PLAASVERVANGING VAN DIE STAATSPRESIDENT.

HOOFSTUK XI.

PLAASVERVANGING VAN DIE STAATSPRESIDENT.

1. Geen permanente vise-staatspresident in die Z.A . R.

en O.V.S.

Voor 1877 is daar in die Z.A.R. geen voorsienin g vir •n amp van •n permanent e vise-staatspresident gemaak nie, terwy1 tydens die he1e b es ta an va n die Repub1i ek van die O.V.S . daar gee n sodanige amp in die 1 ewe ge roep is nie.

In 1855 het Jacobus Stuart en die komitee wat hom bygestaa n het om n grondwet vir die Z.A.R. te antwerp,

aanbevee1 dat die Replb1iek ool{ ·n permanente vise-staat s - president, wat t ewen s lj.d van die staa~sra_§..Ci sou wees, moes hft. Net s o os die s ta atspres ide~t 7 moes die vise-

staatspre s ident ook deur die hele volk gekies w ord en sou hy die amp vir vyf j aa r bek 1e e . Hierdie aanbeve1ing is in Novemb er 1855 aanvaar en terse1fdertyd is ook n ~ i se ­

staatspresident in die pe r soo n van W . F.Joubert. komm a n- dant-generaa l v a n Lydenburg , aangewys. 1 ) Joube~t ^het

hierdie betrekking egter slegs vir ee n dag beklee. 2 ) In Mei 1856 het die Pretoriase Kommissieraad nie weer

vir ·n s oort ge lyk e .amp voo rs iening gemaak nie3) en in die

finale Grondwet va n die Z.A.R , word daar ook nie v an s o

•n amp gesp r eek nie.

(a) Oudste lid van Uitvoerende Raad tree in Z.A . R. a s p1aasvervange r van staat~~res id ~nt 2P~

Di e op ste1l ers van die G rondwet van die Z. A . R.

het egter besef dat daa r op ee n of ander vryse vir •n p1aas·- vervanger voorsi ening gemaak moes word ingeval die pre- sident nie in staat sou wees om sy pli g t e t e vervu1 nie.

Gevolg1ik is di e ond ers · taande b epaling in die Grondwet4) ing esluitg

11

lngeval va n ont zett ing van zyn post , do o d, ontslag of onb ekv.-aarnh s i d on zyne b e trekking te vervu1len, zal deze word en to eve rt :::-- ouwd a an den oud s ten der led en van den Ui tvoerenden Raad, welke soo"Sl ~poedig

mogelyk za1 k e rmis geven aan den Volksraad, om te voorzien in den op engeva 1len pla a t s .

1 )Kyk b1. 207 van hi erd ie wer~c.

2 ) l}:>i d . , b11

208 .en 2 30.

3)Ibid., b11.230-231.

4) Grondwet, 1858

art . 64.

479

Dit is opmerklik dat in hierdie artikel ni e gespreek word van welke re~lings sou getref word indien die president met verlof uit die land afw e sig sou

wees nie, en dit was juis die eerste geval waarmee die Z.A . R. te doen gekry het. Kort na die aanvaarding van die presidentsamp het Pretorius op 18 Februarie 1857 ooreenkomstig ·n beslui t van die Kommissieraad na di e O.V.S. vertrek. 5 ) In verband met die plaasvervang ing van die President is blykbaar ook volgen s die hierbo aan- gehaalde artikel gehandel en het H.S.Lombaard, lid van die Uitvoerende Raad, tydens Pretorius se afwesi g heid a s waarnemende president op getree . Vo lgens die Volk s raa ds - notule het die Volksraad geen besluit te dien e ffekte g e- neem nie en geen ander gegewens kon gevind word deur wie Lombaard tot die betre kking benoem is nie. Tog het d i t uit die verdere g eskiedenis van die Z.A . R. g eblyk dat

die Volksraad telkens, as di t nodig was dat •n waarneme nd e of fungerende president 6 ) moes optree, dit as sy pli g b e - skou het om so •n persoon tot die amp te benoem. Die

volgende paar gevalle word slegs as voorb e elde a a n g ehaa l.

Toe Pretorius in 1860 van die Volksraad van d i e Z.A.R . vir ses maande verlof ontvang het om na die O.V.S.

te gaan, 7 )was dit di e Volksraad wat besluit het dat uit - vo erende raadslid J.H.Grobler tydens Pr e torius s e afwe si g - heid as president sou ageer. 8 ) Waarnemen de president Grobler het egter kort daarna van hierdie prosedure af- gewyk toe hy na die Buffelsrivier- g ebied vertrek het en vir W . C.Janse van Rensburg in sy plek as fun g erende pre- sident benoem het.9)

5)Kyk bl.22l vru1 hierdie werk.

6 )Die benamings waarne~ende president en fungerende pres i- dent is afwisselend in die Z.A . R. gebruik, maar in lB7l- is besluit dat alleen van fung§rende staatspresident gespreek sou word . (E.V.R.lO~ Volk s r aadsnotule, art.

378, 28 Nov. 1871)

7 )Volksraadsnotul e , art . 10, l Feb. 1860. (S.A.Argief- stukke, Tvl., no.4, b1. 36).

8 )Ibid ., art . 14, l Feb. 1860 (ibid., b1. 37). Vo1gen s hierdie artikel, wat nie baie duide1ik in di~ verb a nd spreek nie, wi1 dit voorkom of d i e Vo1ksraad eers be - slui t het dat W.C .Janse van Rensbtirg, lid van die Uit- voerende Raad, die betrekking moes beklee . Sy vers oek om daarvan verskoon te word, is egter deur die Vo1k s - raad aanvaar.

9)R.3767/60~ ^{Fung. pres .} J.H.Grobler aan W.C .Jan se v a n

Rensburg, d.d. 25 Mei 1 8 60.

Met die benoeming van Grobler a s waarnemende president het die Volksraad al dadelik teen die bepa- ling van artikel 64 van die Grondwet gehandel, indien hierdie bepaling ook ten opsigte van afwesigheid met verlof van die president gegeld het. Ooreenkomstig hierdie artikel moes k ommandant-generaal Stephanus

Schoeman, wat die oudste lid van die Uitvoerende Raa d was, as sodanig geageer het. Hierdie benoeming het dan ook vir Schoeman dwars in die krop gesteek en hy het besluit om die onreg, hom aangedoen, aan die volk bekend te maak. Dit het hy gedoen deur vergad e ring s te hou en memories deur die volk te laat onderteken waarin

ge~is word dat die waarnemende presidentskap deur Schoe- man beklee moes word.lO) Van verskeie kante het memori e s by die Volksraad ing ekom . Pretoriase burge rs het sond e r meer versoek dat Schoeman sy plek as fungerende president moes inneem.ll) •n Vergadering van Potchefstroomse burg e r s het, nadat v e rskeie sprekers hulle toegespre ek het , hul- le besluite in ~ veel kras s er bewoording a a n die Volk s - raad bekend gemaak~

"Uit hoofde de Volksraad het v e rtrouwen des volks heeft geschonden door tegen de grondwet te handel e n met het a a nstellen van den He er Grobl e r tot fungerend

preside nt en daardoor eene grove bele e di ging aan d e n Commandant-Gen e raal, de W e lEd. Ge str . He e r Schoe- man a ls het oud s te l i d van den Uitvoerenden Raad heeft aangedaan strydig met art. 64 van de Grondwet niettegenstaande de memorie, door drie invloedryke v e ldcornets, waarvan twee uit het district Pretoria met nog meer achtenswaardi g e ingezet enen ondergetee- kend , welke da a rt egen s t emden ••• zoo wordt voorge- st e ld om de r ee d s bestaa nde ontevre d enhe id ond e r h e t volkt egen t e gaan en e en algemeen geno egen aan hetzelve te geven, dat de Commandant-Generaa l de WelEd Gestr. Heer Schoeman a l s fungerend e Pre sident d e zer Republiek zal worden aangest e ld tot de t e rug- koms t van den HEd. He e r Pretorius , a l s wanne e r door eene nieuwe kiezing eene andere Volks r aad , zal wor- den benoemd ." 1 2 )

lO)Van Heerden ~ ^Die Konunandant - Gen e raal in di e Ge skied e - nis van die Z.A . R., bll. 123-134.

ll)R.4032/60: Memori a van J . I .Ra d em e y e r en 17 burg ers, d.d . Pr e toria, 2 6 Se pt . 1860.

12 )R.4066/60 : Tweed e voor s t e l v e rv a t in v e r s l ag van voor- st e l le e n b esluite geneem op ~ openba r e vergadering van stemgere g tigde burgers, Potche f s troom , 9 Okt.l860.

Hi e rdie stuk i s onderteken deur 16 2 pers one . (Gepubli - s ee r in S.A.Argiefs tukke , Tvl., no.4 , bll . 38 8 e .v.).

Vg l. ook di e volgend e s oort ge lyke memori es: E .V.R.l0 5A,

bll. 67-72 (ibid ., bl . 392),. ond e rt eken d eur 48 p ers o-

ne; E.V.R.l05A, bll . 77 - 80 (ibid., b l. 39 3) , me t 38

handt e k e ninge .

