HOOFSTUK V.
SKOLE TYDENS DIE OORLOG 1899 - 1902. 1. 1'oestande n.a die Begin van die Oorlog.
{a) Politieke Moeilikhede voor die Oorlog.
Daar was 'n menigte klagtes van die uitlanders teen die Republikeinse Regering.{l) Die klagtes op onderwys-gebied het gegroei na die ondergang van die Johannesburgse Skoolraad in 1897. Dat net Hollanders hoofde van die
nuv1e staatskole kon word, omdat hulle die enigste behoorlik gekwalifiseerde onderwysers was, het die uitlanderkinders in die rigting van die nCouncil of Education11 gedryf,
terwyl Afrikaanse onderwysers gepoog het om die Hollander-invloed te beveg.{2) Na die Bloemfontein Konferensie, toe president Kruger lord Milner ontmoet het~ is besef dat daar geen ander uitkoms as oorlog sou wees nie, want n6g die presiden~ n6g Milner wou in die minste kopgee. Die eis om stemreg na vyf jaar verblyf was nie na die sin van Kruger nie. Die Republiek het op 12 Junie 1899 die nuwe wetgewing bekend gemaak, waarvolgens uitlanders na sewe jaar stemreg sou kon kry, waarteen Milner geprotesteer het.{3)
Die uitlanders, asook die Transvalers, het besef dat daar maar net een uitweg was. Alhoewel die Regering bereid was om toe te gee deur aan die goudvelde vyf setels
in/
{1) In C 9317 van 1899,
6,
is aangedui dat Johannesburg ontevrede was oor die onwettige drankhandel, steel van goud, nuwe belasting op winste, die rioolkonsess uitgereik aan 'n Regeringsondersteuner en moeilikhede met die werf van naturelle-arbeid. Die dinamiet -monopolie het ook bygedra.{2) a. Walker: History of South Africa, ~78. b. Malherbe: Education in South Africa, 273. {3) Walker: Ibid., ~82.
in elk van die Volksrade toe te ken, dus aan die uitlanders, het Milner aangedui dat toegewing nie tevredenheid sou
verskaf • (l)
Aubustus
1899,
na besprekings tussen dr. J.C. Smuts en die Britse Agent, Conyngham Greene, het die Regering besluit am gede~ltelik aan die e e van die uit-landers tee te gee. Daar is vo~estel dat stemreg aan die uitland8rs gegee sou word na 'n verblyf van vyf jaar in die Transvaal. Di3 aanbod sou eers deur d Volksraad behan-del word, nadat dit deur die Regering goedgekeur is. Die aanbod was 7ir d itse Regering aanneemJik, maar sekereRegering sy eis van sus ere te it '10 e s lao. c vaar, da t hulle nie moe t inmeng
met die birmelandse sake van die Republ k nie en dat kleinere s:::..Jdes a an arbitras oorgelaat mcGs word, kon hulle ;1.a11Vaetr .(2) Chamberlain se antv10ord op die aanbod ~~
Prete::.~ oerGik rwyl die Vollcsraad sit het
L
en rr.et ma2.·trcols siL was soos die oormaak van myngronde aan d ~;·,.:;:::.~.,_-c, d 1-::onfis van die uitl~ndcrs se besitt ~s w~t ~:1n vcrraad ig bevind is, asook die lmns ring vnn nlls rc3 van app6l na die ~cf volgens die Verbo.nningsrc7. Di: sevolg was dat spar.\ning nog gro r goword Dle Volksraad hot onmiddnJlik teruggegnan en gooi;~ d2. c 2A' .. ro jo..o.r verblyf vir stemreg nod was en om
Die lsc Rege:ring wo..s genee om deel to nec:::1 ann d io voorg~.::stelde ondersook niG, en hulle fl .. le rrJg toegeoion, as die Smuts-Greeno-voorstelle vrug af\mrp n , om die tocstand s,lt;:L_ILQ.YQ te oor~treeg em
( 1) Wallcor ~
(2) Ibidq 1r8:;.
(3) id.
(4) Ibid~
vir 1n oploss Die
Britte/ story of South Africa, 483.
Britte het troepe begin byeenbring. Baden Powell het in Bechuanaland en Rhodesie troepe gewerf. Pretoria het d
antvroord van Chamberlain as 'n ultimatum beskou en toe d nuus ontvang dnt 107000 troepe na Suid-Afrika van Ind en die Middellandse See-gebied kom, is oorlog definitief verwag.(l) Op 26 September 1899 het Transvaal besluit om aan te val. 'n Ultimatum is opgestel maar nie voor die middag van 9 Oktober gestuur nio, en oorlog het op 12 Oktober op Kraaipan begin.(2)
Die oorlog wat twee en 'n half jaar geduur het, t twee fases deurgomaak. Die tydperk van gewone oorlogvoer het met d anneksasie van die Transvaal in September 1900
geeindig. hot 'n tydpork van guerillaoorlog
wat beskou is ns 'n 11oxasperating interruption of the civil
vrork of reconstruction11 wat in Mei 1902 geeindig het. (b) Toestande in Johannesburg.
(i) Vortrek van Uitlanders. Toe die uitlanders besef dat d toestand in die Transvaal verorger het en dat 1n oor op han~e was, hot hulle na gebiede buite d
Transvaal vertrek vmo.r hulle tydens die oorlog veilig kon woes. Die Engelse in Johannesburg is tot 13 Oktober 1899 tyd om die Goudstad te verlaat. Diegene wat nie kon belms om te reis nie, sou deur middel van gekomman-deerde tre lp word.(3) Die laaste treine wat uitlanders uit die Transvaal sou neem, het op 17 Oktober 1899 vertrek toe 3,500 Johannesburg verlaat het.(~)
Buiten/ (1) Walker: H tory of South Africa, ~85.
(2) Ibid.
(3) Standard and Diggers News, 13 Oktobor 1891.
,,Great strLmpede, Train to Lourenco Marques over 1,000 passengers. Travelling in open trucks to get away. 1,~00 left on the 12th." Hooflyne in bostaande nuusblad.
(~) Standard and Diggers News, 17 Oktober 1899.
Buiten die wat toestemming gekry het om in Johannesburg te bly, het al die uitlanders vertrek. Diegene wat gebly het, het of Regeringsdienste aanvaar of hulp in die vorm van hospitaal en kerklike werk verleen.
(ii) Reelings vir Rus en Orde. Die dag na die uitbreek van die oorlog is Johannesburg in vzyke verdeel, wat onder die beheer van 'n sub-komitee vir Rus en Orde gestaan t. Die sub-komitee moes 'n behoorlike lys van die verskillende bewoonde en onbewoonde geboue in hul afdeling opste~ asook van die persone daarin woonagtig. Die sub-komitee het die reg besit om mense op te roep of
te kommandeer om v..rerk te doen. Reelings is getref om kos aan behoeftiges te voorsien.(l) Myne is gesluit soos Bonanza em Gro1,rn Mines. ( 2)
is in die lewe geroep.(3)
•n Spesiale burgerlike polisie
Die "Standard and Diggers News" het 'n artikel uit
11De Volkstem
11 oorgeneem waarin die Engelse oor die oorlog
betig is • 11Besides Boers and burghers, Germans,
Americans~ French, Belgians, Swedes, Norwegians, Danes,
Italians, Hollanders, Swiss and Cape Afrikanders who are able to figh~have gone to the borders to defend the
independence of the country. It is evident that all these Uitlanders have no grievances and that only the English seem to be suffering. But even of English subjects not a few have taken the oath of allegiance to this Republic and many are grieving at having been misled by the
capitalist Jingoes.11 (4)
Krygswet/ (1) Standard and Diggers News, 13 Oktober 1899.
Kennisgeving - Regeeringscommissie Rust en Orde. (2) Ibid.
(3) Ibid. Jan van Bruggen was een van die Spesiale Burgerlike Polisie.
Krygswet No. 20. van 1899, is in d Staatscourant van 14 Oktober 1899 gepubliseer.(l) Sodra die komitees van Rus en Orde behoorlik gefunksioneer en die lewe weer normaal begin \vord het, is die myne onder beheer van die Rege'r heropen~(2)
( i) Q_ie Invloed van die Oorlog
OR
die Skole, In die Staatscourant van 3 Oktober 1899 bekend gemaak dat alle Staats- en gesubsidieerde skole tot nadere kennis-gewing sou sluit. Onderv1ysers sou volgens 'n tariefbe sold word bv. 'n getroude hoof sou £10.0.0 per maand ontvang ..
ecrstc aanduiding van die van skole ontvang ons van W. Fourie van die Ebenhaezerskool, Troye-villo, wat besluit het om sy skool gedurende die tyd van dreigendc oorlog te sluit. Dio skool t op 9 Oktober gesluit waarna hy homself by dio Ambulans ps gaan aanmeld hot. Tot tyd on wyl hy vir oorlogsdicns opgeroep is, hot hy 'n betro};:king as klerk in die waglmntoor van die
spes ie, wyk Jeppestown aanvaar.(3)
D logram wat aan die skole op 3 Oktober gestuur is en wat soos volg lui: II Regeering besloot heden alle schoolen tijdelijk to sluiten, onderwijzers en onderwijze-rosson moeten zich ton dienste van het stellen,11(4) het daartoe lei dat die President Staatskool (met Ehgelsmedium) op 6 Oktober gesluit is. staatsko1e
in/
(1) Standnrd and Diggers News, 16 Oktober 1899. (2) Ibid., 19 on 25 Oktober 1899.
