tot uit

HOOFSTUK 3

DIE SEKONQeRE F~.SE

DIE DIFAQAN""E: VERSPREIDING VANUIT NATAL

3.1 Inleiding

Die ~esultaat van die stryd om oorheersing onder die Noord-Natalse Nguni het as eerste uitvloeisel gehad die oordra van die Difaqane na moderne Swaziland deur Sobhuza van die Abambo-Ngwane. Dog hierdie onderwerping van kl2iner Sothostamme het nie die verreikende gevolge gehad wat die latere vluggroepe op die Ho~veld uitgeoefen het nie. Sobhuza het stamme onderwerp met die doel om sy mag te vestig, "n sterk

le~r op die been te bring, en verdere vyandelike aanslae uit Noord-Natal af te weer. Sy onderwerping was ook beperk tot "n relatief klein gebied. Wat hem verder van die latere vlugtende Ngunigroepe onderskei het, was die feit dat hy, na sy verawering, hom en die verowerdes gevestig het en ham nie verder bemoei het met aangrensende starrrrre nie.

Sobhuze het daarin geslaag om die onderwerptes harrnonieus tot "n eenheid, met "n eie

verenig, sander om die Mzilikaze te gebruik. identiteit, Ol1ffi2nslike naamlik "n dwangrretodes Swazi-identiteit, van byvoorbeeld te

Om die verdere verloop van die Difaqanegebeure te bestudeer, moet die karakters in die Difaqanedrama tydens die sekondere fase van naderby ~estudeer word. Hierdie karakterbeskrywing doen ongelukkig afbreuk aan die vloeiing van die chronologiese gebeure, dog daar sal gepoog word om so na as moontlik aan die goue draad van die gebeure te bly.

Die gebeure in die besondere hoofstuk beskryf, speel af in die gebied wat strek vanaf die huidige Vryheiddistrik, oor die Drakensberge, die Caledonvallei af, die binneland van die huidige Oranje Vrystaat in, suid - oor die Oranje en noord oor die Vaalrivier tot by M3.kwassie in

-41-Wes-Transvaal.

3.2 Mpangazita: Stamhoof van die Hlubi

3.2.1 Voorgeskiedenis: (Hlutjini of Emehlutjini) - Hlubi

Die geskiedenis van die Hlutjini En die van die latere Mthetwaheerser, Dingiswayo, is nou met mekaar verweef vanw~ die feit dat laasgenoemde ten tye van sy vlug by die Hlubi of Hlutjini /n veilige hawe gevind het. (Bryant, 1929:7.)

Die Hlubi was talryk en het die gebied tussen die Buffelsrivier en die Tugelari vier bewoon. Hul bure, die Ndwandwe van Zwide, het later met hulle in konfrontasie gekom oor magsuitbreiding en onderwerping.

(Omer-Cooper, 1969:86.)

Die genealogieregister van die kapteinshuis dui op /n lang en luisterryke geskiedenis, dog het tot /n einde gekam met Mpangazita, juis as gevolg van die Difaqane.

Dlamini 1620 Mhlanga 1630 ·Musi 1656 Mtimkuluwanqangi 1674 Buswebengwe 1692 Maswaba.da 1710 Mlotja 1728 Nadebe 1746 Mashiyi 1764 Ntsele 1782 Bhungane 1800 MEirnkulu 1819 I

Mpan~azita

I

*1 Langa1ibe1e1e _{"I..esepho" (Bryant, 1929:13).}

*1 Verge1yk met die register van Thea1 (History of S.A.; 1908:380) waarin Mpangazita as die seun van Bhungane aangegee word.

-42-+

~ ·

1'-~

''?,..:

0 Setshele /·t~ o~. t) Bakw ena ba g ;;\)0 ~":::.,;~ Mcpe l a) f '\ A • ,. I <'> Mmatlhoku • ba qa 0 it· 1 -, 0 ' Bakweno Bakqctla) '\

tJ

Mmatau )

~

_...

Bakwen~a

ba go ; · ~ ~manomela t

~

) Bahuru c_~~

e

Tswenyane \

t.

KALAHARI

6

Bamangwato

t1

_/j _,.;' ~ ( Bopedi

.!f\"~

) '(\~ _., ,,,, fJ•,,, ·r , oo(' t ' '

j~

e

.

.

t}_~ohurutshe

~

G (KahptA) K d : tshwene !-:' 8 · MOSEG • 0 ' "