481

Die gevoelens van die volk het so hoog teen Grobler as waa rn eme nd e staatspresident gestyg dat in November 1 86 0 selfs ~ aanslag op sy lewe gewaag i s , waarop kommandant-generaal Schoeman gelas is om aan die Waarnemende President die nodige beskerming t e v e r-

leen . l3) Schoeman h e t onverwyld na Potch e fstroom gegaan

waar hy op 29 November gearriveer het. Va n beskerming v a n die Waa rnem ende President was daar eg ter geen spra- ke nie, want op 30 November h e t die vol ge linge van Schoe-- man b e sluit om Grobler ni e mee r as waarnemende presi -

dent te e rken ni e en dat Schoeman in sy plek benoem moe s word. 14 ) Hierdi e besluit i s geneem ra a a nleiding v an die reed s ing e k ome memories van burgers aan die Volk s - raad waarin soortgelyke v ers o eke v e rv at was. Van we~ hier- die verwikkelin ge het Grobler s y b edanking as waarne- mende presid ent by die Uitvoerende Raad te Pretoria in-

gedien en was die Uitvoerende Raad v e rpli g om vir Sc h o e - man op 6 Desember 1 860 as waarnemend e pr e sident v a n die

Z. A. R, te benoem. 15 ) Schoeman, wat onmiddellik in hi e rdie ho e dani ghe id begin optre e het, het •n by eenkoms v an bur- gers bel~, wat op 14 Januarie t e Pre toria mo es byeen- kom. 16 ) Hi e rdie v erwikkeling e het • n hel e verwarring in die Z.A. R. b ewe rk ste l lig e n burgeroorlo g het g e dr e i g. l7) In April 1862 h e t die Volk s raad hom v e r p lig gevoel om Schoeman uit sy drieledige b etrekking van waarnem end e pr es id ent, komrnandant-generaal en Uitvo e r ende Raadslid te skors en in •n s t aat van b eskuldigin g te ste l om d eur die Hooggeregshof v e rhoor te word. 18 ) Hi e rdi e bes luit is gevolg d eur die b enoem i ng deur die Volksraad v an

W . C. J anse van Re nsburg as fun ge re_,lde pr es ident tot tyd

en wyl daar vir ~ president voorsienin g gemaak sou wees .l9)

l3)van Hee rden g a.w., bl. 126.

l4)R.416 2/60g Vers l ag van byeenkoms, Potch e f s troom, 30 Nov. 1860. Kyk ook Van Heerdeng a.w., bl. 12 6 .

l5)De Zuid-Afrikaan, 7 Maart 1 861: Ve rsl ag van Pretori- as byeenkoms geh ou op 14 Jan. 1861 (S.A.Ar g i efstukke

Tvl., no.4, bl.84)9 Van He e rd en~ t.a.p., bl.l27.

16 _)De Zuid-Afrikaan, ibid . , Van Hee rd e n g ibid., bll. 1 2 7- 1 28.

17 )Vir b es ond e rhede , kyk Van Heerden ~ ibid.,bll.l2 8 -l3 0 . l 8 )Ibid., bl. 130.

l9)Volksraadsnotule, art. 89, 1 8 April 18 62. (S . A.Ar-

giefstukke, Tvl., no.4, bll. 126- 1 2 7).

Hierdie besluite het nie rus en vrede in die staat gebring nie want Schoeman was glad nie van plan om hom aan die nuwe re~lings te onderwerp n i e. 20 ) Bur- gerstryd het gevolg totdat in 1 863 W . C.Janse van Hens- burg, en in 1 864 , M.W.Pretorius weereens as president van die Z.A.R. g ekies is. 21 )

Toe h i e rdie helo aangel eentheid in 18 64 deur s taatsprokureur C.Moll , distriksprokureur J.Franck en fungerende distriksprokureur J.van Eck ondersoek is in verband met die blaam van onkonstitusionele handeling wat op die Volksraa d g erus het, het bull e tot die s lot-

sam gekom dat die Volk s r a ad nie in stryd met die ~~~

~ gehande l het toe Grobler in 1860 as fungerende president benoem is nie. Hulle redenasie, wat kortliks op d i e vol g ende neerkom, skyn heeltemal lo g ies te wees.

Aang esien Stepha nus Scho e :.:t an a lreeds kommandant - gene - raal was, kon hy nie as fungerende president benoem word nie want dit sou in stryd wees met artikel 6 3 van die Grondwet, waarin bepaa l word dat ^TI president van die

Z.A . R. tydens sy presi dent s kap geen ander betrekking mag bekle e nie, Aa n g esien Van Rensburg , wa t t weede keuse was, se besware deur die Volksraad aanvaar is, was dit vanselfspreken d dat Grobler tot die am p be -

noem moes word deur die Volksraa d. '.i'rouens, di e Volks -·

raad is selfs deu r pre sident P r e torius v e r s o e k d a t Gr ob- l e r tydens sy a fwe s i gheid as waarnemend e pre sid e nt mo es optree. Verder gaan die regsamptena re v a n die s t a ndpunt uit dat aang es ien artik e l 6 4 van die Grondwet alle en

s preek van dood of onts l a g van die s t a at s presi dent , in welke g eva l d ie ouds t e lid v a n d ie Uitvo e rende Raad in 20 )Die bri e f van die Volksraad aan Schoeman, w aa rin hy

van sy skors ing in k enni s g e s t e l i s , w as ge ri g aan

"d en WelEd . h eer S t . Scho ema n.il Scho em a n h e t hi e rdie bri e f i n g eop end me t die af lewe rings bode t e r ugges t uur t esame me t di e bo odsk ap da t di e

'hee r Scho ema n

aan hom on bek e nd i s e n dat hy a l l een di e

f ung erend e pr e - sident en kommandan t-ge n e raal Schoeman" ken. (Volks - raadsnotul e , a rt. 8 5, 1 8 April 186 2 - S . A.Ar giefstuk- ke , Tvl., n o . 4 , bl . 1 2 6.) Kyk oak Volks r aadsn otu l e, art.93, 18 April 1 8 62 ( Ibid., bl. 128 ). Selfs na hi e rdi e b e sluit het Schoema n hoN s el f na g a s fun ge r e nd e presid e nt b eskou. In Mei 1 862 h e t h y b v . t yd en s d i e tyd w a t hy v an die r eg eringse t e l a f we s ig s ou wees , vir Ui tvoer e nde 1ta a d s 1id A.F.du Toit in sy plek as fungerend e pres id ent b e no em. ( E .V.R.l09A, b1.6 2;

E.V.R .l09B, bl . 6 3 . A1b e i hi e rdi e s t ukk e i s tu sse n di e i nk ome n de s tukke a an di e Volks r aad v an 1 8 66 in- gebind).

2 1 )Vir b es onde rh ede , kyk V a n H e e rd en ~ ^{a . w., b1l . 131-}

1 4 4.

483

waarnemende hoedanigheid moes ageer, dit nie ook in ge- valle waar die president met verlof afwesig is, nood- wendig hoef te wees nie. 22 )

Tydens Pretorius se verdere presidentskap het die benoeming van n fungerende staatspresident geen ver- dere moeilikheid gegee nie, en is telkens die oudste lid van die Uitvoerende Raad tot die betrekking benoem.

Tot met Pretorius se bedanking in 1871 is hierdie pligte steeds deur M.J.Viljoen vervul. Na die bedanking van Pretorius het die Volksraad vir D.J.Erasmus gekies om as waarnemende staatspresident die bewindsteuels oor te neem. 2 3) Ook in hierdie geval is die oudste lid van die Uitvoerende Raad gekies

24 ) en is sy plek as lid van die Uitvoerende Raad ingeneem deur M.W.Vorster. 25 ) In 1872 is M.W.Vorster op vers oek van president Burgers tot waarnemende staatspresident van die Z.A.R. deur die Volksraad gekies. 26 ) Dit was ook die geval in 1 8 73. 27 )

In 1874 is e g ter geheel en al van die tot dus- ver gevolgde prosedur e afgewyk en is heeltemal n ander interpretasie aan artikel 64 van die Grondwet gegee. Na- dat die Volksraa d besluit het om president Burgers in verband met die spoorwegkwessie na Europa af te vaar- dig, het die kwessie van die waarneming van die amp van staatspresident vanselfsprekend ter sprake gekom. Na voorbeeld van wat tydens die siekte van president Brand in die O.V.S. gebeur het, naamlik dat ·n kommissie van drie lede in sy plek benoem is, 28 )het president Burg e rs aan die Volksraad voorgestel dat sy plek deur •n drieman- skap ingeneem moes word. 2 9) Die Volksraad het onmiddellik 22 ) R.l91/64 ~ Rapport van Staa tsprokureur en Distriks · - -

prokureurs van Rustenburg en Potchefstroom, deur die Volksraad beno<:;m om die b eskuldiginge teen die

oude

Volksraad en Uitvoerende Raad ingebring te onders o ek , d.d. Pretoria, 5 Ap ril 1864 ,

2 3)E.V.R.l0~ Volksraadsnotule, art. 356, 21 Nov. 1871.

24 )Ibid., art. 355a, 20 Nov. 1871.

2 5)Ibid., art. 359, 21 Nov. 1871.

26 )E.V.R.ll~ Volksraadsnotule, art. 186, 5 Aug. 1872.

Of Vorster op die tydstip die oudste lid van die Uitvoerende Raad was, kon ongelukkig nie vasgestel word nie.

27 )Volksraadsnotule, art. 169, 14 Junie 1873 (Byvoeg se l tot Staatscourant, 22 Julie 1873).

28 )Kyk bl.490 van hierdie werk.

