2000) ziet in de wereld van archeologie en publiek drie trends. Ten eerste zal volgens hem de tegenstelling tussen archeologie en publiek veranderen. De

archeologen zullen hun kennismonopolie op moeten geven opdat het publiek kan meedenken en archeologie iets wordt waar iedereen verstand van lijkt te hebben.

Daaraan gekoppeld is zijn visie op de rol van de ICT in de publieksarcheologie: er zal een systeem komen waarbij het publiek naast een plaatje van een voorwerp ook achter de betekenis en interpretatie kan komen: het publiek is daar namelijk in geïnteresseerd.

Een Goed Verhaal, dat wil het publiek volgens hem horen. De bredere context van het belang van de vondsten en de vindplaats in een vorm die aansluit bij de kennis en verwachtingen van het publiek. Daarvoor zijn professionele verhalenvertellers nodig die op een bevlogen manier en met een beetje fantasie een helder en educatief verhaal kunnen vertellen aan het publiek (Knoop, 2000: 8).

Dat dit effectief is blijkt uit het Hunebedcentrum. In dit centrum is met enige fantasie de wereld van het Trechterbekervolk gereconstrueerd, wat erg succesvol blijkt:

in de bezoekersaantallen over 2009 wordt het Hunebedcentrum op 97.000 bezoekers geschat. Zeker niet slecht, aangezien Knoop (1996, 7) het totaal aantal ‘in archeologie geïnteresseerde en museumbezoek geneigde’ populatie op 100.000 schatte. H.

Klompmaker, directeur van het Hunebedcentrum: “Het publiek wil mensen van vlees en bloed zien. Daar proberen wij aan te voldoen.” (Ellenbroek 2010). Niet alleen het publiek lijkt deze aanpak te waarderen; het museum heeft onlangs twee prijzen ontvangen: in 2008 de Museumprijs van de Bankgiroloterij en onlangs de European Union Prize for Cultural Heritage/ Europa Nostra Awards 2010 (Archeobrief 2-2010).

Het publiek blijkt een complexe groep personen te zijn met verschillende motivaties

voor hun vrijetijdsbesteding, waardoor ze zich wel of juist niet aangetrokken voelen tot

musea. Daarnaast is er wat betreft archeologie in Nederland redelijk veel kennis en

genoeg draagvlak, maar slechts weinig participatie. Daar interesse in archeologie een

cultureel construct lijkt te zijn, is het waarschijnlijk mogelijk om meer van deze

interesse te creëren. Over de manier waarop, en bij welke groepen in de Nederlandse

bevolking deze interesse gecreëerd moet worden is er in archeologenland geen

consensus. Uit onderzoek en ervaring blijkt dat het verhaal en de personen achter de

voorwerpen door het publiek als zeer belangrijk worden ervaren.

4. De huidige stand van zaken in de Nederlandse musea

4.1 Introductie

Om de huidige stand van zaken in de Nederlandse musea te bepalen zijn een aantal musea bezocht. Ten eerste zijn de provinciale musea bezocht, voor zover ze niet in ombouw waren. Hierbij gaat het om het Drents Museum in Assen, het Limburgs

Museum in Venlo, de Twentse Welle in Enschede, het Amsterdams Historisch Museum, het Zeeuws Museum in Middelburg, het Centraal Museum in Utrecht en museum Het Valkhof in Nijmegen.

Naast deze musea zijn ook een aantal musea bezocht die volgens dhr. Van Ginkel en dhr. Raemaekers interessante opstellingen zouden hebben. Het gaat hier om het Museon in Den Haag en het Hunebedcentrum in Borger.

Het Rijksmuseum van Oudheden en het Noord-Brabants Museum waren in ombouw op het moment dat de musea bezocht werden. Ook het Drents Museum gaat binnenkort de opstelling vernieuwen en over archeologie in het nieuwe Groninger Forum is nog onbekend of en hoe het tentoongesteld gaat worden

4.2 Eerder onderzoek Nederlandse musea

In het verleden is door TGV teksten en presentaties een onderzoek gedaan naar

archeologische presentaties in Nederland, waarbij de manieren waarop de archeologie aan het publiek gepresenteerd werd en tot in hoeverre die presentaties voor het publiek leerzaam, begrijpelijk en aantrekkelijk zijn, werden onderzocht. Hierbij werden naast musea ook archeologische landschapselementen en reconstructies geanalyseerd.