By 25sto hot die Bonanza, Robinson, Ferreira, Villnzo Main, Ferreira Deep, Worccs r en Pioneer myne h3ropon.
(3) ~~ 6~f~9{~§~.wm. Fourie - Dept. van Ondor't;J"ys,
(4) OR 16850/99i H. Scho1tons - Dept. van Onderwys, Oktobor 899.
in Johannesburg is na die ontvangs van die telegram ges1uit, buiten die sko1e op Vrededorp en Braamfontein, omdat die nie duidelik was waarom die sko1e ges1uit moes word nie.(l) Op 9 Oktober 1899 is die heer Scholtens van die President-skoal as sekretaris van die Regeringskommissie vir Rus en Orde in Braamfontein ingesweer.(2)
Van Bruggen het sy staatskool in Markstraat op
4
Oktober gGsJ..uit, en op 10 Oktober is hy tot lid van die kommissie va~ Ru~ en Orde vir Johannesburg-Oos benoem.(3) Die ouers was nie met die toestande tevrede nie, want die kinders het 'tveens die slui ting van skole doel1oos rond-geloop. Sommige skole soos die van Cillie, die Verenigde Kerkskool(4) op Fordsburg en Floor, die Bultskool van die Z.A.S.M.(5) hot nie gesluit nie, maar met hu1le werk voort-gegaan. Van Bruggen meld dat ouers gebruik maak van die kans deur die Z.1L S .E. vir gsree1de onder1vys aangebied. In be1ang v.~ sy skool voel hy dit is noodsaak1ik dat die skoal, al d;: as '~ privaatskool beslwu, onder sy leiding moes vocr- sulPnk dit moontlik was.(6)Wat dj.o private skole betrof, het dio Rooms-Ka-;;olieke skole hu11e onder die beskerming van Frankryk geplaas" Die Franse konsul in Johannesburg het aangebied om die 11Maris"':; B:;.'othr;r' s Col:..ege11 en die ander
Rooms-Ka tolielce/
(1) OR 10850/99, 1L Scholtens - Dept .. van Onder~rrys,
12 Oktober 1899. Scholtens meld die van Van Bruggen,
(2) (3) De Wi~ en ~homassen. OR 16850/99,_ E. 12 Okt. 189'). OR 16889/99.2. J. 13 Old. 189'J.
s
chol tens ·-· Dept. van Onderwys, van 3ruggen - D~. Mansvelt,(4) OR 17559/99, T.L, dG Wao.J. - Dr. N". Hansvelt~
20 Jan. 1899. ::h~17f da t die skoal van Cillle geslui t is op 6 Nov. 1899.
(5)
OR16957/99
5 J. van(6) Ibid.
Katolieke inrigtings onder die Franse beskerming aan die Regering vir hospitale oor te maak wat van beddens en ander toebehore deur die konsulaat voorsien sou word.(l) Die Jeppestown Grammarskool, 1vat nou deur die plaaslike ouers gere§l is, moes ook sluit, want op 14 Oktober 1899, twee dae na die begin van die oorlog, was daar nog een kos-ganger in die inrigting, nl. E. Collins, die seun van
kapt. Collins. Julius Jeppe het aangebied om die skoal tot Januariemaand aan die gang te hou, maar is nie van Staatswee toegelaat om dit te doen nie, daar hy hom ook buite die publiek moes gaan vestig.(2)
Die krygs-vret wat ingestel is, hot eienaars verbied om huurgeld te e is, terwyl die wet in lverking was. Die wet hot dus baie van die skole wat gehuurde geboue gehad het, be skerm. (3)
D Bultskool van die Z.A.S.M. het oopgebly tot
d end van die jaar.(4) Die saal van d Duitse skoal in Hospi taalheu"'i'rel het oak as hospi taal dien, ter-v.ryl die skoal oopgebly het.(5) Die kerkskool St. Cyprian's in Burghersdorp (voorheen Brickstands) onder die beskerming van die Anglikaanse kerk, het ook oopgebly. Die kersfees-funksie van die slwol is deur 122 leerlinge bygewoon, die meeste van wie se vaders oorlogsdiens gedoen het.(6)
Die skooljaar was, behahre in enkele gevalle, kort, met die vroee/
- - - · - - · -
---··---(1) Standard and Diggers News, 18 Oktober 1899.
(2) Ibid., 14 Oktober 1899.
(3) Ibid., 20 Oktober 1899.
(4) OR 18032/99, Penningmeester, Bultskoolkommissie -Supt. van Onderwys, 13 Des. 1899.
( 5)
(6)
Standard Rnd Diggers News, 22 Desember 1899.
'n Funksie is ge::...·e€n in die Empire Teater, Johannesburg op 24 Deseii1ber toe spesiale beligting vir die aand
aan die skoal toegestaan is.
vroe~ sluiting aan die begin van die oorlog. Die be-skermde skole soos die Anglikaanse en Rooms-Katolieke kerkskole het aangegaan om onderrig te verskaf.
(iv) Onderw~sers ~Regeriggsdiens. Min van die onderwysers en onderwyseresse kan na d uitbreek van die oorlog nagespoor word. Dit word vermoed dat die wat kon, onmiddellik aangesluit het. Ons merk op dat die Hol-landers merendeels by die Rooikruis of by die ambulans-grocp soos hieronder aangedui aangesluit het, waar hulle neutraal kon bly.
Die heer J. Drost, die hoof van die Turffontein Staatsondersteunde skool, het by die komitee vir Rus en Orde aangesluit nog voor die uitbreek van die oorlog.(l) Sy hulponderwyser7 C.J. Egbens, het by die Rooikruis aangesluit.(2) Van die personeel van die staatskool op Von Brandisplein vind ons die Hollander H.J. de Wit op
kornmandodiens, ter1....ryl sy hulponderwyser, McClelland, met sy familie na Cradoclt in die Kaapkolonie tot na die oorlog gegaan het.(3) Lubbert Thomassen van die staatskool Fordsburg het diens vir die subkonm1issie van Rus en Orde gedoen vir die wyk Braamfontein.(4) Later, in Desember, washy by die ambulans op Modderrivier behulpsaam.(5) Willem Fourie, van die Ebenhaezerskool, Troyeville, skryf
dat hy lid vms van die Voedselkomitee van ppestown.(6) Die Hollander, A.W. Rakers, die hoof van die Vrededorp
Staatskool/
.
(1) OR 1672lr/99, J. Drost - Dept. van Onderwys, 9 Okt. 1899.
(2) Ibid.
(3) OR 16893/99, H.J. de Wit- Dr. Mansvelt, 13 Qkt. 1899.
(4)
OR 17222/99, verklaring van subkommissie van Rus en Orde Braamfontein, 31 Okt. 1899.(5) OR 18160/991 F.N. van Niekerk - Supt. van Onderwys, 20 Des. 189::t.
(6) OR 17230/99, W.M. Fourie - Supt. van Onderwys,
Staatskool, het in November saam met die Rooikruis na Norvalspont vertrek,(l) terv~l Jan van Bruggen sy oorlogs-diens, oak in die maand, in die Nei¥castle-hospi taal begin het. (2) Toe die organisasie van die sub-komitee vir Rus en Orde in Braamfontein in die reine gebring is en H. Schol tens van die President Staatslmol se dienste nie meer nodig was nie, het hy ook na die Newcastle-hospitaal vertrek om daar diens to doen.(3)
Van die Engelse hulponder1vysers is nie veel te vind nie, buiten die vertrek van McClelland asook Dalbey wa t a an die Vrededorpse Staa tskool werksaam vras. (4) Ons kan dus aflei dat die onderwysors \vat burgers v1as ook hul deel in die oorlog bygodra hot.
(v) ±Lie Heropening van Sko~~· Toe die oorlog begin het, is instruksios dour die Onder1vysdepartement uitgere dat dio skole sou sluit.
z.
Or~el, die ou heer wat die hoof van die Spes Bona Takskool in Burghersdorp was, het gevoel dat weens sy ouderdom hy die beste diens kon verrig dour sy slmol oop te hou. Hy mold dat dit nooi t sy strewe vms om sy sak deur middel van onderv1ys te vul nie. (5) Teen die einde van dio maand Oktober het nog tussen 67- 70 leerlingc die skoal bygewoon.(6) Hy het die skoolbesoek as taamlik goed beskou.Die/ (1) OR 17383/99, A.W.
10 Nov. 1899. Rakers
-
Supt. van Ondorwys;, (2) OR 174651?~6 J. van Bruggen - Supt. van Onderwys,15 Nov. 18;;;;;.