~

Banqwake!SI

eA~urutshe

ba qa £ 5 B

I

Phitsane 0 M . okgotla . M 4 G A f. I \

e

MAFIKENG \

~~~

';,®~

Baralanq boa

~

• ERMELO Barolanq ba o Tow ana

e

Rropulana a I Rralshidi ba q ...

~

Maphullng ba q o / SETLAGOLE go Mallaka I"'KgoSI

I~

Tshwone · . ,< • Borolong ba

·~

.

Dosslerand A

l,,,..

.

o

l

ri~

6

...-::~

Q~o

·,,c

D along bo go " ''' , Khunwa)" Bor Molihobe

e

£

e&l'·-~=\

vJO

I

..

PARYS 0 / ) " {l;'.-Bamolebedl ba g

?

e MIDDELBURG . VEGKOP tj Balaung "' t:) Rrolsosana boo Selekar' ~ Borolanq lo \ . •-. bo go

S~fu~~KWASSIE

~

.

Batoung ba ga

~l.

' ,,,

Ti\J~e

LJ Moletsane

',f

\'

f ' _,I >o-..s,/. ,,'.!.\J /

~

~

Nkoe"(~\iatlokwa

ba go

rY

~~.

.

...__,

'•,~

Montotese '•,

~

_/V ... Sefala ' r' ) , ... r:;;:J I ,, . ,. \ '

~

I ''i

~---0

l '

-~

.. r•

.J

.~

• k no ba '" 0 -. r'_.;--( "'\

Ba~~ ~~

Se betwan e LeurHA

\ e

YolwcbiJ~;~~'YeuTHE

(

~

~

0

l

.J Kurutlele ;"·

~,

'F\ <" r-,J ) I ' '/;..._r ( " .... , "-.._ \ { ' v flocfd".!r;Y · -·

\,'-~.J

if~

..._

~~.

Mobole 1 a

~

/'--v-' G;) sen'Yoteng "

~/

e

'-"-..

5::'

'~

; Thaba Nchu Jft;: ~ o ·/ (J Thoba dc; "',g

f-/~·'"1

y

/~~/

:}'i

1

·--~

"'''CC:"O:.~.,_

\

f

/

~..Sj

0 0-' \ , / 'vv-'

~~

, ( /

~

{ " i' /

'l-~

---{S-" !' ;, ./ "-'

5::

o Peko 'v _, C •

-~

.,~

, ""'

·

~~

) j' ·, ,, -0 o ,

!

j l o ) ."-..

-·~

-'{:

'~

'

,,

>

;,;<

'

"

I

,

,

.

..

/

.l . \

"'

·

·:,' '

\j

v.. - " -" ,{

//

-_. MPANGAZITA

+

KALAHARI Ba,~gwai<e! s1

6

tj /~ 8 ~o-1' omangwato Mapela /-,J~.i· t\ h 0 D ("· Bakgatla( : f _} Bohurut

1

.... , ,---...__.)-·

e

Bakweno oo :JO Setshele 0

d"lf.

I ::=.ooe 1 /'

e

>( ' ("• ,,. •••• 00 I ~:~ ~..._~,,.. ~ \

.

-~r··

)

e

Mmot l haku

~

---.. .... _ 6 Bakwena ba go ~ . ) r-~ Bakwena ba go , \ f} Rrom?nomelo

~

f). ) ~-·

e

~. Tswenyane · -: <!>,.. 8angwoketsi IKal!prl

~(j

8 h MOSEGA o urutshe one e 6 Kaditshwene /">.. D 8ahurutshe ba go B o,@ MAFIKENG Mokgofla

~-0 Mmatou

(~

t:~k.

)

);.-"

' !

(j

Cxfl

G t,

J

{

e MlDDELBURG 1~ ~:-;'r:f MAGALifS { arolong boo ~ Rrotshidi ba go Tow ana

tt

8arolong boo SETLAGOLE Rropulano

•

e

Barolong ba go Motlako I"Kgosi"l -~ Khunwana ~ l . 8orolong bo go

.6.r£g

Dossier and

j

Motlhobe g')

I

·

,1 ---v~ eEB·-)r. ~-PARYS / Boro!ong boo Seleko,.--/ • flj'.-(

/

~ i Mcphutlng bo Tshwcne ,-'\ £j ~~-]· ( 'v--:..., ... \ "--._..~ go ')..; /_/ bo go Sefunelo \ VEGKOP ; ,'

~t~MAKWASSIE

~

B t 1

~

_ a oung , 8 Moletsone ~

(

( I

,

./-.,.---'-\.

'@

omolebedi bo go

f

.

~8ataung bo go ~ Rratsosonc .

..~,e~

~

~-'f 1 \In . UTPrCHT ' ,. ., I< • ·'--..y , "" .

•

~

·>''

'""•-c_,,_,

'

~

':'Gf~('--VRYHEID

!

~

r

~~

~'"'

"

\~

·~

l .

~.,_

, i . G\l { • • • \"o. "'

~

,,)lotlokwo bo , \

t}

~::\

.

.

\U

.

.

@

Nongomo \'

~

~Montotese

\ . ""'

)

.

'-)

'·'

-=

Gl Sefoto "'"'· ' ·

~

"" "{,

,,s·~~/

! v-,

-

~--R _. I _.

"-~~

"--', '.,._

l'J

·-.

.ofokeng bo More " \.' . ,. '0, C..:Ocw ;:) "'" Jc > '\ f'> bo go Sebetwone ,t

~

.., .a. ! " _ ,

~

;~v-.. r;,,_/'u"'-c:,,/;./ •"' -w

u·

,

.,--"'

~-"

--"

'-,·-,.

)' • · . ,

~

.J'".':c ··- ,/---Kurutlele

Yal

w

obag~~-"

BU~

•

tJ'

·-c -.,., . .. '1' :t\:ooko'lhe . uwel

·-~-' "" '2' ,,

~

-' . '-' -_ , c.. ¢1

~

£;0

'-'

~

.

/ . -· ..

-

·~-.

-~~

~;__

BUTHE (,/

,

-

~-.A~~- 4/

-~--\...

.. r -EMPANG>;;"Nf , ) -; --f\ , ' . ·n,, e e

~

<.

~J'

.'-<' '--,.,.::, · '-· '.i-/J'-J'

~

.

'··-~

. £)

!!

Mobolelo \,

~~

.,0,, _ -"/

~/

, \ . T r;cb •J Nd\1

--~nyofeng

S

~

E

·

\:,

.

....-0 ,..! \.,,

'~,

,, . ·'

/.~

£' .\ --,J')

'

<

'

"

"""

.,

.,.

•"

"''.

""'

\'

l '-j

-~

\..p~~~

--,... Thoba

Rrt~

1

·

0

0

t. I ·-q_ ::.

'~_,...,

0~

--;

t-v

(

~-<~:~

-'":.-;

. .

!

_;(

~

;..:;

~l'

l '-' ., ' -") 0 '(-. \

~

~

-, .-, i / 0 \ )

~

~,

"eko

-t?:~~~~:~"=~k--. .. . .

,

0 I /

/

II+ MPANGAZITA

/

_(J

Tydens Dingiswayo se vlug het Bhungane oor die Hlubi regeer, dog nie

lank na sy aankans by die Hlubi nie, het Bhu.Dgane gesterf. (Morris,

-1966:41; Bryant, 1929:87.) Mtimkulu, sy opvolger, het drie seuns en /n

dogter gehad wat bekendheid verwerf het en later ook /n direkte of

indirekte rol in die proses van die Difaqane gespeel het. (Bryant,

1964: 25. ) (

s

J;_: ~~1

p

p i ~-:r )