Conclusies uit dit onderzoek met betrekking tot museumarcheologie zijn:

De publieksgroep in Nederland die bewust archeologische presentaties in musea bezoekt wordt geschat op honderdduizend personen

Deze bezoekers vallen hoogstwaarschijnlijk binnen de groep met een algemene cultuurhistorische interesse, een hogere opleiding en die zich in hogere economische lagen bevindt

De hierboven genoemde groep is aanzienlijk groter dan het aantal bezoekers van archeologische presentaties

Met hierbij de kanttekeningen: het is niet na te gaan hoeveel bezoekers van algemene musea speciaal voor de archeologische afdeling komen, de

beweegredenen om wel of niet een archeologische presentatie te bezoeken zijn onbekend en door vergrijzing groeit de in archeologische presentaties geïnteresseerde doelgroep: het ligt echter aan de inspanningen van musea of zij daadwerkelijk gaan profiteren van deze groei

Oorzaken van de beperkte belangstelling kunnen het gebrek aan kennis over de oudste geschiedenis van Nederland zijn, een algemeen gebrek aan nationaal historisch besef of de geringe uitstraling van de Nederlandse archeologie

Museale archeologische presentaties als categorie bevinden zich in een

stadium van overgang

Maar: alleen vernieuwing van de opstellingen zal niet leiden tot meer bezoek. Hiervoor zullen ander factoren zoals ligging, inspelen op de locale actualiteit, variatie en de uitstraling van het museum moeten zorgen

Vernieuwing is wel nodig om archeologie aantrekkelijk te maken voor meer bezoekers (TGV teksten en presentaties, 1996: 31-32).

Een recenter artikel waarin de stand van zake van de Nederlandse archeologie besproken wordt is Van Ginkel (2004). Hierin wordt het effect van artikel 9 van het Verdrag van Malta besproken. Onder het Verdrag van Malta zouden er vele

publieksgerichte presentaties moeten zijn met nieuwe vondsten en bijbehorende verhalen, maar er zijn minder vondsten te zien in musea dan voorheen. Met de voorlichtingsacties is het volgens hem niet zo slecht gesteld en is er sprake van een ruim aanbod aan documentaires, websites, evenementen, publieksboeken en brochures. In contrast hiermee staat de ontwikkeling in musea.

Sinds Malta zijn een aantal provinciale presentaties verloren gegaan en anderen zijn sterk vermagerd, hoewel er wel een tweetal goede redelijk grote presentaties bij zijn gekomen en er op lokaal en gemeentelijk niveau sporadisch goede en frisse presentaties gemaakt worden.

Oorzaak van deze degeneratie van de archeologie zoekt de auteur in het imago van archeologie. Al lang geleden kregen archeologische tentoonstellingen een (in lang niet alle gevallen onterecht) ‘stoffig’ imago. Hoewel sinds de jaren ’80 de meeste tentoonstellingen niet meer ‘stoffig’ zijn was dit te laat. In de gemengde musea kwam moderne kunst in de gratie, archeologie was hiervan het slachtoffer. Tegelijkertijd degradeerde ook de positie van de archeologisch conservator en is het aantal museumarcheologen sterk afgenomen.

Van Ginkel geeft vijf punten om vanuit hier de situatie te verbeteren. Ten eerste moet de overheid artikel 9 van het Verdrag van Malta serieus nemen ondanks het feit dat het niet is opgenomen in de nieuwe monumentenwet. Ten tweede moet het rijk beseffen dat er geen goed overzicht gegeven wordt van de Nederlandse archeologie of van de maritieme archeologie. Ten derde wordt er te weinig gebruik gemaakt van de hoeveelheid voorwerpen voor handen en zou hiermee op lokaal niveau ingespeeld moeten worden op de actualiteit. Ten vierde zou meer geld uitgetrokken moeten worden voor uitvoering en minder voor planvoering. Ten slotte moet de archeoloog die gespecialiseerd is in communicatie en presentatie weer een serieuze speler worden in het veld en moet er tijdens de opleiding meer aandacht besteed worden aan

publieksbenadering (Van Ginkel, 2004: 7).