(3) OR 17474/99, H. Scholtons - Supt. van Ondor-v~s,
16 Nov. 1899.
(4) OR 17242/999 A.S. Nel - Supt. van Onderuys,
21 Nov. 1399. ,Dalbey heeft geen aanspraak meer op zijn zalaris daar hij zonder verlo:f vertrokken is." (5) OR 16711/99,
z.
Ormel - Dept. van Onderi,rys,9 Old. 1899.
(6) OR 17060/99,
z.
Ormel - Supt. van Onder\vys~ 23 Okt. 1899.Die nuwe jaar 1900 het aangebreek en met die vordering van die Republikeine teen die Britse Magte het etlike hoofde besluit dat die tyd weer vir die opening van skole in Johannesburg aangebreek het. Die 11St. John's
College" en die Jodeskool het op 15 Januarie heropen om opvoedingswerk te doen.(l) Die gymnasiumsaal van die Duitseskool wat ontruim is om diens as hospitaal te doen, is aan die skool teruggegee met die gevolg dat die skool sy heropening vir 22 Januarie geadverteer hot, wanneer kindcrs toegelaat sou word.(2)
Van die staatsondersteunde skole het ook weer hul deure vir leerlinge geopen, want daar is gevoel dat die stad sy normale gang moes gaan. Die Ebenhaezerskool van Willem Fourie is deur sy hulponder'\vy.sers in Troyeville heropen.(3) Die Fordsburg Publieke Skool is ook deur die hoof, 1. Heyer, op 13 Januarie heropen.(4) Toe die hoof om 'n toelae skryf', meld hy: 11De ouders der kinderen,
doen wat zij kunnen om ons te helpen, doch hoewel we hun poging waardeeren, de hulp is gering, daar de meeste vaders en oudere brooders op kommando zijn. Sedert 13 Desember de heropening der school ontvingen wij van dit toch aanzienlijk getal leerlingen tot nu 23 Januarie £11.4.0 schoolgeld en daar dit gelijk verdeeld wordt,
bedraagt dit voor olke lid van ons personeel ongeveer £1.10. 0. " ( 5)
(1) Stand<ud and Diggers Ne1,vs7 12 Januarie 1900. (2) Ibid., 19 Januario 1900.
Jan/
(3) a. OR 601/00, Penningmeester, Ebenhaezerskool, Jeppe -Dept. van Ondorwys, 22 Jan. 1900.
b. OR693/00, P. Nel - Supt. van Onderwys, 23 Jan. 1900. Ds. Paul Nel het gevra dat die nodige boeke vry aan die skool geskenk moos word want die ouers is meest-al behoeftig.
(4) Heropon vir die nu~t~e jaar.
(5) a. OR 577/00~ L, Meyer - Supt. van Onderwys,23 Jan.l900. b. Standard and Digger~ Ne-vrs~ 10 Mei 1900, Op die
Jan van Bruggen het met verlof van komm.andodiens in Februarie 1900 teruggekeer, en was verbaas dat die Onder1.zysdepartement nog nie planne beraam het om skole te heropen nie. Volgens Van Bruggen was toestande hier anders as elders, want hier ontstaan die ou 11
stumper-schooltjes", skole met Engelsmedilun, deur halfgeleerde dames opgerig. Skole vla t onder baie lyding en s tryd opgebou is, is nie heropen nie. Hy het gevoel dat die Superintendent kras moes optree en die skole teEh-.rerk en spreek sy vreos uit dat die stnatskole 11als een misdracht" sou verd1vyn, tensy pogings doelbevro.s aangewend word om hulle te heropen.(l)
Die Verenigde Kerkskool in Fordsburg het ook aan die gang gebly tot die hoof op kommandodiens gegaan het. Die skool is deur dames van die eemeente behartig.(2) Die Spes Bonaskool het die jaar haropen en het onder moeilike omstandighede voortbestaan. In Maart 1900 het ongeveer 250 lecrlingc die sl;:ool bygc1voon 1-.rat voortgesit is onder die hoof
c.
Naude. Hy meld dat hy daagliks toegang tot die skool moet vroier, eenvoudig omdat hy met sy huidigo pGI'sonoel, bestaande ui t vyf, nio meer ldnders kon onderrig nic.(3) Indian hy meer personeel kon kry, sou hy meer leerlinge kon toelaat.Ons vind dus dat orde gevolg het nadat die Goudstad weer sy normale gang begin gaan het. Om te verhoed dat die kinders doelloos ronddwaal, het van die ondervJYSers soos Ormel9 Naude7 Neyer en andere gesorg dat hul skole
a an/
· - - - ·
---~-·---(1) OR 1060/00, J. van Bruggen- Supt. van Ondervrys9
10 Feb. 1900.
(2) OR 1672/00, G.F. Cillie - Sekr. van OndervJYs,
7
Naart 1900.(3) OR 1926/00.t
c.
Naude - Supt. van Onder1~rys,aan die gang bly.(l) Andere soos Cillie en Fourie het gesorg dat hul skole met die werk aangaan. Die kerk-, Duitse- en Jodeskole het met hulle werk voortgegaan tot die oorgawe van Johannesburg.
2.
'n
Nu-v1e Tydperk in die Gesk:t_ede.Jlis van Johannesburg. (a) Q.ie Oorgmve van Johannesburg.Met die aankoms van nuwe troepo het die
magte stadigaan die oorhand gekry. Nadat lord Roberts met sy magto Bloemfontein bereik het, het hy eers gerus voordat hy ·vreor na Pretoria kon opruk. Toe hy weer na die verposing begin bevJeog on as gevolg van die ne deur kommandant Andries Cronje ly, het die burgers gevoel dat hul tydperk van sukses verby v1as. Na hierdie tyd is nie veel direkte weerstand deur die burgers gobied , sodat
d itsG magto oor d Vaalrivier in die r t van Johannesburg goruk het. Die Engelse het ver~tmg dat re§lings getref sou word om d myne te vernietig en
mi die Goudstad aan d brand te steek - d Goudstad wat die oorlog veroor het. Johannesburg eg r nie
in puin gele nie en is die Britse magte op 31 Mei 1900, na 'n geveg naby Germiston, ingeneem.(2)
Met die oorgswe t die einde van a s wat
Hollands in Johannesburg 1,~ras, o.nngebreek. Nou het dit 'n lse stad geword.
skolo wat nou vir die
D skole is gesluit on rrig van burgers s was die lmmpsl:ool op Turffontein.
enigste het,
(b) Toestnnde/
----~---·-·---~---(1) Standard and Diggers News, 10 Moi 1900.
Meyer het die Staa tsl:::ool Vrodedorp c:.s skoolgcbou gebruik in plaas vnn sy gebou in Fordsburg.
(2) a. Standard and D s News, 31 Mei 1900. b. Davitt: Tho Boer Fight for Freedom, 435. c. Walker: History of South Africa, 492 - 493.
(b) Toestande na die EngelsB Korns.
(i) Sargapt se Korns. John Robinson het Engeland gegaan na hy vergadering van
1899
in Kaapstad lse in bosit torug to keor. konnis gostols in ordo gebring het. Die ste
11Council of Education" het in Novemb.er
sgevind. Toe Johannesburg deur die em.is, het hy weer planne berao.m om Julio
1900
hot hy sir Alfred Milnerdie standpunt ve.n die 11Council11 nou
sou wees:
11Since leaving England s vreeks ago I
r,rned that extremely probable that the Council of Education 1vi th ch I am connected, will not resume
its work in Johannesburg. It is recogni~ed that the
Government of nevr Colony vrill undertal~e the control of elementary education and it is the minds re-presentatives some of the donors to apply the funds subscribed to some specific object connected v.Ji th Higher Education. 11(1) Hy bied sy aan, volgens advies van
rcy Fitzpatr ontvang: nYour Excellency has ady some idea of difficult and anxious work I have doing in Johannesburg during recent s •••••.• No man s a more intimate knowledge of the educational needs of part of South Africa and the difficult s the new ~ducation
Department experience in aling with the industrial population on one hand and old country population on the other, and I think my knowledge of tho ople of the Rand7 and a fairly intimate acquaintance vdth the Dutch chara 7 to enable me point the way to a
solu-tion to any problem that may arise. 11 ( 2) t nie
gevoel dat met die stelsol van onder-vrys in Transvaal wou "\verk nie ~ 1vant ! n de sl~dige alleen kon d werk
behartig/ (l) Sec. Tvl. Adm. 10273 J. Robinson- Sir Alfred Nilnor,
16 Julie 1900. (2) Ibid.
behartig. Hy het nie gedink dat Robinson voldoende be-voegdheid besit het om die reusetaak uit te voer nie.(l)
Sir Alfred Milner het al spoedig gesien dat die konsentrasiekampe, waar die vrouens en kinders van die nog vegtende burgers byeeneebring is, 'n gulde geloentheid aangebiod hot om sy politiek van verengelsing van die hele Suid-Afrika 'n stoot vorentoo to gee. Joseph Chamberlain, die·Britse minister van Kolonios, en 1n geesgenoot van
Milner, hGt aan hom opgedre. om sisteme,tiese en spesiale pogings aan te \·rend om soveel as moontlik van d duisende Boeregevangenes te probeer beinvloed, sodat hulle
duide-liker die oorsake van die oorlog kon verstaan, asook die motievre van die Engelse Regering en hul eie toekomstige posi~ie as Britse onderdane.(2) Die onsekere toestand en die noodsaaklikheid van lwordinasie en kontrole het die Britse owerhede laat besluit om 'n aparte ondervzysdeparte~
ment in die vero-v1erde gebied te stig, en 1 n bel&ame per soon
as direkteur aan te stel ten einde die hele ondervzysstelsel onder sentrale beheer te bring.(3)
E.B. Sargant, wat vroeer in Suid-Afrika was en veral aandag aan ondervJys in Rhodesie gm·zy hot, is
aanges 1.(4) Sargant was 'n vurige patriot en 'n groot voorstander van ryksoenheid. Hierdie ideo van die een-heid van die i tse Ryk "l.vou hy bevorder deur die kinders van die verskillende Britse oorde daartoe op to voed. Volgens hom \vas die eerste plig van die onderwyser om die
kinders/
--~-·---·---(l) Sec. Tvl. Adm. No. 4o1 High Commissioner - Political Secretary, 21 Julie 1~00.