Ongeveer die jaar 1800, net na die oornarne van die Hlubitroon, het Mtimkulu sy dogter (waarskynlik nie sy enigste dogter nie) as vrou

gegee aan /n rnindere Hlubi-hoof:rran, Motshodi (ook bekend as Mjoli).

Hierdie huwelik het later /n direkte rol in die oordra van die Difaqane

na die H~veld ·gespeel.

3.2.2 Mtimkulu en Matiwane in botsing: Die vlug

Matiwane en sy Ngwane het die distrik van Vryheid as tradisionele woongebied bewoon. Hul gedurige twis en stryd met naburige starrme het hul in direkte konfrontasie met die ewe twisgierige en magsbehepte Zwide gebring. Die Ngwane is deur die Ndwandwe van Zwide vanaf die

voetheuwels van die Nthabankuluberge verdryf. Op hul beurt het Matiwane

se Ngwane hul onrniddellike bure, die Hlubi, aangeval en verdryf. Dit kan aanvaar word dat hierdie aanval met voorbedagte rade gedoen is ui t

wraak op die Hlubi vir die diefstal Vfu1 hul Ngwane-beeste enkele maande

vantevore. (Morris, 1966:54; Bryant, 1929:138; Ritter, 1955:108.)

Die gevolg van hierdie verrassingsaanval was dat die Hlubi slegs met hul lewe daarvan afgekom het. Die verwoesting was groot, hul hutte is

in as gelaat, veetroppe is weggevoer, en Mtimkulu het gesneuwel. D~s is

hul leierloos gelaat. (Morris, 1966:56.) Die Hlubi het gevolglik

uitmekaar gespat. Hulle het in grater en kleiner groepe weswaarts die

platorand oorgevlug om skuiling in die Drakensberg of die o~ddellike

hinterland te soek.

Uit die chaos wat ontstaan het, het vier groepe onder drie van Mtirnkulu

-43-FDTO 2

Utrecht. Uitsig op pc:ort van vallei waar Matiwane se vee deur Mtimkulu (Hlubi) versteek is tydens die aanvalle deur Dingiswayo (Mthetwa) op Matiwane (erm Ngwanestam) .

FDTO 3

Utrechtkom: Vallei waarin Mtimkulu (Hlubi) die vee van Matiwane ( Ngiwane) weggesteek het.

-43A-se -43A-seuns na vore getree om leiding oor die faksies te neem:

3.2.3

"n Baie sterk kontingent het noord na die Swazi gevlug waar hulle met die Swazi geassimileer het;

- Langalibelele het met · "n groep skuiling in die Drakensberg

gesoek. Later, waarskynlik met die toestemning van Tsjaka, het hy en sy volgelinge teruggetrek na die huidige Utrechtdistrik. In 1833, na Tsjaka se dood, het Langalibelele hom as onderdaan van Moshesh verklaar, dog vyf jaar later was dit weer voordeliger om

onder Dingaan se gesag te staan. (Bryant, 1964 :25; Omer-coop::.r,

1969:86.)

- "n Volgende groep het hul onder die leiding van "Lesepho" ( "n

naam deur die Sotho aan hom gegee) geplaas, en te

Standertondistrik gaan vestig. Hul soektog na "n tuiste het hul in

botsing gebring met die Maphuting (moontlik Tshwane se

volgelinge). Die resultaat van hierdie botsing het hierdie groep weer eens leierloos gelaat met die dood van Lesepho tydens die geveg. (Bryant, 1964:25.)

- Die laaste groep, waarvan kennis gedra word, is die groep wat hul onder leiding van Mtimkulu se tweede seun, Mpangazita, geplaas het. Hierdie groep het die grootste bydrae tot die Difaqane gelewer. (Bryant, 1964:26; Ritter, 1955:108.)

.Mpangazi ta: Difaqane-toetrede

Enkele jare voor die aanslag van die Ngwane op die Hlubi ( 1817/18) is

Motshodi (Mjoli), Mtimkulu se skoonseun en dus Mpangazita se s~er,

verrroor. Hy was "n Hlubi- sibbehoof van mindere aansien, wat

asi~l by die Batlokwa gevra het. (Bryant, 1964:27; Bryant, 1929:150.)

Die rekonstruksie van die gebeure rondom sy dood, en die aanleidende oorsake sien soos volg daaruit:

-44-- Sekonyela, Mokotsho se onmondige seun, het na die voltooiing van die "bo:jwera" ( inisiasieskool) as leier sy rnede-inisiante-opgeroep om tradisioneel hul "assegaaie te benat". (Bryant, 1964:27.) (Die benatting van die assegaai is tradisioneel met die bloed van die vya.f"ld gedoen. Dog in hierdie geval was die keuse besonder swak, omdat die gevolge van die rnoord katastrofies vir die voortbestaan van die Batlokwa was. )

- As prooi vir hierdie daad is Motshodi (Mjoli) uitgewys, omdat:

*

hy vir Mantatese, Sekonyela se rna, beledig het toe hy nie die kos wat aan hom as gas voorgesit is wou eet nie;

*

hy deur sy eiesinnige optrede, orrmin in die geledere van die Batlokwa gebring het. Hy het sy posisie as hoofman in Batlokwageledere rnisbruik deur gedurig daarop aan te dring om onafhanklik op te tree.