4.3 Museologie

Bij het bezoek aan deze musea is er gelet op een aantal museologische zaken die hier opgesomd worden.

Psychologische Oriëntatie . Ten eerste is er gelet op de psychologische oriëntatie, of er ruimte is om in de juiste stemming te komen voor het bezoeken van de

tentoonstelling. Dit is erg belangrijk omdat de stemming van de bezoeker een groot deel van de beleving van de tentoonstelling bepaalt (Ambrose en Paine, 2006: 44).

Intellectuele oriëntatie . Ook wordt er gelet op de intellectuele oriëntatie, waarbij het duidelijk moet zijn wat er geleerd gaat worden. Dit kan bijvoorbeeld door middel van een foldertje, of beteksting op de muren voor het binnentreden van de

presentatie. Ook kan er gedacht worden aan een Oriëntatie galerij, waarbij de

bezoeker geholpen wordt door bijvoorbeeld een invalshoek te creëren van waaruit

de tentoonstelling bekeken moet worden, of waar vragen die de bezoeker kan stellen gesuggereerd worden (Ambrose en Paine, 2006: 44).

De flow , de manier van bewegen in de tentoonstelling is ook bekeken. Er zijn verschillende manieren om de flow in het museum te dirigeren. Er is de

gestructureerde aanpak, waarbij de bezoeker maar één route kan volgen. Daarnaast is er een ongestructureerde aanpak, waarbij de bezoeker zelf de weg kan kiezen. Ten slotte is er een middenweg, de gesuggereerde aanpak. Hierbij zijn er verschillende routes die gekozen kunnen worden, maar door museologische handgrepen en vormgeving zullen de meeste bezoekers dezelfde weg kiezen. Bij deze handgrepen moet gedacht worden aan effecten met licht en donker, grote en kleine ingangen, maar ook aan pijlen en genummerde panelen (Ambrose en Paine, 2006: 44).

Menselijk gedrag . Daarnaast zal bekeken worden tot in hoeverre er rekening is gehouden met de neigingen die de mens lijkt te hebben en hoe er met deze

neigingen is omgegaan. Een bekend voorbeeld van deze neigingen is dat bezoekers na het binnentreden van een ruimte naar rechts kijken (Dean 1994: 51) en dat ze vrijwel altijd bij keuze uit twee ingangen de grootste nemen(Dean 1994: 43).

Andere neigingen zijn dat de rechtermuur vooral gevolgd wordt, men vaak stopt bij de eerste vitrine aan de rechterkant en er minder aandacht uit gaat en men minder vaak stopt bij de laatste vitrine. Verder worden de vitrines langs de kortste route naar de uitgang het meest bekeken en is de spanningsboog van de volwassen bezoeker vaak niet langer dan 30 minuten. Bezoekers hebben een aversie tegen het donker en worden aangetrokken door lichte vlakken ( photophilic behaviour ).

Daarnaast worden bezoekers ook aangetrokken tot felle kleuren. Ze kijken er misschien niet graag naar, maar hun ogen worden wel als eerste naar de feller gekleurde objecten of gebieden getrokken ( Chromataphilic behaviour ). Hetzelfde geldt voor grote objecten. Personen reageren eerst op grote objecten wanneer ze een ruimte binnen gaan ( megaphilic behaviour ) (Dean, 1994: 51-52).

Vormgeving. Met vormgeving kan er op deze neigingen ingespeeld worden zodat de bezoekers de zaken bekijken die de conservator wil dat ze bekijken, of de route volgen die voor ze bedacht is. Zo kan er een grotere en lichtere doorgang links gemaakt worden, zodat de bezoekers linksaf zullen gaan, in plaats van rechts en kunnen objecten in een lichte of kleurrijke plek opgesteld worden zodat de aandacht daar eerder naartoe gaat (Dean, 1994: 52-53).