2 9)Hierdie gegewens word ontleen aan di e verslag in De

Volksstem, 21 Nov. 1874 (hoofartikel). Kyk ook Volks-

raadsnotule, art. 258, 17 Nov.l874 (Byvoegsel tot

Staatscourant, 9 Des. 1874). Die Notule bevat nie so-

veel besond e rh ede as die koer a nt-artikel ni~.

teen so n re~ling beswaar geopper en het daarop aange- dring dat volgens die vereiste van die Grondwet die oudste lid van die Uitvoerende Raad as waarnemende

staatspresident moes optree. Op l1ierdie stadiwn i s ar- tikel 64 van die Grondwet egter so verklaar dat dit nie aan die oudste lid van die Uitvoerende Raad die waar- nemende presidentsamp opdra nie, dog . dat dit alleen op die oudste lid van die Uitvoerende Raad die verpli g - ting 1~ om die Volksraad byeen te roep sodat l aasgenoe m - de liggaam die nodige voorsiening kon maak. Hierdie in- terpretasie het die goedkeuring van die hele Volks-

raad weggedra en op n suggestie van president Burge rs self is die voorsitter van die Volksraa d, P.J.Joubert, met a lgemene ste1nme deur die Volksraad as waarnemende

president aangewys. Hi e rdie handelswyse is deur De

Volksstem toegejuig as die wysste plan wat die Volk s r aad kon volg.

President Burgers was ook die man wat aan die Volksraad voorges tel het dat daar n vise-president vir die Z. A.R. moes wees. Daaroor handel on s egter lat e r.30)

(b) Inswering van die waarnemende staatspresident van die ZoA ~ Ro voor l877o •

Hoewel ge en voorsiening deur die wette vir die inswering van die waarnemende staatspresident van d ie Z.A . R. gemaak is nie, het die Volksraad artikel 84 v an die Grondwet ook in die opsig as van toepassing beskou, sodat die re~ling gehandhaaf is dat ook die waa rnem e nde president die ampseed wat vir die staatspresident voor- geskryf is, voor die Volksraad moes afl~. Van die be- ediging van Waarnemende St a atspresident e voor 1 862 l ees ons egt e r niks, maa r met di e benoeming van Van Rensburg na die skorsing van Schoeman,3l)is deur die sekretaris van die Volksraad aangeteken dat Van Rensburg die amps- eed, vervat in artik e l 84 van die Grondwet, in hand e van die Volksraad afgel~ ^{het.3 2 ) Toe Van} Rensburg in 1863 weer . as funge rende pres ident benoem is, het die Volksraad hom we e reens kennis gegee om op n sekere tyd in di e Volksr aad t e v e rskyn t en einde die eed af · te 1~~ ³ )

30)Kyk paragr~~ f ^{2 van hi e} rdie ho;fs tuk.

3l)Kyk hi e rbo, bl. 48 1

3 2 )Volksraadsnotul e , art. 90, 18 April 1 862 (S. A.A r g i e f- stukke, Tvl., no.4, bl. 127).

33)R.823/63 : Voorsitter en sekretaris van Volksraad aan

fungerende president van Rensburg, d.d. 22 Okt.l863.

. •

485

Hierdi e re~1 is deurgaans g eha ndhaaf maar in 1872 het die in swe ring van waarnemende pres i dent Vorst e r mo ei1ikheid op ge1ewer omdat d ie Vo1k sraad daart y den s n i e

in sitting sou wees nie. Gevolg1ik het die Vo1k sra ad bes1uit d a t die in s wering d eur die voorsitter en min- s tens twe e 1ede van die Vo1k s r aad te Pre toria mo es f;C -

skied, en we1 wanneer van d i e sekretaris van die Uit- voerende Raad kennis ontvang is dat die Staatspresid ent die land v e r1aa t het. 34 ) By hierdie in s wering was di e voorsitt e r, sekretaris e n v i e r 1 ede v an die Vo1ksraa d t eenwoordi g . 35 )

Terse1fdertyd toe die Vo1ksraad so rad i kaa1 van die gewoonte afgewyk het deur d .J e voorsitter van di e Vo1ksraad tot waarnemende president te ki es t 6 )het di e 1iggaam met b e trekking tot di e inswering v a n di e nuu tge - kose p1aasvervanger - ·n ewe rewo1usion~re bes1ui t g en e em, naam1ik dat die Staats president die \i aarn eme:nde Pres i- dent v66r s y vertrek as s odani g moe s in s weer?7 ) W aar di e inswering v an di e vori ge Waa rneme nde Pres id e nt e s ommer tydens die Vo1k sraads i t t i n ge p1aasg evind het, en di e ver- rigtinge d aarna gewoonweg voortgesit is, was d ie inswe- ring van Joubert op D i nsda g , 12 Janua ri e 1875 •n h e 1 e p1egtighe id wat ni e onopgemerk v e rbyg e gaan k a n wor d ni e omdat dit di e enigst e v a n s y s oo r t in di e gesk i e d eni s van die Z. A . R. was.

Om ti e nuu r d i e ogg e n d het • n groot aanta 1 p e r- s ene v an die pub1iek, w aar onde r ook d am es wa s , a 1reeds hu11e p1ekke in die Vo1k s r a a d saa 1 , wa ar die b e ~di g ing

s ou p 1 aasvind , ingeneem. Te e nwoordi g wa s o ok di e hoo f - en ander amp tenare , die Land d rost e v an Wakkerstroom en Pretoria, a 1bei g ek1 ee in hu11 e of f i s i~ 1 e drag , e n TI

aanta1 p r okureurs , a1ma1 g ek1 ee in pro fessi onc1 e d r ag . Die Vo1k s r aad wa s v e rt e enwoordi g d eur d i e h e r e Ly s en De Vri • es . Om ha1fe1f het d i e Waa rneme nd e St aats pre si dent ,

gevo1 g deur die 1 e d e van di e Uitvo e rende Raa d e n pres ident Burg ers di e s aa1 binnegekom. Laasgeno emd e h e t dade 1ik

34)E. V. R.11 ~ ^{Vo1k s r aa d s notu1 e , a rt . 187, 5 A u g . 1 8 7 2 .}

3 5)E . V. R. 11, b 11. 1 52 -1 53~ ^{Notu1 e v a n Komr ni ssie -vo1ks -}

raad, 1 6 Sept . 187 2 . 3 6 )Kyk b1 1 . 48 3- 48 4 hi erb o.

37 )Vo1k s r aa dsnotu1 e , a rt . 258 , 17 Nov . 1 8 7 4 ( Byvo egse 1

t ot Staat s courant, 9 Des . 18 7 ~ ).

op die tribune plaasgeneem en die Waarnemende Staats- sekretaris versoek om die Volksraadsbe s luit inver- band met die be~diging s owel as die ampseed voor te lees, waarna P.J .Joubert op •n plegtige en ind rukwekken- de wyse die vereiste eed afgel~ ^{het.3 8 ) Daarna het}

president Burgers •n ernstige toespraak gehou, waarin hy o.a. die be~digde Waarnemende President namens die volk van die Z.A . . c L , die Regering en namens hom se lf van harte gelukgewens het.39) Nadat die President klaar gepraat het, is een-en-twintig kanonskote afgevuur terwyl Aait- voerende K aadslid Fourie die woord gevoer het. Vir die rapporteur was dit vanwe~ d i e kanongebulder nie moont lik om alle s te hoor wat hy ges e het nie. 40 ) Nadat pr e s ident Burgers v e ral die dam es vir hulle te e nwoord i gheid bedank het, as ook die Uitvoerende Raad, het hy die bewind van die Z.A.R. aan Joubert oorhandig. Drie juigkrete h et ge - volg, waa rme e die funksie afge loop was . Amptenare en vriende v an Joubert het ag terge bly om die Waarnemende President geluk te wens, waarna hulle op uitnodiging van Joubert na die hu is van J.J.Meintjes vertr ek het,

"waar ee ni ge glazen champagne op zyne gezondheid geledigd en ande r e toasten geslagen we rd~ " 41).

(c) Salaris van waarnemende staatspresident in die Z.A . R. voor 1877.

Wat di e posisie in v e rband met sa lari s van die waarnemende pres ident tydens die aanvangs jare van die Z.A.R . was, kon nie vas ges tel word nie. In 18 6 3 het

Va n Rensburg slegs van sy traktem e nt gepraat 42 ) en is dit nie duidelik of hy daarmee sy trakt ement a s lid van d i e Uitvoerende Raad b e doel het, en of hy a s waarnemende president n spesiale trakt ement geniet het ni e . Me t d i e b enoeming van M. W .Vorster tot waa rnemende president in 1 8 72 is •n defini tiewe bes1ui t aangaande d ie sa1aris- kwessie geneem toe aan hom v ir die t ydpe rk wat hy sou

ageer di ese1fde salaris as wat die Staatspresident ontv a n g 3B)De Vo1ksstem, 16 Jan. 1875 (Ver s lag van verrigting e).

39)Ibid. Die to esp raak is ook gepub1iseer deur Engel- · brecht in s y T.F.Burgers, bll. 15 8 -1 6 0.

40 )Ibid.

41 )De Volksstem, 16 Jan. 1875 (V e rsl ag van verrigtinge ).

42 )V.R.519/63 g Fungerende president Van Rensbur g aan

Vol ksraad, d.d. 30 Mei 1863 (S.A.Argiefstukke, Tv1.,

no. 4, bl. 506).

L~ 8 7

het, tegeken is benewens • n vry woning . 4 3 ) Aan Joubert is in 1874 ~ salaris , bereken teen £1000 per j aar, toe- geken,44)terwyl hierdie selfde b ed r a g in 1876 gehand- haaf is toe vir £250 as salaris vir drie maande aan

die Waarnemende Staatspresident voorsiening g emaak is . 4 5) (d) Tydelik e waa rneming van presidentsamp in die O.V. 8.