- Motshodi en enkele van sy raadgewers is, waar hul rustig en sonder wapens in die pitso (vergadering) gesit het, ornsingel en vermoor. (Bryant, 1929:151.) Nadat Sekonyela sy kop afgesny het om "n koperband in die hande te kry, vlug Motshodi (Mjoli) se weduwee in aller yl terug na die Hlubi waar sy die verhaal van die moord op haar man, Motshodi, aan haar vader en broer, Mpangazi ta, vertel het. (Theal, 1908: vol.l 381; Bryant, 1929:151.)

Mpangazita het, met hierdie verhaal in gedagte, nadat hy self verdryf is, op die Batlokwa afgestuur om die rnoord op sy swaer te wreek.

(Bryant, 1964:27.) By sy aankoms te Sefata, hoofstat van die Batlokwa, aan die bolope van die Wilgerivier, ongeveer in 1821, het hy verneern dat Mokotsho reeds dood is en dat sy weduwee, Mantatese,

optree vir haar onmondige seun, Sekonyela. Mpangazita het s~cryd aangese. (Ritter, 1955:108; Orrer-Cooper, 1969:8.)

as regent haar die

Bryant (1964:27) stel Mpangazita se teenstander in hierdie stryd so voor: " •.. Mantatese proved to be no ordinary Kaffir umfazi, but a born Amazon. A more game adversary Mpangazita could not have selected •.. "

-45-Die gevolge van die daaropvolgende s~c.-.g was vir beide katastrofies. Nie net baie Batlokwa het gesneuwel nie, maar dit het ook die eerste Sothosprekende groep geword wat wes van die Drakensberg deur Nguni

ontwrig, en van hul tradisionele woongebied verdryf is. (Bryant,

1964:27; Bryant, 1929:151.) Dit was die eerste werklike stap om die proses van Difaqane tot oor die platorand te dra, en gevolglik die

binneland vir bykans sestien jaar in chaos te dompel. (Ritter,

1958:109.) ~angazita trek vanaf Sefata, wa·t gele~ was naby die rnoderne

Harrisrnith, aan die bolope van die Wilgerivier in ~n suid-suidwestelike

rigting om net soos ~antatese en Matewane verskrikking in die

caledonvallei te saai.

3.2.4 Mpangazita se aanvalle op die Sothos

Die pad wat Mpangazita gevolg het, kan as die weg van ~n tiran, wat

alles en alrnal wou vernietig, beskryf word. Die eerste groep wat aangeval is, na Sefata, was die Basia, die stam waaruit Mantatese as

vrou vir Mokotsho gekies is. (Kyk kaart vir verdere besonderhede,

rigting en lokaliteite.) ( \' 4-2/\',

Hierna het die Hlubi die BamolibeOi van Rratsosana aangeval. Die Bamolebedi het, na hul verstrooiing, soos vele ander starnme en groepe die sr:oor van hul aanvallers gevolg, wat aangedui is deur verwoeste krale en hutte en rooksuile wat die lug inkrul as tydelike bakens van hul verwoesting. Die Bamolebedi het die Hlubi gevolg om as menslike

aasdiere die krummels op die verwoestingspad op te vee. (Bryant,

1964:25.) In die voetspore van die verwoesters het die grootste ellende horn afgespeel. Terug na hul tuistes kon hul nie, want daar was geen voedsel of vee of graan gelaat nie. Al sou hulle weer graan verbou en

enkele vee aanhou, sal die stroperbendes net weer kom en dit van· hul

roof. Kenmerkend was die feit dat die lyding wat hierdie

"vaarwater"-rnense ondergaan het, meer op die jong kinders en tejaardes geprojekteer is, daar hulle nie sterk genoeg was om te kon volhou en uithou teen blootstelling van hanger, koue, die son en uitputting nie.

-46-Die spoor van kaalgestroopte beendere, wat hul agtergelaat het, was die stille getuies van die afgryse wat hul rnoes verduur. Omdat die karige oorblyfsels van hul aanvallers nie genoeg was om hulle te voed nie, is oorgegaan tot kannibalisrne wat die grusaarnste vorrn van oorlewing was.

(Broadbent, 1865:71; Ellenberger & Macgregor, 1969: 146; Arbousset &

Dumas, 1968:58.)

Die Barrolebedi van Rratsosane het later afgedraai uit die Ngwane se

spoor van verwoesting, en het self verwoesters geword. Op hul beurt het

hul die Maphuting van Tshwane, naby die huidige Morgenzon, aangeval en verdryf. Tshwane het al die los--vvonende Maphutingstarrme byrnekaargernaak,

wes getrek, die Ba tlhakwanastamme aangeval , om ui teindel ik ( wanneer

weer van horn verneern word) die Batlhaping te Dithakong aan te val. (Ellenberger & Macgregor, 1969: 153.)

Die Hlubi is uiteindelik deur Mpangazita gelei tot by Mabolela

ongeveer 4 0 krn. noord van •Thaba Basi go waar 'n I_X)ging aangewend is om

tot verhaal te korn, en te stabiliseer. (Ellenberger & Macgregor,

1969:154.) By herhaling het die Ngwane van Matiwane probeer om die Hlubi uit hul nuutgevonde vesting te verdryf, en 'n finale afrekening het dus onafwendbaar geword. (BD]ant, 1929:140; Omer-Cooper, 1969:83.)

Tussen die aanvalle van die Ngwane deur het die Hlubi steeds

voortgegaan om ornliggende stamme aan te val en volgens Difaqanepatroon te verpletter. Hierdie stamme, wat aangeval en verdryf is, was die Bamonageng, Legoya, Baramokele en die Batsueng. Bulle het verspreid