(2) Symington: Onderwys in die Transvaal gedurende die Kroonkolonie ?eriode 1900 - 1907, 17.
(3) Symington~ Ibid.
(4) a. Symington: Ibid., 20.
b. Coetzee: Onder~JS in Transvaal, 72.
kinders die voortreflikheid en noodsaaklikheid van die eenheid van die Ryk te laat besef.(l)
Alhoewel Sargant eers op
6
November 1900 sy aan-stelling aanvaar het, is pogirigs al vroeer aangewend om onderwys in Johannesburg in orde te bring.(ii) Robinson se Ondersoek. Johannesburg was een van die eerste plekke waar toestande na die Britse verovre-ring betreklik rustig geword hot. Dit is dan ook hier dat John Robinson tydelik in diens geneem is om 1n studie van
die plaaslike toestande te maak en advies to .(2) Robinson he~ die w~rk in Oktober aanvaar. Hy het 'n op-gawe gemaak van skole en onderwys in Johannesburg, wat in Desember 1900 ingedien is. Sy opgawe het aangedui dat die volgende skole oop vras en die syfers 1,va t hy e, is volgens hor.1 naastenby korrek; (3) . 111'~1arist Brother 1 s
Colle 110\ ot 25'0 loerlinge het onder die beheer van breeder
Valeman stann, ter,,ryl die Duitse skool sy werk onder dr. Weidner mot 35'0 loerlinge voortgesit het. Die End-straat kloosterslwol of Conventskool met 15'0 erlinge; 'n skool in Jeppestown onder G. Eales met 30 leerlinge; St. Jviaryts onder mej. Holmes-Orr met 4o leerlinge, en die
skool van Van Bruggen met 90 leerlinge, vmt nou in 'n Ehgelse skool omgeslcop is, het d Engelsmedium slwle
gevorm. Van die Hollandsmedium skole wat· nog toegelaat is om voort te bestaan, was die van Spes Bona ~nder
C. Naude met 200 leerlinge, Spes Bona Takskool onder
z.
Ormel in Burghersdorp (Bricl\:fields) met 30 leerlinge, Hospitaalheuwel/ (1) Report of the Director of Education for the Transvaaland O.R.C. 1900 ·• 1904, Appendix VI.
(2) a. Symington~ Ondervrys in Transvaal gedurende die Kroonkolonie Periode 1900 - 1907, 18.
b. l·1alherbe: Education in South Africa, 300. c. Coetzee ~ Ondenvys in Transvaal, 74.
Hospitaalheuwel onder VanDyk met 80 leerlinge,(l) en Fbrdsburg Publieke Skool onder die beheer van Lambertus Meyer met 300 leerlinge. Thomassen het 1n skool in 1n
winkel in Bertrams geopen met 120 leerlinge, terwyl 'n heer Brink 90 leerlinge in Vrededorp in die staatskool-gebou onderrig het. Die Bultskool van die N.Z.A.S.M. was nog oop en het 120 leerlinge gehad. Die Verenigde
Kerkskool onder Gillie het nog 60 leerlinge getel. Al die skole buiten die van Thomassen en Lambertus Meyer is in skoolgeboue gehou. Heyer se skool was in 'n huis en Thomassen se slmol :tn : n winkel.
Volgens Robinson het daar 1,900 le0rlinge skole in Johannesburg byge;,-:oon. Dit is opmerklik dat vyf skole in Johannesbu~g dour fondse gehelp is wat in Holland inge-samel is. Van d fondse is verleen aan die Spes Bona-skoal, Braamfontein; Spes Bona Takskool, Burghersdorp; Hospi taalhemrel; Fords burg Publiolw Skool en die Spoor1<1eg Bul tslwol, \vaar die medium van onder rig Hollands vras.
Rodinson hot opsommcni a<:;.ngcdui dat 4o% van alle leerlinge in Johannesb·J.rg nie skoolgelde betae.l t nie. Van die leerlinge in die Hollqndsmedium skole het hy gevind dat 67.5% nie enige skoolgelde bygedra het nie.(2)
Hy t tydens sy ondersoek gevind dat ba Hollands-sprekende leerlinge die Rooms-Katolieke II Narist Brother's College" on Kloosterskool en die Dui tse .skool bygevwon het, terwyl daar ool;: Engelso loorlinge 1vas wa t die Dui tse
skool bygc\voon hot, alhocnvol die medium Dui ts was. In Johannesburr, vias dan;:- ag-en-veertig onder-vrysors uerksaam waarvan vyf-en-twintig Hollandssprekend, 17 Engelssprekend
en
6
van ander nasionaliteite was. Van die vyf-en-twintig Hollandssprekendes/( 1) Blykbaai' die Polis skool.
Hollandssprel-::endes v:ras net vyf Hollanders, terwyl die ander Afrikaners vras. Die Afrikaanse onderv:rysers was 6f sonder
'n sertifikaat 6f in bes van 'n laerangse onder"lfrys-sertifikaat van die Republiek.
In d konsentrasiekamp op Turffontein het Robin-son omtrent (~00 ld.nde!'s gevind, wat geen onderrig ontvang het nie. D5.e Hollandso predikante van Johannesburg was besig om 'n skool te organiseer maar Robinson het geen kennis gedra van hoe ve~ hulle gevorder hot nie.(l)
Ons merk dus op dat die ou gevestigde skole, hetsy privaat, het vroeer gesubsidieerd, hul deure oopgehou het. Met d groot J<:<msentre.siel~amp op die reisiesbaan op Turffontein j_s dit verbasend dat daar nog in die arm dele van Johannesburg Hollandse slwle '-'TCI.S wat met arbeid
voortgegaan hut.
Na Sargant :=-y betreld:ing as Direkteur van Onderwys aanvaar het, het hy ontdek dat die Nilitere outoriteite niks insake ondE:rvrys gedoen het nie. (2) I:y het by die hoofkHartiere die aJ<Semene houding gevind dat die deurvcer van die oorlog tot die verontagsarning en verwaarlosing van alle burgerlike sake gelei t.(3) Omdat hy 'n patriot en voorstander van ide ::tal vo.n rykseenheid 1:ras 7 wou hy
hierdie eenheid van die Britse Ryk bevorder deur die kinders van die verskil:ende Britse kolonies daartoe op
te voed. (4)
Johannesburg/
(1) Sec. Tvl. Adm. 1027, ·Johannesburg Schools, Des. 1900. (2) l1alherbe: Education in South Africa, 298.
(3) C.oetzee: Onderwys in Transvaal, 72.
(4) Report of the Director of Education for Transvaal and Orange RivG~ Colcny, 1900 - 1904. App. VI.
Johannesburg, die stad van die uitlanders, het gou na die inname deur die Britse magte sy eie weg gegaan. Alhoewel daar skole in Johannesburg gevind is, het
Robinson gevoel dat sover niks konstruktiefs gedoen is nie. (1) Vlugtelinge en ander is toegelaat om na
Johannesburg terug keer, lank voor die oorlog geeindig het, sodat hul kinders die paar skole 1..rat daar was, gevul het.(2)
Sargant het Johannesburg besoek en nadat hy Robinson se rapport nagegaan t, het hy aanbeveel dat drie skole onder beheer van die nmve regering gest moes 1..rord: een in Vrededorp in d staatskoolgebou, een in d voormalige staatskoolgebou in Markstraat en een in die voormalige gebou van die Jeppesto~m Grammarskool.(3) Hy het gevoel da t hy hoofde moe s kry 1.va t hulle by die plaaslike omstandighede sou kon aanpas, en hulle moes EngeJ_ssprekend 1vees: 11If His Excellency could decide now I might get
teachers from England by the end of February. Or if Lord Kitchener would let met have some of the teachers serving in the South African Field Force, there 1rrou1d be no difficulty at all."(4)
D fe dat Sargant graag daadwerklik wou optree, het nie veel gebaat nie, omda t hy nio te 1.ver~:: l;:on gaan voordat hy toestemming van Lord Kitchener geliTy het nie.