Aang esien die O.V.S.-kon s t i tusie tot ·n baie groot mate op die van die V.S. A. gebaseer is, v erbaas dit m ens enigs ins dat deur eer$genoemde Grondwet geen vise-pres iden tsamp in die lewe geroep i s nie. Net soos

in die Z.A.R. is egter ook i n die Vrystaatse Konstitu- sie voorsiening gemaak vir ~ plaa s vervang er indien die staatspresident nie in staat sou wees om sy ampspli g t e na te k om nie . Die reg om •n plaas v erv ange r te benoem is aan die Volksraad toeg eken ~

"In het geval dat de Staatspresid ent zou komen te sterven of dat hy zynen post zou b edanken of da a rvan ontslagen worden of ter verri g ting v a n zyn ambt

onbekwaam worden, zal de Volksraad g emag t i gd zyn om een of meer pe rsonen aant es tellen om in zy n e

plaa ts te ageren tot dat zulke onbe kwaamh eden n iet 46 ) meer bestaan of e en St aatspr es ident geko z en worde . "

In hi e rdie b e woording 1@ al dadelik twee moei - likhe de opge s luit. Die eer s te is dat, net soos in die geval van die Z.A .R. , d aar g een melding v a n afwe s i g - h e id met v e rlof of afwesigheid van die hoofst a d van d i e staa t s president ges preek word ni e . ·n Twe e de r ee ling wat so ~ moeilikhe id s ou meebring , is dat, telk e n s as die pres ident om een of a nder r ede nie by m agte s ou wees om s y amp w aar te n eem nie, onmiddellik ·n bui tengewone vergade ring van die V o lksraad bel@ sou moes word om •n plaasvervanger te beno em. Indi e n ·n s t aatspre s ident b y - voorb eeld p lot seling te sterwe sou k om, sou dit me ebring dat d aar v a naf die pl aa sname v a n so •n s terfgev a l to tdat di e Volks r aad byeen kon k om, geen pre sident of plaasve r- vanger sou wees ni e .

43)E . V.R.ll : Volks r aadsnotul e , art . 194 , 6 Aug . 1 872 . Die salaris v an di e Presid e nt was op hierdie tyd s t ip

£ 1 500 p e r j:aar ( k yk bl . 287 van hi e rdi e werk) . 44)E.V.R.l2: Vo1k sra~dsn otul e , ^{art. 259 , 17 Nov.l 8 74.}

45)Ibid., art. 119, 7 Junie 1 8 76. .

4 6 ) Konstitusie (o.v. s.), 1854, art . 15( f); ibid ., 1 866,

a rt. 17(f); W e tbo ek v~ d e n O r anje-vrys t aat , 1 85 4-

1 891, b1. 14.

Die Vrystaatse Vol ks raad het hierdie leemtes in die Konstitusie egter aangevoel en reeds in 1 855 is g e-

re~l dat as die s taatspresident vanwe~ ampspligte uit die hoofstad afwesig sou wees, hy gemagt ig wa s om die behartiging van die funksies, verbonde aan sy amp, aan

een of meer amptenare vir wie hy as die ges kikste daar- toe ag, oor te dra, sodat in die openbare diens geen ver t raging kon plaasvind nie. 47 ) In 1867 het die Volks- raad dit ook nodig gevind om ten opsigte van bogenoemd e grondwetsartikel as volg te besluit ~

"In geval de Staatspresident komt te sterven, of voor de_verrichting van zyn amgt onbek!aam wordt, en totdat de Volksraad, naar aanleiding van ar- tikel 17 der Constitutie vergadert, zal de Uitvoe- rende Raad bekleed zyn met de macht, en de plich- ten uitoefenen, welke aan den Staatspresident zyn opgedragen. De La nddrost van de hoofdstad zal daartoe den Uitvoerenden Raad onmiddellyk byeen- roepen, en de Uitvoerende Raad zal terstond eene buitengewone v e rgadering van den Vol~sraad binnen den kortst mogelyken tyd bepalen."48)

Hierdie artikel van die Konstitusie, soos aan- . gevul en verduidelik deur genoemde twe e Volksraa dsbeslui-

te, het die basis gevorm waarop die hele kwessie van

waarneming tydens die afwesigheid van die staatspresident dwarsdeur die hele bestaan van die Vrystaa tse Republiek berus het. Die Grondwet het alleen voorgeskrywe dat ee n of meer persone as waarnemende president benoem moes word sonder om te stipuleer of hierdie persoon of persone

•n lid van die Ui t v oerende Raad, die Volksraad, •n ampt e - naar of n privat e burger moes wees, sodat di e Volksraa d in hulle keuse geheel en al vry kon handel. 4 9) In die 41)Volksraadsnotule (O.V.S.), 31 Aug. 1855 (S.A.Arg ief-

stukke, O.V.S., no.l, bl.ll4). Hierdie besluit is op- geneem as art. l van Ordo1mansie 8/1877. Kyk ook W et- boek van den Oranje-)rystaat, 1~54-1891, hoofstuk-- XXIV, art. 3, bl.242 .

48 >volksraadsnotule (O.V.S.), 21 Junie 1 86 7. Die gekursi- v ee rde sinsnede kom nie in die oorspronklike besluit van 1867 voor nie, maar is in 1873 ingevoeg (Volksraads- notule (o.v.s.), 3 Junie 1873). Die besluite is opg e - neem as artt. 5 en 9 van Ordonnansi e 8/1877. Kyk ook Wetboek van den Oranj~~vrystaat, 1854-1891, hoofstuk XXIV, art. 7, bl. 2 43.

4 9)Toe daar na die bedanking van pres. Boshof weer n plaa s- vervanger b e noem moes word, is deur lid Schnehage aan die hand gedoen dat Uitv. Raadslede nie as sodanig ge - kies moes word ni e omdat dan tog maar weer in hulle plek plaasvervangers gekies moes word. Op •n vra a g of persone buit e die Volksr aa d gekies kon word, het die voorsitter geantwoord dat die Konstitusie dit nie v e r- bied nie, maar dat hy nie ten gunste daarvan was nie.

Dit was ook die al g emene gevoel van die Raad. (Volks-

raadsnotule (o.v.s.), 26 Feb.l858).

489

praktyk het dit gebeur dat somtyds slegs een persoon benoem is en by ander geleenthede weer meer persone.

Die eerste keer wat die Volksraad voor die situasie te staan gekom het dat hulle die presidentspos tydelik moes opvul, was toe Hoffman in 1855 sy bedanking ingedien het. Op 10 Februarie 1 855 i s Volksraadslid J.J.Venter met meerderheid van stemme as provisionele staatspresident deur die Volksraad gekies .50) Drie dae later het die Volksraad besluit

"dat de groote meerderheid van den Raad van gevoe - len is, dat het nuttig voor het algemeen zoude zyn, wanneer de heer Venter goed zoude vinden, de vervul- ling der pligten aan die betrekking verbonden, niet alleen op zich te nemen, maar die werkzaamheden te- zamen met nog twee meer andere Raadsleden te be- hartigen, tot zoolang ~r een vaste Staatsp re sident zal zyn aangesteld ."?lJ

Die volgende dag is weereens besluit dat so ~

kownissie uit die Raad gekies sou word en is dit dui- delik gestel dat dit nie geskied omdat die Volksraad nie genoegsame vertroue in Venter gehad het nie, maar a lleen vanweE3 die oortuiging dat so •n re~ling meer die alge- mene tevredenheid sou wegdra. 5 a) Daarop is besluit dat J.J.Venter as voorsitter van die kommissie sou optree en in Bloemfontein moes woon, en is J.J.van Rensburg, lid vir Harrismith, H.J.Halse, lid vir Caledonrivier en B .Snyman, lid vir Fauresmith, as die ander lede van die kommissie gekies. 5 3) Hierdie kommissie, wat dieselfde pligte en magte as die staatspresident sou h~, het vir ses maande, tot met die verkiesing en inswering van pre- sident Boshof aan die roer van sake gestaan.5 4 ) In 1 858 is na die bedanking van president Boshof, weer ·n kommis- sie, hierdie keer bestaande - uit drie lede van die Volks- r aad, benoem. 55 ) Boshof het egter weer sy bedanking te- ruggetrek.56) Toe hy in 1859 met v erlof na Na t al afwesig was, het die Volksraad van die plaasvervanging deur ^~ 50)Volksraadsnotule (O.V.S.), 10 Feb.l855 ( S.A. Argief-

stukke, o.v.s., no.l, bl. 94).

5l)Ibid., 13 Feb. 1855 (Ibid., bll. 95-96).

5 2 )Ibid., 14 Feb. 1855 "(Ibid., . bl.96).

53)Ibid., 15 F eb . 1 855 (Ibid., bll. 97-98).

54)Vgl. Scholtz~ a .w., bl. 107.

55)Volksraadsnotule (O.V.S.), 26 Feb. 1 858.

5 ⁶ )Scholtz~ a.w., bll. 89-91.

kommissie afgesien en is ~.R.Snyman, voorsitter van die Volksraad , tot fungerende president gekies . 57 )Hierdie stap is gedoen ^op aanbeveling van president Boshof self

op grond daarvan dat die aanstelling van een persoon baie geriefliker en meer ekonomies was as die van ·n kommissie. Die Volk s raad het hiertoe toegestem nadat die voorstel eers •n lang beraadslaging in die Volksra ad uitgelok het. 5 8 )

Tydens M.W.Pretorius se amp stermyn as staats- president van die O.V. S ., het die Pre sident, .