gewoon vanaf die Caledonri vier tot by rncd.erne v~inburg. (Ellenberger &

Macgregor, 1969:154).

Konfrontasie tussen Mantatese, Mpangazita en Matiwane rnoes een of ander tyd tot 'n finale uitbarsting kam. Die vraag was net watter twee sou eerste tot die stap van afrekening oorgaan. Te Mabolela het die eerste

afrekeningsgeveg tussen Mantatese en Mpangazita plaasgevL~d. Na 'n

wrede geveg het die Batlokwe. van Mantatese oar die Caledon teruggetrek.

Te Kolonyama (ongeveer 15 krn. noordwes van Thabo Bosigo) het sy die

-47-Hlubi teruggedryf en ~n verdere aanslag afgeweer. (Ritter, 1962:100; Bryant, 1929:141.)

Die Mabolela-amgewing het die laaste fase ln die stryd. aanskou toe

Mpangazita en Matiwane mekaar op 25 Maart 1825 die stryd aangese het.

Hierdie slag wat bekend staan as die "vyf-daagseslag" het te .Peka

begin. Peka is ~n plekkie op d1e westelike oewer van die Caledonrivier.

Hier is die Hlubi deur die Ngwane teen die rivier vasgedruk en geen beweegruimte gegee om te veg nie. (Bryant, 1929:141; Ritter, 1955:109.) Voordat die geveg tot sy hewigste ontwikkel het, het een van Mpangazita

se seuns, Mahlorragolo (ook genoem Mehlorrakholo), met ~n groep vroue,

kinders en beeste onder die beskerming van ~n afdeling krygers die

rivier deurgewaad, en so ontvlug. (Ellenberger & Macgregor, 1969:155.)

Die res van die Hlubi, wat nie saam met Mpangazi ta in die geveg omgekan

het nie, is deur die Ngwane as slawe opgeneem. (Omer-Cooper, 1969:90.)

Mahlomagolo en sy volgelinge het noord gevlug tot by Emhlanhlandela, noord van die Magaliesberg, en hulself aan die genade van Mzilikaze

oorgelewer, wat hul vir ~ n tyd in sy geledere or:geneem het.

(Omer-cooper, 1969:90; Ellenberger, 1969:156; Becker, 1962:82.)

Mahlanogolo het later in opstand teen die gesag van Mzilikaze gekam;. Hy

het met sy volgelinge ~n paging aangewend om te ontvlug, is deur die

Matabele agternagesit en uitgemoor. (Becker, 1962:81; Bryant,

1929:153.)

3.2.5 Naskrif.

Die uiteinde van die Hlubi se deelname aan die Difaqane was die

be~indiging van hul status as o:::1afhanklike entiteit. Hul glorieryke

geskiedenis as Hlubi, wat met Dlamini in 1620 begin het, het met

Mpangazita se dood in 1825, terwyl sy volgelinge as slawe in die hande

van die gehate Ngwane was, in skande g~indig.

Mpangazita was die direkte oorsaak dat die Difaqane na die

Ho~veldstreke van Sentraal Suid-Afrika oorgedra is. Na sy aankorn6 is

-48-die stamre van -48-die gebied ui tgernoor, verdelg en verstrooi oor -48-die gebied van die Drakensberg in die ooste tot diep in die Kalahari in die weste. Die indirekte gevolg was dat agt en twintig Sothostarnme aan hul einde gekam het. (Becker, 1962:52).

3 . 3 Matiwane: Stamhoof van die Ngwane 3.3.1 Agtergrond

Matiwane en sy Ngwane was nie net op die H~veld van Suider-Afrika nie,

maar ook in Noord-Natal /n bydraende faktor tot die ontwikkeling van die Difaqanesit,Jasie aldaar. Die onrussituasie wat in Noord-Natal onder die Nguni geheers het, was ook te danke aan die rol wat hy in die proses gespeel het.

Volgens oorlewering was Matiwane, seun van Masumpa by sy vrou Zangose, /n kort, bonkig geboude man wat met /n effens vooroor houding geloop het. (Ritter, 1955:107.) Sy kleredrag het bestaan uit die gebreide vel van /n swart-bont kalf. (Ritter,l955:i07.) Hy het wildekatvelle, wat as

eenheid aa.rurekaar gewerk is, as lendekleed gedra. (Bryant, 1929:136.)

As wapentuig het hy, anders as die tradisionele Nguni, nooit /n

knopkierie gedra nie, maar / n baie skerp en small em werpspies.

Eienskappe van Matiwane was sy berekendheid, goed georganiseerde

leierskap [iets waarvan sy fyn inligtingsnetwerk /n bewys was (Morris,

1966:54)], asook sy roekelose wreedheid. (Gardiner, 1966: 262.)

11 _{(Ngunis in) Matiwane/s path were mercilessly burnt or}

butchered, infants and females, aged and sick alike, in true

Matiwane style, till not a bcx:ly was any longer seen 11

(Bryant, 1964:35).

Verder was hy ook twisgierig - daar was gedurige onvrede tussen hom en

sy buurstamme, sowel as tussen horn, Dingiswayo en Tsjaka.

[)ie oorsake van sy toetrede tot die Difaqane _was die kummulatiewe

resultaat van:

-49-+

KALAHARI

tJ

Dithakong

\

6

""

~KUR.~N

"'/l ~)

;t

o··'\ ' Mopela 6.

l~

Ba~otlc Bahurut

tj

Tswenyone

~

. .

~Bohurutshe

0 .