Beteksting . De beteksting is een belangrijk deel van de archeologische presentatie omdat de objecten vaak niet voor zichzelf spreken en niet veel vertellen over hun gebruikers en de context. Bij beteksting is het van belang dat het niveau van de tekst niet moeilijk is en er geen jargon of technische termen (onuitgelegd) gebruikt worden om bezoekers niet af te schrikken. Daarnaast is het ook van belang dat er op verschillende niveaus beteksting en informatie wordt aangeboden, zodat de bezoeker die vluchtig overal langs wil het wel begrijpt, maar dat de bezoeker die meer informatie behoeft dat ook kan vinden.

Presentatietechnieken . De presentatietechnieken die gebruikt worden om het verhaal te illustreren en de objecten toe te lichten worden bekeken. Er zijn

verschillende soorten presentatietechnieken: statische, dynamische, passieve, actieve en interactieve. Deze verschillende technieken spreken verschillende doelgroepen aan, en niet allemaal passen ze in eenzelfde tentoonstelling (Ambrose en Paine, 2006: 80). Dynamische en (inter) actieve presentatietechnieken spreken kinderen en jongeren het meeste aan, hoewel volwassenen ze ook kunnen appreciëren.

Vooral volwassenen worden aangesproken door statische of passieve

presentatietechnieken, hoewel deze ook voor jongeren erg goed kunnen spreken, zoals levensechte poppen van ‘oermensen’.

De boodschap en de link tussen het heden en verleden . In een tentoonstelling moet de boodschap of het verhaal van de tentoonstelling duidelijk zijn, anders gaat het slechts om een aantal vondsten die voor de bezoeker niet veel zeggen. Een relatie tussen het heden en verleden leggen is ook belangrijk, omdat hierdoor het verleden verlevendigd wordt en het voor de bezoeker makkelijker te begrijpen is en hij zich beter kan inleven. De tentoonstelling moet los komen van de vitrine en het verhaal moet gaan leven bij de bezoekers.

Ten slotte wordt aan de hand van de voorgaande punten nagegaan of het hier om een traditionele of een moderne tentoonstelling gaat, of een mengvorm van deze twee.

Bij een traditionele tentoonstelling wordt gedacht aan een tentoonstelling die sterk lijkt op tentoonstellingen zoals die in het begin van de twintigste eeuw werden opgesteld: veel objecten geclassificeerd op het soort object, typologisch gerangschikt met als enige informatie de datering (MacDonald, 2000: 71). Een andere vorm van deze traditionele tentoonstelling is een opstelling waarbij de objecten chronologische en per site tentoongesteld worden. Deze manier van tentoonstellen werd vooral vanaf de jaren ’50 gebruikt (Mac Donald, 2000: 73). Deze traditionele tentoonstellingen hebben gemeen dat het hier vooral draait om de objecten, die opgesteld staan zonder veel informatie erbij over de mensen die het gebruikten. Soms kan dit de vorm

aannemen van een open depot. Tegenwoordig zullen er vrijwel geen ‘echte’ traditionele tentoonstellingen meer te zien zijn in Nederland, maar wanneer een tentoonstelling vooral lijkt te gaan over de objecten en niet over het verhaal en de personen achter deze objecten zal het aangeduid worden als een traditionele tentoonstelling.

Een moderne tentoonstelling is het tegenovergestelde van een traditionele tentoonstelling. Hieronder wordt een presentatie verstaan die draait om het verhaal achter de objecten en waarbij de rol van de (individuele) mens duidelijk wordt. De objecten staan in deze tentoonstelling niet centraal maar dragen het verhaal dat verteld wordt. Anders dan misschien voor de hand ligt, wordt een moderne tentoonstelling niet gedefinieerd door de aanwezigheid van beeldschermen en knopjes. Een moderne tentoonstelling kan goed zonder technische snufjes, hoewel deze moderne

interpretatietechnieken het verhaal wel kunnen verlevendigen. Een moderne

tentoonstelling zorgt ervoor dat de bezoeker bij het verhaal betrokken wordt en het heden en verleden dichter bij elkaar gebracht worden.