Hy
is aangeraai om die Britse magte nog 'n maand kans te om die oorlog te beeindig, en dan kon planne beraam wordom/
(1) Symington: Onder\zy-S in Transvaal gedurende die Kroon-ko1onie Periode 1900 - 1907, 21.
(2) Report of the Director of Education for Transvaal and O.R.C. 1900 - 1904, 14.
(3) Sec. Tvl. Adm. 1027, Memo by survey, van John Robinson, Jan. 1901. (Johannesburg Schools, Des. 1900)
om skole op die Rand te stig.(l) Planne is beraam om die drie skole '\>J"aarvan Sargant melding gemaak het, aan die gang te kry. Omdat geen onder1vysers vir die skole van die leer verkry sou kon ·word nie, is deur sy Eksellensie aanbeveel dat onder-vrysers van Engeland verkry moes vJord. (2) Sargant was bly om die toestemrrling te kry om met sy planne vir skole in Johannesburg voort te gaan. Hy het die heer Noaks Kaapstad toe gestuur om soveel ondervrysers te werf as vJa t hy moontlik kon vind. (3) Indian hy nie geskikte hoofde in die Kaapkolonie kon vind nie, -vras hy van plan om Milner se advies te volg en hoo.fde uit Engeland te kry. Om onder~rrysers te kry, sou moeilik gaan, selfs in Engeland, en hy het govoel dat hy nie tot die einde van die oorlog moes ~:mg om r n normaalskool vir die opleiding van
onder"t·JY-sers op te rig nie: 11The young Africander girls and boys who wished to be teachers might be just as \vell supported
in Pretoria or Johannesburg as in the refugee camps and could join the normal school or schools at once.11 (it)
Sargant hot 1 n onder•,ryser, I .... Mills, saam met hom van Kaapstad gebring met die doel om Mills hoo.f van die Vrededorpskool te maal'=. ( )) Hy hot die skoal net voor die tyd in Johannesburg besoek en hot gevool dat hior begin moes word. Hy het die skoolgebou in Vrededorp een aanC:. toe hy gaan wandel hot, gesion; 11Finding it open I sent
.for the Mr. Brink v1ho \vas indicated to me as the teacher
( 1) Sec. Tvl. Adm. 1027, P. itlilson - Mr. Sargant, 29 Jan. 1901.
in/
(2) Sec. Tvl. Adm. 1027, Leer III, Educational arrange-ments for the Refugees at Johannesburg.
P. Wilson - High Commissioner, 29 Jan. 1901.
(3) Sec. Tvl. Adm. 1027, B. Sargant
-
Fiddes, 11 Feb. 1901.(it) Sec. Tvl. Adm. 1027, B. SargEmt
-
Fiddes, 12 Feb. 1901.( 5)
Sec. Tvl. Adm. 1027, E.B. Sargant - Fiddes, 16 Feb. 1901.in charge. He proved quite a young man - a Dane - who had guarded bridges for the Boers, and had afterwards worked on the mines as long as the Transvaal Government had pos-session of them. In this 'day he saved a bout £30. Having nothing to do after the British occupation, and seeing the children in Vrcdedorp idling around, he obtained leave from the Military Governor to open a school which is a really good building and has first rate desks etc.11(1) Met die
hulp van 'n sekere mej. Kruger het hy die skoal sander veel geldelike ondersteuning oopgehou, waar hy die kinders van die stadsgebied onderrig het. Hy het gevoel dat die
skool eerste hulp moes ontvang, en dit het hom plesier verskaf om te voel dat hy werk verrig.(2)
Drio dae voor die brief aan Fiddes, het hy 'n petisie van die beer B.D. Brink, gerig nan die Milit3re Goevrerneur van Johannesburg, ontvang. Omdat dit 'n dui-delike weerspieeling van die toestande in Johannesburg gee, word dit bier aangehaal: 11I, the undersigned appeal in the
name of all the parents of the Vrededorp school childr9n to Your Excellency if possible to help us 11i th the educa-tion of our children. I am lmeping school in the Govern-ment school building in Vrededorp during the last four or five months voluntary, but o.s my assistant has left me, it is impossible for me to do it any longer gratis. I have between 80 and 100 pupils in school at present. The parents of the children are too poor to pay their school-fees. Therefore I should like to hear from your
Excellency vJhether any arrangements can be made about the schoolfund of the children and if possible to appoint a
(1) Sec. Tvl. Adm. 1027, E.B. Sargant - Fiddes, 16 Feb. 1901.
(2) Ibid.
few teachers to assist me in teaching."(l)
Omdat Brink nie opgelei is nie, het Sargant aan-beveel dat hy eers een van die Normaalskole moes bywoon voordat hy diens as onder1vysers kon doen. (2)
(b) 11~eland High School for Girls. 11
Mej. F.H. Buckland het op 2 November 1387
besluit om 'n skoal te stig en het begin met die onderrig van 'n mev. D. Alexander se dogter. Sy het toestemming ontvang om in 'n kamer in die huis van die dame soveel leerlinge in te neem soos moontlik.(3) Johannesburg het in die vroee dae nog nie huise gehad nie, en die kamer tot haar beskikking gestel, \·laS van moddor en hout gemaak
met rn linneplafon.
Families het begin aankom sodat haar leerlingtal gegroei het, met die gevolg dat sy 1 n nmve gebou moes soek.
Sy het van 'n sinkgeboutjie in Kerkstraat gebruik gemaak, deur die Baptiste Kerk opgerig. Die gebou het dus bedags as skoal en saans ns 'n kerk gedien. Mej. Buckland meld dat die geboutjie groat genoeg vir dertig leerlinge was. Daar het sy gearbei totdat die kerk self die gebou vir 'n
skoal wou h6 en sy derhali·re 'n ander tuiste moes soek. 'n Vriendin, mev. Henry Cleveland Perkins, het aangebied om die oprigting van 1n behoorlike gebou te
•
finansier. Daar sy belang in onderwys gestel het, het sy gevoel dat sy iots vir Johannesburg in die rigting
wou/
(1) Sec. Tvl. Adm. l027, B.D. Brink - Military Governor Johannesburg, 29 Jan. 1901.
(2) Sec. Tvl. Adm. 1027, E.B. Sargant - Fiddes,
16 Feb. 1901.
(3) Die Criterion Hotel is nou op die standplaas. a. Buckland: Reminiscences.
b. Konig: Seven Builders of Johannesburg,
83 - 84.
c. Cotterell: History of the Johannesburg High School for Girls.
wou doen.(l)
Drie standplase is in Leydsstraat aangekoop. Planne is beraam om 1n dubbelverdiepinggebou met vleuels
aan beide kante van 1n saal te bou. Daar is ook 'n
sink-gebou en 'n aangrensende huis gebruik toe die getalle begin groei het. Die skoal is toe "Cleveland" gedoop, ter ere van mev. Perkins se seun.
Die skoal het pas in sy nuwe tuiste in 1895 in-getrek, toe die Jamesoninval plaasgevind het. Haar skoal, soos die ander, het leeg gestaan totdat die stad weer sy normale gang gegaan het. Die skoal het nou gevorder en het selfs as ,,st .. Buckland 1 s" bekend gestaan, omdat baie van die skole in Johannesburg die naam van een of ander heilige gedra het. Mej. Buckland meld dat sy wel
Hollands sou onderrig as sy lwnnis van die taal gedra het, want die subsidie van die Onderwysdepe.rtement '\vas
aan-treklik. Die poriode 1892 - 1896 is deur die rasse-gevoelens tussen die ou burgerlike bevolking en die nuwe-linge gekenmerk, maar haar skool is ten spyte hiervan deur kinders van die amptenare bygewoon, want hulle wou graag he dat hul kinders Engels moes leer. Die opgevoede Afrikaner.s, meld mej. Bucklnnd, het die belangrikheid van Engels besef.
Toe die oorlog gekom hot, is die skool saam met die ander gesluit en allo uitlanders is versoek om die Trans-vaal te verlaat .. Die skool is toe tot Maart 1901 gcsluit,
toe Sargant mej. Buckland genader het om vveer 'n skool te begin. (2)
Mej./
-
-"'---·---~·--·---(1) a. Buckland: Reminiscences.
b. Konig: Seven Builders of Johannesburg 83 -
84.
c. Cotterell: History of the Johannesburg High School for Girls.
(2) a. Buckland: Ibid. b. Cotterell: Ibid. c. Konig: Ibid~,
87.