~~~~h

Kaditshwene Bongwoketst M • !'.. Bohurutshe bo go Phitsane 0 MokQotfo !":!. f.:\ MAFIKENG

0"-\!.J~

B along boo boo __: \ A or Borofong 0 Towona 0 Rropulono Rrotshidl bo g ... < E ("Kgost )"3;:: SETLAGOL bo go Motloko " • Barolong

f/.

Oosslerond

fl

Borolong bo go tj

-'))~.

Khunw)ono Motlhobe

~~

h-r rn _

~

t kwo tiro• • Ramo e

~

• PARYS . Bomolebedi bo go . c • [0'.-_! \. _,'\ Bomolebedr bo ' ( S eleko

~

tlwo:.E~~do.';';-6i)

Bot~un~'-,,_~G):

.... Rrotsosono

-~

UTRECHTVRYHEID boo \ Ma wo • \<> .... _ ....

!;!.~

I'

ry,.

l

J

Bo~~o;~

SefuM".!.'KwASSIE skep die

B~lo:otaung

bo go

X.~(\

,~

,

~ ~~~~

••

; I ·

'--~

~

1 '";; Letlolo -'\ 1 _/

-..,_~.

/ Baso '.

f

6

Bomangwato _/ .. l ""-_j · -c

/-~

op

e

di

/j ' 1( 1 ' o hei• ' 1<' "'-''k 1\ B kwe no bo go Sets .. \ 6,

ro(

,-~.

D a .J ,,,. D ''• w ' '-.;; . • j "' . .6. Mmatlhoku ~-( · :;

'-~

0 · 6 Bakweno bo ga

~\

f

0 Mmotau ~ )

r-~

Bokwe~o

bo go (

)?

, \_. fj Rramanomela

j

.

~"'--)

-~

't

~

j

eMIDDELBURG ~ G '? £ ,1-fAGALf[S t f:? ;r < :;' I'.~-:~

~-,?~

V\"'

~

/__,-.

~~·

~

r-r_·r.r· \ ,

~J

Moletsa . n e '

::g:

)~

Bosla ba go

1~-/----r'

~-~

'sotlokwo bo go

~

I ,, . . Monlotese

~

, . / -Ia ' 'I .

~';1

-r.nd•,.,._. /\ f::>efo '1< . . ' ' ,,

'-~.

·

--~

[A] (

~.

'f ,. -'

"-~'l>

•'r '(

~ ~

f

.

~·

~

.

~

~

.

<) ( <

I

;

/""'\

•• ..

·.·· •· -f•'-•?r .-' lJ '•i.._c.. P.t "' bo More

~

-,.. '--" ·•

/'~

•

,~-,.

. -..--..._,

Bo~~k~~gSebetwone

~

.

BUTHA

~

. . .. /.·c '"'(0.. r-'7

\£)

Yolwob~BUTHE

c~

•

'wV / Kurutlele ~

A!

T'\ <(. A_

.

-~

..

:

,

~

.

·

--.r

\,

~E

·~("''

.

Maeder~~~~

.

I ;> Q Mcbole.o 0 _

i

.

~'-V'

~

-'W Senyoleng 0 1

~

•J '' ' '" ../

£'1

1 f' ""'

~-~

i

re

~

~

Thcbo Nchu

I

Jfi0. -"':' 'V , ,.-1 1 _ _ 1 hobo Bo'lgo f-) <(.::--1 ; ,;. -v-,

I

""'~

j/~

\.

~~\

{~(~~Jl--~

.~

,:-""~-~%

. Pel\a \...1 . . -Y cW .

i;~

~~

I r-..

~''

. Z.

~

(

l~

·lf

1 \'::::

\)

'-'t,_

! , , ,.

~s~·

;::~-~

";;,_,

)\~~

// I I I _I

...

\ I

I

(

MATIWANE

+

,..J \~ r ') o"'

.