"wat meer uit as tuis w as

59)

altyd van die Volksraadsbesluit van 31 ' Augu stus 1855 ge - bruik gemaak en steeds die Goewernement sekr etaris aange- stel om die pligte van die staatspresident waar te

neem, 61 )maar na Pretorius se bedanki ng in 186 3, i s J.J.

Venter weer eens deur die Volk s raad as f un ge rende s t aa ts- president benoem. 62 ) Venter is anderma al tot dieselfde amp benoem toe die Volksraa d in 1868 aan presi d ent Brand verlof toegestaan het om na die Kaapkolonie te gaan, 6 3) en weer in 1869 . 6 4 )

In 1873 i s tydens die ernstige si ek te van pre- sident Br and we er tot die korrunissiestelsel teruggekeer, en weer in 1876, to e Brand in verpand m e t ampspl igte n a Engeland gegaan het. 65 ) Sed ertdien was dit die gewoonte 57)Volksraadsnotule (O.V. S .), 22 Feb. 185 9 .

5 8 )The Friend, 25 Feb. 1859 (hoofartikel) . 59) Scholtz: a.w., bl. 107.

60 )Kyk voetnoot 47 van hierdie hoofstuk.

6 1 ) Scholtz: a .w. bl. 107.

62 )Volksraadsnotule (O.V.S.), 20 Junie 1863.

6 3)Ibid., 9 Junie 1868 .

64)Ibid., 28 Mei 1 869 . Dit wa s oo k die g eval in 1870 (kyk The Friend, 16 Junie 1870 en 8 De s .l870 ).

65)Scholt z: a .w., bl. 108 . Die aanstelling van ·n k Olruni s - s ie is in die pers gek ritiseer. The Friend (17 Feb.

1876) het o.a. geskryf ~

As by our Constitution, no provi si on is made for a Vice-Pre sident •.. the Volks- raad were compelled to appoint ei the r an acting Pr es i- dent or a Commi s sion. They adopted the l atte r course . But we do not think th ey acted very wisely. We mean no di s r espec t to the ab ove three gentlemen , when we say w e think that the appointment of the Triumvirate i s a mistake; for we hold that either of them w ould h av e been bet ter than the thr ee combin ed . B u t e ith er out of a spirit of j ealousy, or of precaution, t he Volks- raad preferred a Triumvirate to an a ct ing Pre si -

dent ••.• " In die Hollandese kolomme van di eselfde

uit gawe v an genoemde bla d l u i dit as volg :

491

om telkens die Goewernementsekretaris as waarn emende president te benoem, 66 )behalwe tydens die ond er h i:mde- linge in Mei 1902 te Vereeniging, toe president Ste yn

vanwe~ ernstige krankheid nie daarmee kon voort gaan ni e en vir generaal de Wet as waarnemende preside nt benoem het. 67 )

Ten ops igt e van die in s wering van die k ormmi ss i e of waarnemende staatspresident, skyn dit of dit die ge - woo n te in die O.V.S. was dat die in swering deu r die staatspresident waarg ene em is, 68 )en w anneer die staa ts- presiden t be dank of alreeds met v erlof ve rtrek het, deur di e Volks raad. 69)

2. Die Z.A.R. kry ·n vise-president in 1 877.

Pre sident Burgers se grondwet svoorstelle wat hy in 1877 a an die Volk s r a ad v oo rge l~ h e t, het die b e- lang rike bepaling inges luit d a t die lid w a t deur die Volksraad op die Uitvoerende Raa d be n oem word, terself- dertyd as vise-pre sident s ou optree as dit nodi g w as. 7 0 ) Met di e a anva arding v a n hierdie voor s t e ll e het di e V olks -

raa d s odoende ^TI uit er s noodsaaklike amp in d ie l ew e g e - roep en is Paul Kruger op 8 Maart 1877 as eerste vise- staatspresident deur die Volksraad benoem.7l)Va n die vi s e- s t a atspresident i s geen spesiale eed g ev orde r n i e en al e ed wa t hy m oes af l~ i s die wat v a n h om a s lid va n

66)

"•••• evenwel hebben wy v e rnomen dat gedur ende deaf- wezi gheid van den Presi d ent e en C ommi s sie za l age ren , be s t aande uit d e h ee r en W. W .Collins , J .G. Si eb e r t en G. du To i t. Ret is mee r in over een s t emmin g m e t d e ge vo el ens v an onze R a a ds l eden, d aa r er v eel b r oo d en visch t e v erd ee l en v a lt."

Scholtz : a.w., bl. 108.

67)va n d e r M erwe ~ M.T.Steyn II, bl. 99 .

68 )Vgl. bv. i nsw eri ng v a n Snyman d eur Bos h of ( U i tv oe r ende R a a ds notu l e (O.V.S.), l Apri l 1859 ; T he Fr i end , 8

Apri l 1859); in sweri n g va n kommi ss i e d eu r pres . Br a nd in 1876 (Art. 2 van A a ns pr a ak va n

Cornmi ssi e van Be- stuur," op g en eem in Volks raads n otul e ( O.V.S. ) , l M ei 1 876).

69 )Vgl. bv. in swer ing v a n V en t e r in 18 63 (Volksr a a d snotu- le ( O.V. S .) 20 Juni e 18 63 ); Vent er in 18 69 (ib i d . ,

29 M ei 1 8 6 9 ~ ; Bli gnaul t in 1 8~4 (i b i d .~ 25 J un ie 1 894 ) 9 Bl ignault i n 1895 (i b i d ., 2 Apri l 1 89 5 ;.

70)Ky k bl. 304 van hi e rdie werk .

71 )Vgl. E n ge lbrecht : T.F.Burgers , bl. 311. Di e b en oeming van K rug er tot vi s e-st aa t s pre s id ent h e t n i e op 7 M a a rt

soo s bnge lbrecht b eweer¢ pla asg evind n ie , maar op 8 Maa rt 1 877. ( K y k E .V.R.l 2 : V olk s r aa ds notule (Z.A , R. ),

art. 34, 8 M a a rt 187 7).

die Uitvoerende Raad vereis is. 72 ) Die funksie van die amptenaar is as volg omskrywe~

11

Ingeval van ontzetting uit zyn post, onbekwaamheid door ligchaam.s- of verstandsgebreken, of dood van den Staatspresident, treedt het door den Volksraad benoemd lid van den Uitvoerenden Raad als Vice-Pre- sident op, zoolang tot de nieuw benoemde Staatspre- sident in functie is getreden."73)

Dit is eienaardig dat ook hier geen woord g e- spreek word van wat die funksie van die vise-staatspre- sident sou wees wanneer die staatspresident met verlof afwesig sou wees nie. Die praktyk kon ook nie toon hoe in sodanige gevalle geha,."'d el sou word nie omdat die annek- sasie van die Republiek op 12 April 1877, sleg s een m a ancl nadat Kruger tot die pos benoem is, plaasgevind het.

Tydens die anneksasieperiode sou Kruger as vi s e-presid ent

•n uiters belangrike rol speel en wel as lid van die Driemanskap.

3. Die Driemanskap.

Met die herstel van die Regering van die Z.A.R.

in 1880 het die volksbyeenkoms aan Paul Kruger, in sy ho e- danigh eid as vise-president, krag tens die b enoeming v an 8 Maart 1877, opgedra om die Volksraad so s poedig mo ont- lik byeen te roep. Op voorstel van die onvoltallige Uit- voerende Raad, is op hierdie volksvergadering be s luit om n voorlopige uitvoerende gesag daar t e st e l, en i s t e r opvulling van die vaka nte pre s id entsam.p, •n drieman s k ap benoem, bestaande uit vise-president Kruger, P.J.Joub ert as kommandant-generaal en M.W.Pretorius. 74 ) Hierdie

Driemanskap sou aan bewind v a n sake staan tot tyd en wyl •n nuwe president g ekie s s ou word. 75 ) Di e nuwe pre -

s ident s ou egter eers in Mei 1 88 3 ingeswe er word.

Teen die einde van die e ers te jaar van hulle bewind het vis e-president Krug er, wat as mondstuk van die Driemanskap opge tree het, dit no di g geag om aan die Volksra a d voor t e s tel om te be paa l hoe l ank die Dri e - manskap die aan hull e opgedraagde t a ak mo es ve rrig, maar die Volksraad het gevoel

"dat met h e t oo g op de omst andi gh e den des l and s h e t vooral snog niet raadzaam is e ene verand ering te

7 2 )Vgl. E .V.R.l2: Volk s r a adsnotul e , a rt.34, 8 Maart 1 877 . 7 3)Toevoeging tot Grondwet, 1877, art. 7 (Locale Wetten

der Z.A.R., 1849-1885, bl. 680).

74 )Kyk bl. 4 56- van hierd i e werk .

75)Vgl. C.N.J. duPle ss is: U i t de G e schi ed enis van d e

Z.A.R . en van de A f rikaand er s , Ams t e r dam-Pre tor i a ,

1898, bll. 87-88.