Mej. F.H. Buckland het die maande wat op die uit-breek van die oorlog gevolg het in Kaapstad deurgebring.(l) Daar het sy Sargant aan die einde van die jaar 1900 ont-moet en sy is uitgenooi om w·eer 'n skool in .Johannesburg te begin. (2) LD Februarie, toe sy aansoek om 'n permit gedoen het om Johannesburg in te gaan, skryf sy aan Sargant en meld dat die heer Noaks voorgestel het dat sy haar skool in .Johannesburg onder die beheer van die nuwe Regering
moes plaas. Voordat dit kon plaasvind, moes sy duidelik uiteensit wat haar huid.ige posisie ;.ms. Sy het geen dokument om te vTIJS d:1t sy \veer die gebou kon gebruik nie, en het die ho~p uitgespreek dat die heer Perkins, wat toe in Nieu-York \JOOnagtig 1vas, haar sou toelaa t om \veer die gebou te huur. Die meubels en die sinkgebou 1:J"aS haar eie
besittings. Sy sou die geboue kon gebruik totdat die standplaas verkoop is, omdat dit spesiaal vir haar doel-eindes opgerig is.(3)
Sargant hot die saak oorweeg en besluit om mej. Buckland, ,,,-at die bes te private skoal in Johannesburg voor die oorlog gehad het~ te nader om haar skoal 'n Regeringskool te maak. Mej. Buckland sou ook 'n ideale
onder~;vyseres vir r n Ho:rmaalskool 1vees. tr.Just as the best
plays are said to have beenwritten for particular compa-nies, so I feel that it may be wisest to formulate my schemes as individuals offer themselves for the 1vork11 ~
was Sargant se beleid in .Johannesburg.(~)
Mej ./
(1) a. Buckland: Reminiscences.
b. Konig: Seven Builders of Johannesburg,
87.
(2) a. Ibid.b. Sec. Tvl. Adm. 1027, F. Buckland - E.B. Sargant, 16 Feb. 1901.
(3) Sec~ Tvl. Adm. 1027, F. Buckland - E.B. Sargant, 10 Feb. 1901.
(~) Seca Tvl. Adm. 1027, E.B. Sargant - Fiddes, 26 Feb, 1901.
Mej. Buckland is toegelaat om met sekere van haar vorige hulpondervzyseresse na Johannesburg te kom. Hier het sy haar gebou in 'n verwaarloosde toestand gevind.(l) Die skool is in Maart 1901 heropen. Alhoev1el onderwys nou vry \.J'as en geen skoolgeld verwag is nie, t die dame dit moeilik gevind om genoeg leerlinge byeen te bring om drie onderwyseresse besig te hou.(2) Toe John Robinson geeis het dat, tensy meer leerlinge vir die skool verkry kon word, van die personeel verplaas sou word, het mej. Buckland se sustcr a~ die huise in Doornfontein besoek om leerlinge te wcrf.(3) Na die oorlog is die skool in sy status as 1n hoerskool vir meisics herstel.(4) Mej.
Buckland se aanstelling as hoof is op 16 Oktober 1901 deur die Uitvoerende Raad goedgekeur.(5) Die talle het
gegroei sodat 110 leerlinge aan die begin van 1902 te veel vir die skool \vas. (6) Die feit dat so baie leerlinge nog die skool bygevToon het, nadat skoolgelde gehof is, het die gehalte van die "'rerk getoon -vrat deur mej. Buckland verrig isc(7)
Sargant het na sy besoek 2an Johannesburg perso-neel gesoelc om die vrerk te doen. Onder andere het hy pogings aangewend om die heer C.D. Hope van Grahamstad te kry. (8) Hy het gevoel dat, tensy hy nou die regte mense kry/ (1) (2) (3) (4) (5) (6) a. Buckland: Reminiscences.
b. KCinig: Seven Builders of Johannesburg, Ibid.
Ibid. Ibid.
Minutes of a meeting of the Executive Council held on the 16 Oct. 1901, par. 459, 11.
Col. Sec. 64, 936/02, E.B. Sargant - Davidson, 28 Jana 1902.
(7) Ibid.
(8) Sec. Tvl. Adm. 1027, L§er III, E.B. Sargant - Fiddes, 12 Feb. 1901.
kry, hy maar met onbevredigende persooneellede tevrede sou moes wees wanneer die stormloop na Johannesburg weer
begin.(l) Die private skole wat aan die einde van 1900 in Johannesburg Has is deur die Regering goedgekeur buiten
di~ wat besluit het om C.N.O. skole te word. Die wat oorgeneem is, was die skole in Bertrams, Jeppestown, Vrededorp, Fordsburg en Markstraat.(2)
Die skole wat in Junie 1901 oop \vas, was die Bertramsskool onder mej. E.M. Parker met 51 leerlinge; Jeppestown onder G.B. Swords met 128;(3) Cleveland onder mej. F. Buckland met 30; Union Ground onder Charles
Burgoyne met 172; (l1-) Vrededorp onder F
.w.
Mills met 543; Fbrdsburg onder A. Trubshaw met 43;(5) en Markstraat onder R.J. White met 184 leerlinge.(6)Bui ten di~ skole was daar die h·1ee konsentrasie-kampskole in Johannesburg, volgens die rapport van die
Direkteur van Onder-vzys van 12 Julie 1901, met 251 leerlinge in die kamp op Turffontein, onder leiding van eerw. J.E. Davis en 58 leerlinge in die Booyscnskamp onder leiding van J. Peddie.(?) Van die Booysenskampskool is nie veel te vind nie en die skoal het blykbaar vroeg ~esluit. Die kamp is seker ook gesluit, want geen spoor van hom kan gevind 1vord nie.
4. Die/ (1) Sec. ~vl. Adm. 1027, L@er III, E.B. Sargant - Fiddes,
12 Feb. 1901.
(2) Report of the Director of Education 1902, 46.
(3) Thomassen wat die Bertramsskool heropen het was op die persom:cl.
(4) Die skool is gchou in die staatskoolgebou waarvan De Wit hoof 1vas.
(5) Skool gorool in staatskoolgebou, Fordsburg van L. ~homassen.
(6) Skoal geroel in staatskoolgebou van J. van Bruggen. (7) Report of tha Director of Education, 12 Julie 1901.
Die Anglo-Boere-oorlog het langer geduur as -vrat Engeland ver1..,rag t. :n Veldtog wat slegs dr maande moes duur, het voortges ep vir meer as 'n jaar en nog was die einde nie in sig nio. Telkens is die Engelse Parle-ment verseker dat die e::.nde nou nie meer ver was nie, en dat diP aancr,c;··raagde hulp in die vorm van meer soldate, perde, geld, ens ~ nou wel die laaste sou wees.(l) Onder hierdie o:v:s·' u, .. te:·1.ec': J:lat die Bri tse mili tere owerheid in Suid-Afrik2 bJsluit om tot 'n \vanhoopsdaad oor te gaan nl, die stigting van groat konsentrasiekampe, waarin alle
vro·Lwns en ';,:injers >nn Boere saamgetrek moe s vrord. Die vernaa.nste rede vir hi'Jrdie daad is aangegee as: 11 the declared object being to prevent the non-combative Boers
from giv~ng ass tanc? or information to the fighting
commr· ndoe s. n ( ;_) 'n AnJer rede wat aangegee , was sodat die verlli·;tlging v2,n alle voorrade en vee en die verbran-ding van ~ so be'"'e~···;:stellig kon \vord, ten einde die Boere op die \·ry:~e tot om gaw8 te d'l.-ring. Hulle sou dan nie voor-rac.e op d:·.e ;;e lwr .::::ry, -vraar vrouens nog met die boer-dery a~ngegaan het nie.(3)
eerste kampe is in September 1900 in
Bloemfontein sn Pre~J~ia gevorm.(4) In Desember, toe Robinson J ohannesb11rg a.s onderwys-adviseur vir die Wit-watersrand. ·oesoek h::t, het hy omtrent 800 Hollandssprekende
kinders/
---(1) Symington: Die Konsentrasiekampskole in die Transvaal en Oranje Vrystaat, 1.
(2) Davi The Boer Fight for Freedom, 468.
(3)
a. Sym~ug~on~ .~bid~,_ 2.,b. Lav~tt. ~bl~4 7 5b2.
kinders van skoolgaande ouderdom in die konsentrasiekamp gevind, wat op die reis sbaan in Turffontein aangel~ is.(l) Hy het vermoed dat die Hollandse predikante van Johannesburg vir 1n skool in die kamp reelings tref.(2) Daar niks gedoen nie, het hy planne beraam om 'n skool op die paviljoen van die reis sbaan op rig. (3) Die planne is beraam na 'n vlugtige besoek van Sargant aan Johannesburg in somber 1900.(4-) Die mees van die kinders in die kampe was voor die oorlog op skool of het reeds die skool verlaat~ want die onder~JSfasiliteite was van so tn aard dat die mees kinders se skoolloopbaan
s gs 1n paar jaar geduur het.(5) Vir die grater kinders
vras daar in die kampe darem heelwat werk om te doen. Hulle moos help om die tente netj s en skoon te hou, vuurmaakgoed to soek en aan dra, kos te kook en "tva ter aan to dra~ Verder is daar van hulle gebruik gemaak by die ontvang van rantsoene en moos hulle help om die kleiner kindors op pets.
In sommige kc~mpe is skole gestig en die idee het die outorite op die godagto gebring om skole in die kampe to stig.(6) Die uiteenlopende en sporadiose stel-sol van onderHys en die stigting van privaa tslwle in dorpe en later in kampe, asook die noodsanklikheid van
koordinasie (1) Sec. Tvl. Adm. 1027, Johannesburg Schools, Den.