/:\~(;

~~~-.

tJ

Bakwena bo QO Setshele Mapela fi)' 1~~

B

~-sekgetlo0

£l

Mmellhoku • i \, L\ Bakwena ba go i

~

0 Mmotau \ " j'

r-~

Bakwena ba go l '~ £:} Rr omonomelo Bahurut 1 : ei ) ~ Tswenyane ~~- ---, w_ (j !Kcfipil

~ohurutshe

'\~

t,

r

~~o.-..

Bengwokstsi

MOSEGA~-•····~editshwene

'ft.-J J.

~

!< G

I

-(_ e ,, Phitsene •

fl

Bchurutshe be go

'ru

y

e

~

~tk@~ENG

Mokgetle

~

4 G A L I£ 5 Barolong boo ~ Barolong boo ~~ Rratshidi ba go Towona

e

Rrapulana ( SETLAGOLE .. '") h .-r KALAHARI

'

.J

, _ .~ ~ ( Bapedi _, , "~( ) 6 \ ( '

····D"··r"'i

ee

~

~)

.../""' • MJDDELBURG

6

e

Bamangwoto

0

Mophutinq ba • Barclonq ba go Motlako ( Kgost :~-~~ ;'

e

~

Dossierand Khunwono Barolong ba go A?~

.

.

~ . ~ -Motlhabe G1 }rJc' ---' -~

J

.[E.-T go' " shwone r' . H (

"-,

""'

..-~~

1

.(

/

-.. • · < ' e < '--, ,. .t \( "' ~ '-~\?-~.,.· ' /oa ' rivJ!!J--._.-' J ) · saro l ong boo Selekar ' bo go Sefunelo \ ~· MAKWASSIE / PARYS • 55'·-VEGKOP '\ / < · ''() _':--....-/ ~ ~--v ... -.~J '

·~.~

,,

I~

Bamolebedi bo go ~~

1

;

//

' _{" .} .

~

Botoung \._

~@:.

Rrotsoso~n

UTRECHT

~ID

\""

~

~

VRYHt.

-~

0

~

Betoung be go

'1

---..,..~

Gl~(@

Moletsanc ' :;\ s /

~

\ +""' #'

~"-b,,..

'"""-s \otlokwe be go

E

"<.

'l'::'>w~

<> , ,,_ Montetese

~

"-·\r-"

-'-....

. ( ,} !~

--( ~ J--.) . .c.~

I

~-;

_g

f ::;: ( l-<' o~ . . · • .

~~

'"'

~

~

a_

:::;'/

_;A

L

~-/\ Sefoto ) ·:;. ...:.t'f _ Qoko!iheuwel

'(

/

i

.

-c'

i

-."'

~

.

---~

--, _. ; _; • (• i ·; ;,/·'-. ... .--..

~J'""\()2

bo

~

...

~

or

e

...--~

A ., '-., ... •

"'

v~

·~

·

:

;'~

'

-~~

~-.

Befokeng ' '· •· .,. / f c, ,· \ <;__

~

bo go Se u e, .. o . . -""BUTHA '

,.~

v<4 -vl_%

\.

£t

·

y o!wobo g ?!'O-t BUT HE 0 '<-.-1. \: .-::::::>: . . ~ L " .: Ku r utlele , ··

->

_?}

'v'(.~

·.._

r

~ ~

~

' \ '... ...r---"<..--1 "'• . . "./V'j Rietr/vie' ~ ~ "1 ' ' , _ -\JV"""" . ~ ~ \ '\_, · ,_,...-.'10 ~ "'-\

~>

~

.

J

GJ Mobolelo ~ .:__ Senyoteng ,;. C, _

k

A

s

f' -Thcba 8oo: •; o ·,(-~ )

~/i>

1'..-~

.

(~

r. _..., ,. r r . ~

~~

. /

~?;

-'.

0-> ' . .. ' ·. . . r;:_ "-{ • ; . . -. ' } \ ' / \_ r / / , J.. 'J

-~.

· , . -·-.

e

Thobe Nchu

""-.

> ( / ) ·• -A. ' ":"\.. . -· • · -. . r' .. 1 ., ·-~'!""-~ __....\~ .\ D '"

!,

;

~

"

·~,

'

• ,

,~

·-;

'·

\"

C.

Boesmanskop • ~ ~• ;:< :.. [

\

\

·· " · -{ _J / / --+-MATIWANE ~

₎

r f

*

sy persoonlikheid (Bryant, 1929:136),

*

die ekspansionisme en imperialisme van Dingiswayo en Zwide, en

*

die algemene onrussituasie wat onderling tussen die Ngunisibbes

bestaan het. en, die mees primere rede!

*

Tsjaka se algehele wantroue in Matiwane se optrede in die

Nthal:ankulu-omgewing (Vryheid).

Die opsammende weergawe hierna, is om die verband tussen gebeure aan te dui, en die goue draad in die chronologie te behou:

Dingiswayo begin IDBt onderwerpingsveldtogte, en Zwide, met dieselfde

doel voor o~, verslaan die Abambo-Ngwane van Sobhuza. Die

Noord-westelike starnme, grensgebiede van beide Mthetw:::t en Ndwandwe, raak onrustig, dog val mekaar onder ling aan, maar die grootste

aggressors was Mpangazita en Matiwane. (Hlubi en Ngwane). Beide

Dingiswayo en Zwide wil die volgende vermag:

*

stabiliteit in die gebied bewerkstellig,

*

grater magsuitbreiding, ook in die gebied, vestig, en

*

bondgenote in hul onderlinge stryd vind.

Dus was dit net "n kwessie van wie tree eerste op.

3.3.2 Die Ngwane

Bryant ( 1964: 14) noem die Ngwane die "erra Ngwaneni", terwyl Van Warmelo

hul die ".Amangwane" noem. (Vol. VII Etnologiese publikasie, 1938:

titelblad ). Vir die doel van hierdie studie word weggedoen met die

klasprefiks "ema" of "ana", en sal die stam slegs "~ne" genoan word.

Die Ngwane, wat tans die Bergvillevallei in die Drakensbergkc:m bewqon, het "n ryk, dog traumatiese geskiedenis wat sy hoogtepunt tydens die regentsfase van Matiwane beleef het. Hul geskiedenis was nie net deel

van die Nguni-Bantoe se geskiedenis nie, maar was "n epog in die

Sotho-Bantoegeskiedenis wat indirek uitgekring het tot so ver as die Kalahariwoestyn.

-50-Met die aanvang van die negentiende eeu het die Ngwane as onafhanklike stam sy bestaan aan die bolope van die Wit-Mfulosirivier gevoer. Hul kaptein, Matiwane, het as gevolg van sy twisgierige persoonlikheid die Ngwane in onguns by · Dingiswayo en Ts jaka gebring. Die resul taat was dat die Ngwane in 1818 aangeval en verdryf is. (Bryant, 1929:136.)

3.3.3 Die tussen-Ngunikonflik in Natal

Matiwane het begin om deel te neem aan die Ngunisibbe-konflik, en hy het deur dade van aggressie vir ham die gramskap van buurstamme op die

hals gehaal. Sy Ngwanekrygers, gevrees deur die omliggende starnme, het

met behulp van Matiwane se listige beplanning, al die stamme vanaf die

huidige Utrecht tot by die bolope van Bloedrivier aangeval en

gemolesteer. (Bryant, 1929:136.) Alhoewel die Ngwane ;n onafhanklike

stam was - dus nie onder die gesag van Dingiswayo en later ook Tsjaka nie - het hul aanvalle op die naburige starrrne die Mthethwaryk in onrus gedanpel . Klagtes van die Bele het Dingiswayo bereik. Die klagtes het Matiwane se dade van roof, plundering,