493

brengen in den vorm der Regering zoo als hy nu bestaat en bepaalt dat de zaak in de aanstaande zitting op nieuw zal behandeld worden en zoo voort in iedere volgende zitting tot dat er finaal om- trent de electie van een Staats President zal zyn besluit."76)

Hoewel die Driemanskap hulle op ·n bewonderens- waardige wyse van hulle uiters moeilike taak, tydsomst a :n- di ghede in aanmerking geneem, gekwyt het, kom dit voor of die bestaan van die instansie nie so •n algemene te- vredenheid weggedra het nie en het o.a. ook die pers hom sterk beywer vir die verkiesing van •n staatspre s ident. 77 ) Geen pertinen ~ e besware daarteen is aanvanklik openbaar gemaak nie, maar na aanleiding van ~ brief in De Yolks-

stem teen die helfte van 1882 skyn dit asof die belang rik- ste beswaar teen h i erdie vorm van plaasvervanging die vrees was dat met d i e oog op ^~ toekomstige staatspresi- dentsverkiesing daar ernstige tweedrag onder die burgers sou ontstaan omdat twee lede van die Driemanskap, Kru~er

en Joubert, elkeen sterk ondersteuning ontvang het.7 8 Hierdie brief is ~ week later deur De Volksstem opgevolg met ~ hoofartikel waarin die besware teen die Drieman-

skapsregering meer pertinent uiteengesit is en weereens aangedring is op ·n Volksraadsbeslui t om te rel=H dat •n permanente president gekies moes word. De Volksstem79) skryf o. a.:

"Met het nemen van zulk een beslui t (nl. om •n presidentsverkiesing te laat plaasvind) zal de Volksraad het belang des lands grootelyks bevor- deren. ' t Is toch over bekend, binnen zoowel als buiten 's lands, dat het benoemen van een Drie- manschap slechts bedoeld was als een tydelyke

en voorloopige schikking. Er is meer. Het volk der Transvaal heeft, indien al niet by eigen volksbesluit dan toch by monde van zyne meest vertrouwde vertegnwoordigers, de verzekering ge- geven, dat het herstel van de onafhankelykheid des lands spoedig gevolgd zou worden door de verkiezing van een man van opvoeding en ontwik- keling tot Staatspresident. Z.H.Ed. de Vice-

7 ⁶ JE.V.R.l5: Volksraadsnotule, art. 366, 8 Nov.l88l.

77)Vgl. De Volksstem, l l Jan. 1882 en 25 Jan.l882 (hoof- artikels).

7 8 )Vgl. brief van "A.B.

d. d. Pretoria, 20 Junie 1882 in De Volksstem, 21 Junie 1882.

79)Uitgawe van 28 Junie 1882. Vgl. ook De Volksstem,

5 Julie 1882 (hoofartikel).

President en de H.Ed. heer P.J.Joubert zullen niet ontkennen, dat die belofte door hen her- haaldelyk gedaan is. ' t Word tyd dat aan die be- lofte voldaan wordt, willen wy het vertrouwen van het buitenland behouden. Met onzen Correspondent

"A.B.,

in onze uitgaven van verleden week, zegg en wy: het stelsel van een bestuur door een Drieman- schap is verkeerd. Het draagt de zaden van ontbin- ding in z ich en meet op den duur mi s lukkeh. v Vy heb- ben er hier de proef v a n. Of gelob f t men dat he t H.Ed. Driema nschap nog een jaar eenst emmig te zamen kan werken? Wat ons verbaast, is, dat ' t tot dus- ver nog zoo geed gegaan is; doch ' t is geen wyze staatkunde om altyd maar op geed geluk te vertrou- wen. Als er eens tweedragt in het land i s , kunnen de gevolgen verschrikkelyk zyn en twe e dragt zal er komen onder het te g emvoordi g stelsel van bestuur."

·n A.inder beswaar wat in dieselfde artikel teen die Driemanskap-stelsel geopper is, is d a t die b e staande stelsel die staat baie duur kos. Waar die salaris van

TI staatspresident £1500 per j a ar was, was d ie ko s te a an die Driemanskap verbonde, £3120 per j aar, soda t die ver- kiesing van ·n permanente president die land baie koste sou bespaar. Hierdie oorweging, s~ De Volksstem, sou op s igself nog nie soveel gewi g g edra het nie omdat hy van die be g insel uitgaan dat die s t a at vir TI g o e ie e n d e e g like bestuur ook goed behoort te betaal,

"doch wanneer zy in verband g e nomen wordt me t het feit, dat deze groote uitgaa f thans gedaan wordt tot instandhouding van een s t e lsel dat i n z ich zel f verk e erd is, me enen wy da t zulk eene b es chou wing we l de g e lyk a a nd a cht verdient. Men l e tte e r op, v~ s p r e - ken ni e t van d e a chtenswaa rdige m annen die tha n s ons H.Ed. Dri emansschap vormen. Zy hebben onze verwon- dering v e rwekt door de wyze waarop zy de hoo gs t

moeyelyke po s itie hebben bekleed in e en vo rm v a n b e - s tuur die u i t zyn a ard op den duur ni e t d eu g t."

In Jul i e 1882 het d ie saak v a n d i e Dri em a n s kaps - rege ring in die Volk s r aad t e r sp rake ge kom na a a nleiding van ·n brief wat de ur P.J.Jou bert, as lid van die Dri e - manskap, aan di e we t g e wende l i gga a m ge ri g i s . Te r wille v a n die b e l a n g rik h e id van di e bri e f wor d ^TI ge d e e l t e d aar- van h i e r u itvoerig a a n g eh a al:

" •.•. ik (gevoel) .•• my a ls ee rlyk en v ad erla n ds - lieve nd burger v e rpli g t, u te herinne ren aan het grondwettig b es t i e r van het l a nd, d a t i s van e en President, g e kozen door de vry e k euz e v a n h e t volk en de bu r ge r s v an d e z en S taat.

I k z ie d agel yks in de ni euws bla d e n daa rove r s chryve n e n twi s ten. Ree d s zyn d a arvo o r d e name n van zeer waardige mannen geno emd en die van and e r e n verguisd, e n het kan ni e t a n de rs, ik t e n mins t e vrees er voor dat het l a n g er b e st aan v a n h et Dri e - manschap v e rde eldhe id in het l and k a n en z al t e we eg

bre n gen, e n d a t d aardoor h e t g root e we r k v a n Go d s g e-

n ade en v e rlb s sing aan h e t l a nd e n v olk ges cho nke n ,

495

kan worden vorgald en verwoest en h e t land v e rd e r kan worden gostort in ni euwe en voor ons onge kende ellende. En, achtbare he e ren, ho e tr eurig zal h e t dan voor on s wezen om vervuld t e zien de voorspel- lingen onzer te genparty? Hoe zullen we ons dan ni e t met zelfv e rwyt e n naberouw belad e n gevoelen?

Het is aan niemand uwer, achtbare h ee ren, on- bekend, ho e onzen vyanden, op ons ong e luk spec ul e - rende, aanhoudend hebb e n bew ee rd dat, als wy ons

land en onz e onafhankelykheid t e rugkrygen, wy dadelyk weer in e ig e n boezem verscheurd zoude n worden

door twee dragt en v e rdeeldheid; e n zoude (zoo werd voorspeld) een Joubert-party en een Krugers-party

zyn. Joubert zou Pre sident willen zyn; Kruger zou President will en zyn en het gevolg tweedragt en v e r- deeldheid, burgeroorlog en wie weet wat mee r zou e r wezen. Nu, acht bare h ee ren, onze God hoop ik zal h e t verho e d en, maar lat e n wy dan ook daarvoor wake n,

en ik, uw n e deri ge dienaar, wil me t alle kracht h et myn e bydragen om dat te help e n afwendon en daarom verklaar ik nu voor u, Ed e l Achtbar en, met nadruk, dat hy di e van my spreekt of gesproken h ee ft als zoude ik naar d e betr e kking van Preside nt staan of daarnaar jagen, die belastert my. Ne e n, nooit zou ik wann ee r ik in den uitersten nood da a rto e door God geroepen en door h e t volk gekozen werd, my h e bben onttrokken om h e t land t e di e nen, dat weet d e we - r e ld, dat h eb ik_getoond, dan spande ik al myne kracht e n te zamen, dan waagde ik goea e n b~o ea voor land en volk; maar, Edel Achtbare h e eren, ditmaal acht ik my verpligt in h e t allerh e iligst bclang van volk en land dat ik gediend h e b en l i e f h e b, om n aar den toestand van ons land en volk oord e e lend e , Uw Achtbaren als myn bescheiden oord e e l b ek e nd t e rna- ken, dat de behoefte d e s lands h e t vordert e n ik mo e t

ze gge n mee st ernstig vord e rt, dat Z.H.Ed. de Vic e - Preside nt, S.J.P.Kruge r, zich de k euz e laat wcl ge val- l en en op zich n eemt d e kandidatuur voor h o t Pres i- d e ntschap, t en einde de ze e r ndodlottig e v e rd a e ld- heid di e er in h e t land ontstaan kan af t e wen d e n e n

te voorkomen.

De war e l i e fd e die ik in myn h a rt omdraag voor land en volk, v e rbindt my om met a l myn magt me de t e werken in alles dat tot de eensg e zindheid en d e we l- vaart van d a t land en volk strekk en kan e n daartoe wil ik Z.H.Ed. getrouw bystaan in zoodanige positi c als myn e ove rtuiging my l e iden ma g en voor my do en- l ;yk zal we z e n.

He t is met d e b a st e wenschen dat ik alzoo tot Uw Edel Achtbaar ligchaam genad e rd b en e n ik vlei my me t de hoop, dat ik ni e t ter kwad en ure tot Uw Edel Achtb. gekomen bon, aang e zi en ik, naar myne nederig e beschouwing, een misdaa d zou hebb e n b egaan indien ik niet deze zaak nu e rnstig onder UEds.