Des. 1900. (2) Ibid.
(3) Sec. Tvl. Adm. 1027, E.B. Sargant - Fiddes, 26 Fob~ 1901.
(4-) Star, 19 bruarie 1902.
(5) Symington: Die Y.:onsentr:J.siekampskole in die Transvaal en Oranje Vrystaat,
4.
(6) a. Symington: Ibid., 5.
b. lvlalherbe: Education in South Africa, 298. c. Cootzee: Onderwys in Transvae.l, 73.
koOrdinasie en kontrole, het die lse owerheid laat besluit om 'n aparte Ondervzysdepartement vir die verowerde gebiede te skep7 en Sargant is gevra om as direkteur op te tree.(l)
(d) ILedes vir die Stigting van 'n Kampskool.
Die redes vir die stigting van 'n kampskool is deur F.C. Symington in sy proefskrif uiteengesit. Dit is
gestig eerstens uit filantropiese en humanistiese oor-vregings. Di t is ook in die levre geroep om die vyand se kinders ten gunste van die Britse saak en standpunt
•
beinvloed, te meer om hulle voor te berei om Britse onder-dane te 'VTOrd. Skole was ook nodig om beter en orde en kontrole die verskillende kampe te handhaaf. Baie van die moeders van kinders kampe het die wens uitgespreek dat die kinders onderr moes v!Ord en dus nie nutteloos rondloop nie. 1-'liskien dio duidelikste rede die bevor-dering van Sargant so ideaal. Die hoofdoel van die skole vms om Hollandssprekende kinders Engels te leer en
sodoende die gebruik van die oorwinnaar se taal onder d opkomende slag van Boere in die tweo nuwe kolonies van Transvaal en Oranjo-Vrystaat to bevorder.(2)
D vernaamsto moeilikhode in die weg van die oprigting van 'n skool was die gebrek aan skikte akkomo-dasie, meubols, matoriaal, si tple1d~o, kaste, ens. (3)
Daar was ook gebrek aan opgeleide onder-vzysers -v.rat die werk
(1) a. Symington: Die Konsentrasiekampskole in die Transvaal en Oranje Vrystaat,
5.
b. Malherbe: Education in South Africa, 298. c. Coetzee: Onder1.vys in Transvaal,
73.
(2) Symington: Ibid.,
9.
(3)
a. Ibid., 11.b. Gregory: Die Stryd om Tweetaligheid op die Wit-watersrand soos weerspie~l in die Johannesburgse
nStar" 1899 - 1914, 26 - 28.
sou verrig, na die mening van die owerheid. Die vyandige gevoel teenoor die oorwinnaar het die skoolbesoek belemmer, daar skoolbesoek nie verpligtend was nie. Omdat die skole Engels georienteer was, t sommige ouers hul kinders
verbied om daarheen te gaan. 1n Ander groat moeilikheid in die pad van die skole was die siekte wat onder die kinders in die kampe geheers het.(l)
Teenoor die moeilikhede moet 'ons ook een voordeel in aanmerking ncem, nl. dat die ondcrwys vir die kinders 1 n besondere seen \.vas, \.vant nou het hulle nie meer nodig gehad om hul kosbare tyd aan Hollands te mors wat vir hulle
'n vreemde taal 1-ras en min gebruik is nie. Volgens 11The
Star11 kon die kinders, hoofsaaklik in Johannesburg, nou 'n
'
taal aanleer \vat as die sleutel tot sukses op die Rand in die la tore le1ve beskou is, r n taal vm t vir hulle oar die hole wereld van 1.vaarde sou 1,vees.(2)
(e) ~ie Kamp~{~ql in JohannesburA•
Met die stigting van skole in kampe is die organi-serende adviseurs toestemming verleon om 'n onkoste van £40 vir die eerste maand en daarna £25 per maand aan te
gaan.(3)
In Moi 1901 is 'n kampskool op die vorhoog van die reisiesbaan gestig, 1n struktuur van 75 voet by 75 voet.(4) Later is do.ar 11marquee11 of offisierstente bygevoeg.(5)
Die/ (1) Hobhouso: Die Smarte van die Oorlog, 239.
(Jesse Brandon - Algemene Superintendent,
6
Junie 1901) (2) a. Star, 15 Februarie 1902.b. Gregory: Die Stryd om Tweetaligheid op die Wit-watersrand soos weerspieel in die Johannesburgse
Star" 1899 - 1914,
2o.
(3)
Symington: Die Konsentrasiekampskole in die Transvaal en Oranjc Vrysto.at,14.
(4) Cd 819, 105.
Die skool het onder die leiding van 'n heer Le Roux begin, met vyf onderwysers. In Junie '\·laS daar 310 leerlinge, ( 1)
'
1n getal wat vinnig tot 491 in Julie gegroei het(2) en tot
700 in September.(3) Die heer Le Roux is deur die eer-waarde Davis as hoof vervang wat self die tente besoek en ouers aangemoedig het om hul kinders skool toe te stuur. Die skool het gegroei sodat nege personeellede nodig was en eerw. Davis het ook hand met die maak van banke
bygesit.(4)
In Julie, e maande na die stigting van die skool, het gemiddeld 421 van die l.f-91 1eerlinge die skool gereeld besoek.(5) In Augustus is aangedui dat 525 van die 635 leerlinge in die skool gereeld skool toe gekom het. Die groot skool het net 'n hoof en agt onder~zyser gehad, waarvan sevJe Hollandssprekend was. (6) In September het 592 van die 709 leerlinge gereeld skool toe gekom, terwyl die hoof net een hulponderwyser bygelcry het. (7) Die
11Committee of Ladies
11 het toestande gevind soos beskryf
deur eerw. Davis en opgcmork is dat ouers voorheen
be!nvloed is om hul kindcrs nie na die skool te stuur nie, maar dat dit nie meer die geval is nie.(8) In Oktober
het/
(1) 0ngekata1ogiseerde leers in Leyds Argief wat die maand.e-lilrse rapporte en ander verslao van die konsentrasie-kampe bevat. a . Maandrapport Junie 1901. b. Cd 893, 110. (2) a. LA Maandrapport, Julie 1901. b. Gd 893, 110. (3) a. LA Maandrapport, September 190lt b. Cd 893, 110. (4) Cd 893, 110. (5) a. LA Maandrapport, ~ulie 1901. b. Cd 819, 243. (6) LA Maandrapport, Augustus 1901.
(7) a. LA Maandrapport, September 1901. Gemiddeld moes elke onde~Jser omtrent 70 1eerlinge elk gehad het.
b. Cd 853, 26.
(8) Cd 8937 113. Report on Burgher Camp, Johannesburg, 26 - 2 Sept. 1901.
het die getalle heelwat gedaal toe net 554 van die 628 leerlinge die skool bygewoon het,(l) maar November het aangedui dat om een of ander rede die leerlinggetal 'n skielike sprong gemaak het. Die leerlinge het nou tot 807 vermeerder, waarvan 707 gereeld skool toe gekom het.(2) Desembermaand het aangedui dat die oorlog sy einde nader, omdat 861 leeTlinge die slwol besoek he t. (3) Klimaats-toestande in Johannesburg het dit nodig gemaak dat 'n
skikter lokaal as die offisierstente en die paviljoen vir die skool verkry moes word.(4) Die paviljoen het skuiling teen wind en re~n verskaf, maar nogtans is die kinders se aandag van hul werk afgetrek. Dit was onmoont-lik vir 'n ldas om diktee te hoor. As dit 'n winderige dag was, het die onder\vyser gevind dat hy die kinders nie kon onderr nie, omdat almal hom nie kon hoor nie. Die offisierstente, gebruik vir die kleiner kinders, was onge-skik vir· die doel, daar meer as e~n klas in die tent
onderrig moes word. Daar is voorgestel dat 'n sinkgebou vir 'n skool opgcrig behoort te word.(5)
Net na die nuwe skooljaar begin het, is op
14 Februarie 'n aparte skool in die kamp vir die kinders van lede van die kamppersoneel stig. Dit is algemeen besef dat dit nog lank sou duur voordat 'n skool in die nabyheid van die vir die kinders opgerig sou word. Gedurende Februaria 1902 het 119 van die leerlinge na Natal vertrek, maar omdat die kamp nog 500 siele van
Krugersdorp verwag het, is die personeel van die skool nie vorminder/
---
.. ---·-(1) a. Cd 902, 75. b. LA Maandrapport, Oktober 1901. (2) LA Maandrapport, November 1901. (3)LA
Maandrapport, Desember 1901. (4) Ibid. (5) Ibid.verminder nie. Die onder-vzysers, van wie vier gesertifi-seerd was, het goed saamgewerk. Hulle is eenmaa1 'n week deur die hoof i.v.m. hul pligte ingelig, sodat beter werk gelewer kon word. Die leerlinge het taamlik gereeld skool toe gekom1 maar om d vordering te handhaaf, was moeilik7 omdat hul ouers 6f werk vir hulle gehad het 6f hulle nie van doeltreffende klere kon voorsien nie.(l)
Die sanitCre inspekteur van die kamp het met die hoof saamgestem in verband met die ondoeltreffendheid van die paviljoen en t aangedui dat geboue in samewerking met die Onder~~sdepartement opger sou word.(2) In
April was die sk:.-.ynvrerker nog met die geboue besig. Twee daarvan vras byna voltooi en daar is verstaan dat agt van die groot sinkgeboue opgerig sou word. Die l';:inders het blykbaar uit lmr:1.p gin vertrek, omdat daar aanbevee1 is om net vier i~ plaas van agt te bou.(3) In Junie is die kamers vo1tooi maar weer is aangedui dat die 1eerlinge verminder.(4) Die oor1og was verby en stadigaan het die aantal im·mners van die burgerkamp minder geword. In
Julie was net hrE:e van die vier klaskamers, wat opger is, in gebruiJc en d hoof en dr 1ede van d personeel is na elders deur die Onderi.•rysdepartement verplaas. ( 5) In Julie is die burgers wat in Johannesburg woonagtig en in die kamp ge!nterneer was, met rantsoene vir dertig dae huis toe gostuur.(6) Die hoof van die kamp het gereken dat daar na die einde van Augustus net omtrent 100 tot 150 siele in die sou wees, -vmt ondersteuning en
akkommodasie/
..---(1) LA Naandrapport, Februarie 1902. (2) Ibid. (3) LA Maandrapport, April 1902.(4)
LA Maandrapport, Junie 1902. ( 5) LA Maandrapport, Julie 1902. (6) Star,4
Julie 1902.akkommodasie nodig sou h~.(l) Daar is niks oor die skool geskryf nie, sodat ons kan aanneem dat die skool feitlik verdtvyn het toe die hoof1 eerw. Davis, in Julie verplaas
is. Daar is geen melding gemaak dat die skoal na die
wintervakansie vreer sou begin nie. In Oktober is reelings getref om die kamp te sluit wat wel op 10 November 1902 gebeur het. (2)
(f) ~ie Werle van die Kq,_m-gskool.