4.4 Beschrijving musea

4.4.1 Drents Museum 4.4.1 Drents Museum 4.4.1 Drents Museum

4.4.1 Drents Museum---- Assen Assen Assen Assen

Het Drents museum bevindt zich in het centrum van Assen in een sfeervol oud gebouw aan de Brink. Wat betreft de psychologische oriëntatie is de entreehal van het museum een goede plek om de overstap te maken van de (drukke) reis naar het museum en de bezoeker voor te bereiden op de zaken die hem te wachten staan. De archeologische presentatie bevindt zich op de eerste verdieping, direct bovenaan de trap. De ingang van deze presentatie is niet duidelijk: links is een deur die naar archeologische zaken lijkt te leiden, maar bovenaan de trap rechts is de eigenlijke ingang van de

tentoonstelling. Bij deze ingang is het onderwerp van de tentoonstelling meteen

duidelijk, in een stuk tekst bij de ingang worden het onderwerp (Archeologie in

Drenthe) en de verschillende thema’s toegelicht. De flow binnen de tentoonstelling is

duidelijk: vaak is er slechts één pad te volgen.

De eerste twee thema’s hebben een houten vloer en blauwgrijze wanden en plafonds. Het derde thema heeft grijze wanden en plafonds en een houten vloer, en de laatste twee thema’s hebben een bruine vloerbedekking, witte muren en een groen plafond. De tekstpanelen zijn

vrolijk gekleurd. De vitrines zijn simpel en van glas, en leiden niet af van de objecten. Af en toe steken ze speels uit een paneel.

Ook is het leuk dat onder de objecten af en toe de plattegrond van de grafheuvel waarin ze zijn aangetroffen te zien is. Bij het laatste thema liggen de vitrines in een schuin oplopend groen vlak.

Er is vrij veel beteksting, vooral in het begin van de

tentoonstelling. In deze beteksting

zijn verschillende niveaus Figuur 3. Drents Museum, thema ‘Offers in het veen’ . aangebracht. Deze niveaus zijn te onderscheiden door de lettergrootte. De belangrijkste algemene tekst is het grootst, de specifiekere teksten zijn kleiner weergegeven. Het taalniveau van deze beteksting is vrij hoog, aangezien er termen gebruikt worden die bijna wel als jargon aangeduid zouden kunnen worden: ‘bodemarchief’ en

‘grondsporen’ zijn voor veel bezoekers waarschijnlijk geen bekende begrippen. Dit taalniveau draagt bij aan het vermoeden dat deze tentoonstelling gemaakt is voor een volwassen hoogopgeleid publiek.

De tentoonstelling heeft door hiervoor genoemde beteksting en inrichting een

‘volle’ sfeer: er is veel te zien, veel tentoongesteld en veel tekst.

Wat betreft presentatietechnieken wordt er gebruik gemaakt van een aantal verschillende methoden. Ter eerste wordt de televisie veel gebruikt. Er is een televisie met een video over opgraven, over steen bewerken, over hout bewerken, over

trechterbekers maken, over bijlen maken, over de reconstructie van het hoofd van het Meisje van Yde en over de oudste boot ter wereld. Daarnaast is er een kleine

bioscoopzaal waarin films gedraaid worden. Naast de televisie wordt er ook veelvuldig gebruik gemaakt van reconstructies en modellen. Zo zijn er reconstructies van het boomkistgraf in Diever, de grafheuvel in Zeijen, het doorboren van stenen, de kleding

van de prinses van Zweelo, een

spieker, het tempeltje van

Bargeroosterveld en het hoofd

van het meisje van Yde. Verder

wordt de tentoonstelling gesierd

met foto’s van onder andere een

oude opgraving, natuur en een

oermens met vuursteen. De

productie van onder andere

vuursteen en kokerbijlen wordt

toegelicht met modellen, en bij

het prehistorisch gereedschap is

er vergelijkbaar gereedschap

naast gehangen. Het grootste deel

Figuur 4. Drents Museum, gereedschappen van toen en nu. van deze presentatie en