Achtbar en aandacht zou hebben gebragt, en my ni e t bytyds h e bben g ekweten van een oli g t waarvan het verzuim noodlottig kon worden voor myzelven en voor het volk dat ik waarlyk lief. heb."80J

SO)Hierdie brief van Joubert aan di e Volksra ad, d.d. Pre -

toria, 4 Juli e 1882~ is opgeneem in Volksraadsnotul o ,

art. 745, 7 Julie 1~82 (Byvoegs c l tot St a atscourant,

10 Aug. 1882).

In die lang bespreking wat na a a nleiding van bogenoemde brief oor die hele aangeleentheid plaasge- vind het, het volksraadslid N.J.Smit ook nog die aandag daarop gevestig dat die Driemanskap nie volgens enige wet van die Republiek bestaan nie, maar krag tens • n volks - besluit.81) Oor die brief van Joubert h e t aldie Volks- raadslede nie eners gedink nie, maar uiteindelik is b e - slui t om met die oog op landsomstandighede •n president s - verkiesing te hou. 82 )

Met die daaropvolgende verki e sing van Kruger as president en sy inswering op 8 Mei 1 8 83

was die taak van die Driemanskap, waarvan h ulle hulle onder uiter s moeilike omstandighede skitterend gekwyt het, dan ook af-

gehandel.

4. Die amp van vise-staatspresident in die Z . A. R. na 1881.

Na die herstel van die onafhanklikheid van die Z . A.R. in 1881 is aan die Burgers-grondwetswysiging van 1877 aandag geskenk en is ten spyte van di e vise-pre s i- dentskap weereens •n verander i ng gemaak. Waar d ie Bur- gers-wysigingswet bepaal het dat die Volksraad slegs een lid op die Uitvoer e nde Raad sou kies, wat indi e n no d i g as vise-president sou optree, 8 3) het die Volksraa d in 1881, op voorst e l van die Ui t voerende Raad, weer tot di e

stelsel van twee deur die Volksraad gekose Uitvoerende Raadslede teruggekeer, sonder om een van hull e defin i t i e f as vise-president aan te wys . 84 ) Terselfertyd i s vir d i e plaasvervanging van die st a atspr e sid ent voorsi en ing

gemaak deur di e volgende bepalingg

"Ingeval van ontzetting uit zyn post, onb ekwaam heid door ligchaams- of verstandsgebreken of dood van den Staatspresident, treedt het door den Volksraad benoemd lid van den Uitv. Raad als Vice-President op, die in ov e rleg met den Uitv. Raad en desvereischt Bl)Volksraadsnotule, art. 747: 7 Julie 188 2 (Byvo e gsel

tot Staatscourant, 10 Aug. 1882).

82 )Ibid., artt. 765-766, 10 Julie 1882 (ibid., 17 Aug.

1882). Hierdie beslui t is deur De Volksstem .( 12 Julie 1882) toegejuig, nadat weereens op die ondoel- treffendheid van die Driemanskap-regeringstelsel gewys is. Kyk ook De Volksstem, 19 Julie 1882 (hoof- artikel).

83) Kyk bll. 304 e .v. en 491 v a n hi e rdie werl\: .

84 )Volksraadsnotul e A art. 94~ 11 Okt. 1881 (Byvoegs e l tot

Staatscourant, 1~ Okt. 18~1); Wet 2/1881, art.2 (Lo-

cale Wetten der Z.A.R., 1849-1885, bll .. 1025-1026).

497

onmiddelyk d en Volk s raad zal oproep en om voor- ziening te maken voor de Electie v an e e n ande ren Staatspresident en daarop in functie zal blyven tot- dat de ni euw verkozen Staa tspre s id ent zyn amb t als zoodanig he ef t aanvaard." 85 )

Hierdie bewoording van die artike l is v a tbaar vir n verk l a ring dat sodra die staatspres ident om die genoemde red es nie meer in staat s ou wees om sy amp te vervul nie, die Volksraad een van die l ede van die Ui t - voerende Raad as vise-president sou benoem, met ander woorde, dat deur die artikel geen voorsiening vi r n pe r- manente vise-s taatspresident gemaak is nie. Di t <;as eg-

ter nie die int erpretasie wat deur di e Uitvo e rend e Raad en die Volk sraad daaraan geheg is nie, want na die in- swering van Kruge r as staatspresident in Mei 1 88 3, het die Staatssekre ·~aris namens die Regering v an die Z.A . R . die Volksraad daarop gewys dat kragtens artikel 6 van Wet 2/1881 n vise-staatspresident gek i es moes wora 86 )en het die Volk s r aad , daarop handel ende , vir P .J .Joubert as vi se- staatspres i dent v an die Republ i ek gek i es . 87 ) Daar- na he t die kwess i e van di e be~diging v a n die vise-st aat s - pre sident t e r sprake gek om en het d i e Volksraad gevoel dat, aangesien Joubert as k ommandant - generaa l ampshalwe lid v an die Uitvo e rende Raad was, die kommandant-

gene r aa l seed wat hy afge l~ het, ook vi r sy optrede as vise-president , wanneer nodi g , voldoende sou wees . 8 8 )

Die v erkiesing van korrunandant-generaa l Joub e rt tot vi se-presi dent het die Regering en Volksraad v a n die Z.A.R. al dadelik v oo r •n nuwe probl e em geste l. Jou- bert, wat volgens sy e ie v e r klaring , no o i t bege r ig was om die hoogst e milit~re betrek king op hom te neem nie, maar dit alleen ged o en h et vanwe ~ di e besondere omstandig- hede w aarin die l and v e rk ee r het en omdat die vo l k hom tot die ho~ ^{amp gekies} het, 8 9)het tydens die Mapoch- B5 )Kyk Volksr aadsn otul e , art. 100, 1 2 Ok~l 88 l- ^(Byvoeg-

sel tot Staa tscou rant, 2 0 Okt. 1 88 1); Wet 2/1 88 1~ art.

6 (Local e We tten der Z . A.R. , 1 849-1885 , bl. 1026; . 86 ) v. R.R .88/8 3: Staatssekretaris aan Volk s r a a d , d . d. 1 0

Mei 1883.

B?)Vo lksraadsnotule , art . 55 , 10 M ei 1 883 ( Byvo e gsel tot Staatscourant, 24 Me i 1 88 3); ibid., a rt. 56 , l l Me i 1883 (ibi d ., 31 Mei 1 883 ).

, 88 )Ibid., art. 57, l l Mei 1 88 3 ; artt . 59- 60, 1 2 Mei 1 883 (ibid ., 31 Mei 1883 ).

8 9 )van Heerden : a .w., bl. 232.

oorlog op 30 Januarie 1883 aan die Volksraad geskrywe en die liggaam v ers oek om ·n nuwe verkiesing vir ·n kom- mandant-generaal te laat plaasvind omdat toest a nde aan-

sienlik verander het. 90 ) Aan hierdi e versoek h et di e Volksraad voldo en nadat dit duidelik gestel i s dat dit ni e geskied omd a t die Volksraad nie vert roue in die mi- litore leier het nie, maar alleen op v e rsoek van Joub e rt, in aanmerking nemende die spesiale redes wat hom tot so n stap kon genoop het.9l)

Toe Joub e rt van sy verkiesing as v±se-s t aats - president in keru1is gestel is, het hy dadelik die pro- bleem wat aldus ontstaan het aan die Regering meegedee l9 2 ) en het d ie Rege ring Joubert se skrywe aan die Volks::caad voorgole.93) Joub ert het die Re gering en V o lksraad inni g bedank vir die vertroue wat aldus in hom geste l i s , maar hy wys daarop dat sy verkiesing as vise-staatspresident op sy uitvoerende raadslidskap berus het en dat hy lid van die Uitvoerende Raad is kragt ens die betre kking

wat hy as komn1andant- gene r aal beklee het . Aanges ien die Volk s raad alreeds, op sy verso ek , besluit h e t om n ver- kiesing vir ·n nuwe komrnandant-generaal t e laa t p l aasvind, wat hopelik binnekort sou gebeur , betek e n dit dat hy as kommandant-generaal nie meer l ank as lid van die Ui t - voere nd e Raad en derhalwe as vis e -staatspresident s ou k on optree nie. Gevolglik kon hy nie anders as om beleefd vir die benoeming te bedank nie.

In die Volksraad het presid e nt Krug e r na aan- l ei ding van Joub e rt se bri ef verduidelik d a t die vise - president s amp ook ni e van die uitvoer ende r aa d s lidskap afgeskei kon word nie, anders sou die vise- staatspre si - dent by die huis moes sit en nik s te doen he ni e . As plaasverva nger van die staatspresident s ou hy dan nutt e- loos we es aangesien hy nie me t di e werksaamhe d e v a n die Uitvoerende Raad bek end sou wees nie. Sy oplossing van die probleem was om vir P . J.Joubert , afgesien v an die

90)Ibid.

gl)Ibid., bl . 2 33.

9 2 )R. 2144/83: Kommandant-generaal Joub e rt aan Staats- sekretari s , d.d. Hoofkwartier, Mei 1 883 .

93)Brief opgeneem in Volksraadsnotule , a rt . 479 , 28 Ju-

ni e 1883 (Byvo egse l tot Staa tscou rant, 30 Aug . 1 88 3).