Het die uitbreek van die oorlog het die hele
onderv~sstelsel van die Republiek in duie gestort. Tydens
die duur van die oorlog is baie onderW)rsers saam met ander dele van die bevolking na kampe vervoer~ terwyl ander in verowerde dorpe gaan woon het nadat hulle die eed van getrouheid afgel@ het.(3)
Al die kinders van die kampskool het nie die
'
Britse onderwys as 'n voorreg beskou nie. Min vyandigheid is egter teen die gebruik van Enge in d kampskole
aangetref. (4) Die mans vmt hulle in kampe bevind het, was moeg vir die stryd en hot gevind dat, hoe besadigder hulle hulle gedra het, hoe makliker hulle pos ies by die uitd.eel vrm kos en ander voorregte gekry h(:;;t. Ander \veer wat familielede gehad het wat 6f in ballir.gskap verkeer het 6f nog geveg het, het die onderv~s van die hand
gewys.(5)
Die onderwysers wat in die kampe geHerk het, het maar/ (1) LA Maandrapport, Augustus 1902.
(2) LA Haandrapporte, Oktober en November 1902.
(3) Symington: Die Konsentrasiekampskole in die Transvaal en die Oranje Vrystaat, 58.
(4) Star, 19 Januarie 1902.
(5) Gregory: Die Stryd om 'rrweetaligheid op J.ie Witwaters-rand soos weerspie§l in die Johannesburt;se 11Star",
maar 1n skraal loon ontvang. Ongesertifiseerde onderwy-sers het £4.o.o en gesertifiseerdes £5.0.0 per maand met rantsoene ontvang.(l) Die eerste ingevoerde onderwysers het op 5 Januarie 1902 met die 11Arundel Castle"
aangekom. (2) Skole het min vir die verstandelike ont-wikke1ing of karaktervorming van die kind in die kamp gedoen, omda t die onder1.;rysers nie die Afrikaner kind
verstaan het nie. Gesaghebbendes het hierdie fout besef en gevoel dat Afrikaanse onderwysers hulle makliker sou kon aanpas.(3) Alhoewel die kampskole nie lank bestaan het nie, is daar ver1.·rag da t die onderwys wa t daar geniet is,
sy invloed sou laat geld.(4)
(i) Leeyl2._lan: Die kode van die destydse Kaapse skole is vir die kampskole as basis geneem met klein afwykings om by die kamptoestande aan te pas.(5) Slegs die elementerste vakke is onderrig, nl. lees, skryf en reken, Bybo17 Engels, sang en liggaamsoefeninge. Later is ander vakke soos teken, naaldvrerk en aardrykskunde
bygevoee.(6) Die medium vras uitsluitlik Engels.(7) Die feit dat die leerlinge geen of min Engels geken het, was geen grondige rede waarom hulle in Hollands moes aange-spreek word nie. Volgens die bcginsels van onderwys is gepoog om die kind die nw:re klanke te laat verstaan, sowel as die atmosfeer van die nmve taal te laat aanvoel .. (8)
(ii) Hetode/
(1) Symington: Die Konsentrasiekampslwle in die Transvaal en die Oranje Vrystaat, 58.
(2) a. Ibid., 62. b. Star, 4 April 1902. (3) Ibid. (4) Star, 7 Moi 1902. ( 5) Cd 549, 71. (6) Cd 8197 208. (7) Cd 549, 71. (8) Ibid.
(ii) Metoda van Onderrig. Die meeste kinders in die kampe was in die grade en min het dit in hul kampskool-loopbaan van uiters 18 maande veel verder gebring. In die meeste kampskole was standard III die hoogste klas.(l)
Onderrig in alle vakke -vras hoofsaaklik mondeling, want skryftafels, sitplekke, skryfgereedskap en boeke was skaars. ( 2) Die aantal leerlinge per onder>.vyser was so groot dat nie veel individuele aandag aan leerlinge kon word nie.(3)
(iii) Rooster. Om by die kamporganisasie te pas, het die skooldag uit twee sessies van twee uur elk bestaan,
plus 'n halfuur Godsdiensonderrig in die oggend.(4) Vakansies is in April, Julie, Oktober en Desember
toe-staan. ( 5)
(iv) Skoolbosoek. Die skoolbesoek in kampe was vrywillig, maar die hoof en personeel het die tente van die inwoners besoek en ouers aangemoedig om hul kinders na die skool te stuur.(6) D skoolbesoek in die kampskool 1.vas oor die 80% van die totalo aantal leerlinge wa t vir
die groter doel van die bestaan van die skool ingeskryf is. In Johannesburg het
J.
Robinson 'n paging aangewend om die skoolbesock to verboter deur die leerlinge teonthaal en springtoue, balle en ander apparaat vir speletj ies aan die kinders ui t te reik >.m t die slmol
gereeld byge1.won hot. (7) Skoolbesoek is nadelig be.!nvloed omdat/
(1) Symington: Die Konsentrasiekampskole in die Transvaal en Oranje Vrystaat, 19. (2) Ibid., 22. (3) Ibid., 23. (4) Cd 549, 72. (5) Symington: Ibid., (6) Cd 893, 110. • (?) Symington: Ibid., 28.
omda t di t nie verpligtend '"as nie. Die mees l:inders het voor die oorlog nie lank skool gegaan nie omdat toe-stande moeilik was en fasiliteite swak. Die ouers het nie lus gevoel om gunste van die vyand te ontvang nie en die vyandigo gevoel is verder aangewakker deur die kwasi-militSre oefeninge Hat die kinders tydens liggaamsoefeninge gedoen t. Die ouers het gedink dat hul kinders as sol-date lei 1vord.
Wa t die taalmedium betref, i..VOU baie ouers eers sien of Engeland die oorwinning sou behaal voor hulle hul
kinders skool toe stuur. Die vreemde godsdienstige liedere het die ouers ook nie aangestaan nie.(l)
Werk het ba kinders uit die skool gehou (beide wat die inskrYi.·ring en besoek betref). Moeders het die oudste kinders vir die versorging van die jongeres nodig gehad. Die organisasie i.v.m. uitdeling van rant-scene was gm·roonlH: swak. Moe rs het nie tyd gehad em tou te staan nie, en hot hul rantsoonkaarte aan groot kinders gee om die rantsoene ontvang.(2)
Siekte en dood 1·ras dio vernaamste vir die ongereelde slwolbesoel:, tori·ryl swak kleding en die koue ook redes Has. Die toestand van onrus, opgewondenheid en ontwrigtin:; vat dour die oorlog tmveeggebring is, het die imvoners van die beinvlood om nio hul kinders skool toe te stuur nie.(3)
Sargant het na hy in Suid-Afrika aangelcom het,
probe or/ (1) Cd
549,
71.(2) Cd
893, 39
en 110.(3) Symington: Die Konsentrasiekampskolo in die Transvaal en Oranje Vrystaat, 30 - 34. Die faktore wat aange-gce dour Symington is muta :nutatandis ook van toepas-s op die konsentrasiokamp in Johannesburg.