49 9

kommandant- gene r aa l s amp tot lid van die Uitvo e rende Raad te b enoem, waardeur alle beswa r e dan uit die weg geruim sou we es . So •n stap kon vol ge ns die St aa tspresi- dent b a ie maklik ged oen word omdat d i e verme erde ring van die werksaamhed e van die Uitvoerende Raad die toevoe gin~

van nog ·n lid tot d ie liggaam beslis ge r egv e rdi g het. 9 4 J

Teen so ~ h ande lswy s e het raads lid Taljaa rd eg- ter die beswaa r geopp~r dat indien Joubert we er as kom- mandant-g en e raal gek ies word en hy sou b es luit om die

amp weer te aanvaar, hy in werk1ikhe i d dan oo r twee stemme in die Uitvoerende Ra a d sou beskik, wat ook nie kon nie.95) A1 die 1ede van die Vo1ksraa d wa s van mening

dat iets gedoen moes word om Joubert as vi se-pre sident te behou en uitei n de1ik i s die knoop deurge h a k deur t e be s 1uit om

"de Regering te magtigen den Uitv. Raa d met een non-officiee1 lid in den persoon van de n ve r kozen Vice-Pre s ident te v e rme erderen, zooa1s door de Regering aanbevol en , indi en het na a floop van de kiezing van een Commandant Generaa1 mo g t blyk en , dat

Z. -~d. Gest r. P. J. Joub e rt onve rhoopt niet he rk ozen

wordt 6f indien h e rkozen dez e betrekk ing ni et z ou aannemen; op grond d a t de Vo1ksraad het wensch e lyk acht dat Z.Ed. Gestr. Joubert inge v al ni e t h e r kozen a1s Comma ndan t-Generaal, desni e ttemin zooal s nu Vice-President za1 zyn d e r Zuid-Afrikaansche Repu - bliek. Een ig e r l e i wett en die in stryd mogen b 1yk en

~~o ~l~ ~~;d~i ~e~~~~~i~ui~~;e~1~~a~i!~~~~i~~n e ~y~~~ 96 )

Aanges i en Joubert deur 3 260 v an di e 3426 bur- gers, wat aan die kommandant-gen eraal s v orki esing dee 1 gQ- n eem h e t, herki es is ,9 7 )was dit ni e no d i g om b oge no emde b es1ui t, wat t e rs elfdertyd •n wysi g ing van die Grondwet ingehou h e t, toe te pas ni e . Voor Joubert egte r opnuu t as kornrn a ndant-gen. eraa1 i ngeswe e r kon word, h et hy i n Septembe r 1 8 84 om v ers kei e r ed es a1 sy betrekk i ngs be - darlli.9 8 ) Nadat t e v e r geefs d e ur di e Vo1ksra a d e n die pu- b1iek g epoog is om Joub e rt te beweeg om s y bedank ing

9 ⁴ )Vo1ksraadsnot~1e, ^{a rt. 47 9 , 28} Junie 1883 ( Byvo egse1 tot Staat s courant, 30 Au g . 188 3).

9 5 ) Ib id.

9 6 )Ibid., a r t . 480 , 28 Junie 1 88 3 ( Byvo egse1 tot Sta a ts- courant, 30 Aug. 1 883 ).

97)van Heerd eng a .w . , b1. 2 3 6 en vo e tnoot 25 op diese1fd e b1adsy.

9 8 )Ibid., b11. 237 - 2 39; Mouton : a .w., b11 . 1 92 - 200; Van

Oordt ~ a.w., b11. 436-447.

terug te trek,9 9 )het die Volks raad op voorstel van die Uitvoerende Raad besluit om die drie po s te wat deur P.J.Joubert bekle e is , n aam lik die v a n kommandant-ge- n e raal, vise-pres ident en superintendent v a n n atur e l l e , van mekaar te skei en is dit respektiewelik aan P.A.

Cronje, C.J.Bod enstein en C.J.Joubert opge dra~lOO)

Bodenst ein h e t die benoeming aanvaar101 )maar op •n wenk van die Staats president het die Volk s r aad b e- sluit dat aanges ien die Volksraadsitting byna afge lo op was, hy nog eers in sy hoedanigheid as voorsitter v an d i e Volk s raad moes aanbly to tda t di e b e lang rikste s ake af- gehandel s ou wees e n dat hy s o k ort moontl ik voor die einde van die sitt ing as ~ itvo e r ende R~adslid ¹⁰² )en as vise-president be~dig sou word.l03)

Di e be~diging v a n Bodenstein het op 1 2 November gedurende die gewone loop v a n h u lle werksaamhede deur die Volks raad plaasgevind . 104 )

Toe Bodenste i n ses maa nd e l a t e r e rn s t i g siek geword het, h e t die Staa tspresident dit onder die aandag van di e Volksra a d gebring en is die Volk s r aad g evra om vir •n waarnemende vi se-s t aa t spresident voor siening te m aak. l05) President Kruge r het aan die Volksraad v o rd e r v e rduidelik dat daar syns insiens n l eem t e in die we t met betrekking tot die vise-pre s id ent is , wat deur die Volks r aad aangevul moes word . Die le emte was dat die Regering geen voorsienin g kon maak wanneer die vi se - staatspresident nie by magte was om sy pligte waar te n eem ni e omdat die vise-staatspres id ent deur die Volks- r aad se lf b e no em word . 10 6 ) Ver skeie b esware is t ee n die voor s tel v an die Staatspr esident geopper , o . a . dat die wet ni e vir n plaa sve rvanger van die vise-president 99)Kyk Van Heerd e n : .. . t . a . p ., b-~1~239-244 .

lOO)Uitvo e r ende Raadsnotu l e , art. 248 , 22 Okt. 1 884;

V.R.R. 286/84 : S taatssekretaris a an Volk s r aad , d.d.

22 Okt. 1 884; Volk s raad~notul e , art. 979 - 985 , 22 Okt , 1 884 (Byvoegsel tot Staatscourant , l l Des . 1 8 84 ) 9 Van He e rden: a . w., b ll. 244-245.

1o1) _{V.R.R.2 89} I _{8 4 ~ C.J .} Bo.densteln aan . Volk s r aad , d . d. 24 O kt . 1 884 .

10 2 )Bo denste in i s eers as lid v an die Uitvoerende Raad en t o e as vi se-s t a a t spre sident gekies .

l03)Volksraadsnotule , a rtt. 1006-1007, 24 Okt. 1 884 (By- voegs e l tot Staatscourant , 18 Des . 1884) .

l04)Ibid.,art. 1317, 12 Nov.l884 (Ibid.,2l Jan.l88 5 ).

l0 5 )v.R.R. 218/85 : Staatssekr. aan Volk sraad , 29 Mei 1 88 5 . 106 )Volksra adsno tul e , a rt. 2 47, 29 Mei 1 885 (Byvo e g se l

t ot Staat sc ourant, 17 Junie 1885 ).

501

voorsiening maak nie e n da t d i t ~ ekst r a l as op die land skas s ou 1 ~ . Op ~ vraag of die t e kiese pl aasv e r~

vange r gedurende die hele di enstyd van die vi s e- s t aats - pr esident in die hoe danighe id sou optree, het die

Staat s pres id ent bevestigend geantwoord. Vanw e~ di e dri n gendheid v an d i e we rk saamhed c ·.-:::::.n die Ui tvoerende Raa d en di e a fw es i gh eid van v erske i e Uitvoer e nde Raads- lede, is na •n l ang b esp r eking107 ) b es lui t om a a n die sugge s tie van di e Staa tspre s ident gevolg te gee en is T.N.de Villi e rs as waarnemende vise - staatspres ident ge - kiee108) en be ~dig.l09) Bo geno e~de versoek van die Staats- pre s ident kom bietjie vreemd voor

maar die eint lik e be- doeling was nie soseer dat ~ waarnemende vise-sta a ts- presid ent a s sod an i g benoem moes word nie , m aar wel ~

plaas v e rvang e r vir die vise-p::'esident in sy hoedani ghe id as lid van die Uitvoer ~ nde Raad.llO)

Gedurende die ve rdere bestaan van die Z.A.R.

het die posisie in v erband met die vi se- staatspresident onveranderd gebly. Na die a fsterw e van Bodenstei n i s sy betrekking weer perma nent opgevul deur die v e rki esi ng van C . J . Joubert, n adat hy eers as nie--offi s i~le lid van die Uitvo e rende Raad deur die Volk sraad g ekies is,lll) en het sy inswering twe e dae later plaasgevi nd. 11 2 ) Nadat die Volksraad aan Joubert op eie versoek eervol ont s l ag v e rl een het~ ¹ l~ ~ ^{bai e} sterk gevoel in ' die Volk s r aad ten gunst e van kommand ant-gen e r aal P.J.Joubert as vise- staatspresident ge op enbaar . Die voorsitt e r van die Volksraad het egter d aarop gewys dat , afges ien daarva n dat die Kommand ant-G eneraal v anwe~ sy ampsf igt e dikw e ls nie in die Uitvoerende Raad teenwoordig kon wees nie,

die vroe~re sk e iding van die betrekkings van kommandant - generaal, vi se -pres id ent en superintendent van naturell e die v e rkie s ing v a n die milit ~ r e hoof to t vis e - president

l07)Ibid., artt . 247- 249, 29 Mei 1 885 . 108 )Ibid., art . 250 .

lOg) Ibid.? art . 254 , 1 Juni e 1 885 ( Byvoegsel tot St a at s-- courant, 17 Juni e 1 885 ).

llO)Vgl. De Volk ss t em , 17 S ep t . 1 885 (hoo fa rtikel) .

lll)Volk sraadsnotul e , a rtt. 689 - 692 , 6 ~1lie 1 885 (Byvo eg- sel tot Staatscourant, 12 Aug . 1885).

112 )Ibid., art. 745, 8 Julie 1 885 (ibi d. ).

ll3)Ibid., a rtt. 1173-1174, 20 Juli e 1 88 7 (ibid . , 26

Okt. 1 88 7).