blootgele.

moord

Die Mthetwale~r is deur Dingiswayo byeengeroep. Zoeloe-impi is gedurende die begin van 1817 se Dingiswayo tot die stryd teen die Ngwane opgeroep. Ritter, 1955:706.) Die totale kontingent van magte bestaan ui t: i) 2 500 Mthetwa (Dinigswayo) en veediefstalle Ook Tsjaka se winterseisoen deur (Bryant, 1965:136; teen Matiwane het

ii) l 000 Zoeloe (Tsjaka) (Roberts, 1974:50), en

iii) l 000 man uit die vasalstamme van Dingiswayo, wat onder die bevel van Kondlo gestaan het.

Die mag van 4 500 man trek die Wit-Mfulosi oor am die Ngwane te Nthabankulu aan te val. (Ritter, 1962:111.)

Matiwane word vroegtydig gewaarsku deur sy georganiseerde

inligtingsnetwerk, dat die voorbereidings tot ;n offensief teen ham

getref word. Hy gaan met lis te werk om ;n oorlog teen die sterker

-51-Mthetwa te venny, en as "n stryd onafwendbaar is, dan die minste verliese te ly. (Ritter, 1955:106.) Die Ngwane-impi ontvang opdrag om alle vee, behalwe melkkoeie in melk, ou bulle en enkele pakosse agter te laat, en die res bymekaar te jaag by die voetheuwels van die Nhlazatcheberg. (Utrechtdorp). Vooraf is met Mtimkulu van die Hlubi

oorleg gepleeg om die Ngwanevee onder sy sorg te plaas. (Bryant,

1965:137).

Hierdie stap deur Matiwane was moontlik om aan Dingiswayo te toon dat hy onskuldig was aan die dade waarvoor hy die skuld gekry het. Dus is daar geen "geroofde" vee nie, en is alle bewyse van sy wandade tussen die Hlubibeeste ingejaag. Die Ngwanebeeste is, deur Mtimkulu se seun

Mpangazita, in _.n bergkom noord van die huidige Utrecht versteek. (Kyk

foto p. 43a.)

Tsjaka, wat nie deur Matiwane se optrede geflous kon word nie, het vooraf by Dingiswayo aangedring op die totale verdelging van die Ngwane

en Matiwane. Dog Dingiswayo het geweier en wou slegs _.n kragvertoon

monster om Matiwane te waarsku. Die feit dat Dingiswayo nie gehoor gegee het aan Tsjaka se versoek nie, het tot gevolg gehad dat:

*

daar verwydering tussen Tsjaka en Dingiswayo gekom het (wat

later katastrofiese gevolge vir Dingiswayo ingehou het),

*

Matiwane voortgegaan het met sy dade wat tot onrus in hierdie

gebied gelei het, en

*

Zwide die gevolgtrekking.gemaak het dat Dingiswayo versag het,

en _.n maklike teiken vir sy ekspansionisme geword het.

Na _. n kart en tal fha.rtige geveg, wat tot die oorgawe van die Ngwane gelei het, is Matiwane en sy krygers in die beeskraal te Nthabankulu byeengeroep. (Ritter, 1955:107; Morris, 1966:54). Die resultaat van die beeskraalonderhandelinge was dat Matiwane onderneem het om:

*

die aggressie teen die buurstarnme te staak;

*

sy le~r te ontbind tot slegs _.n lyfwag;

-52-*

en dat die Mthetwagebied se grense respekteer sal _ word en Dingiswayo se ander vasalle nie meer gemolesteer of aangeval sal word nie. (Stuart, 1824:29.)

*

Vasal status is verder aan die Ngwaile aangebied, wat halfhartig

en onder valse voorwendsels deur hom aanvaar is.

*

M;:ttiwane het ook sy dogter, Magenge, aan Dingisvvayo as vrou

gegee. (Bryant. 1929:137.)

Tevrede dat rus en vrede in die noord~westelike deel van sy ryk herstel

is, trek Dingiswayo terug. Die antwoord op die vraag waaran Dingiswayo op hierdie wyse teen Matiwane opgetree het, en nie die raad van Tsjaka gevolg het nie, le waarskynlik opgesluit in die feit dat:

i) Dingiswayo in Matiwane ~n bondgenoot teen Zwide se Ndwandwe gesien

het;

ii) deur vriendskapsbetrekkinge met Matiwane te sluit, Zwide en sy Ndwandweryk geisoleer sou word, en

iii) Dingiswayo, as gerTB.tigde leier, aan Ts jaka wou toon dat

bloedvergieting nie al oplossing vir probleme is nie. (Dingiswayo het

by ~n vorige geleentheid reeds met Tsjaka oar sy wrede optrede teen

stamme gepraat, byvoorbeeld teen die Buthelezis.)

3.3.4 Die Ngwane-Hlubikonflik

Met die Mthetwale~r veilig oor die Wit-Umfolosirivier, het Matiwane dit

veilig geag om sy vee van die Hlubi terug te vra.

Mtimkule, wat reeds vasalstatus onder Dingiswayo geniet het, het die onbenydenswaardige posisie waarin Matiwane hom bevind het, uitgebuit.

Mtimkulu weier om die Ngwanevee aan Matiwane uit te lewer.

(Bryant,l929:138; Omer-Cooper, 1969:86.) Matiwane kon ham eerstens nie tot Dingiswayo wend vir die terughaal van sy vee nie omdat hy reeds

-53-voorgegee het dat hy nie oor sod2~ige vee beskik het nie. Tweedens kon

hy nie "n rnede vasal aanval sortder om hem die grarnskap van sy heerser,

aan wie hy horn vrywillig onde~rp het, op die hals te haal nie. Voorts

was Matiwane bewus van die besondere band wat tussen ~ingiswayo en

Mtirnkulu se vader, Bungane, bestaan het. [Dingiswayo het tydens sy

vlugtelingjare vir Jobe herberg by die Hlubi van Bungane gevind. (Morris, 1966:41; Bryant, 1929:8.)] Matiwane rnoes tevrede wees daarmee, en kon slegs wraak koester teen die valsheid van Mtirnkulu.

Die gekoesterde wraak het nie lank by Matiwane gesrneul nie, toe gebeure in Noord - Natal dit tot uitbarsting laat kam het. Die intrige waarin die Ngwane, Hlubi, Ndwandwe en Mthetwa hul bevind het, kon nie slegs met "n enkele beeskraal-verdrag of diplornatieke skuiwe, aan die kant van Dingiswayo, opgelos word nie. Daarvoor was die irnperialistiese drang van die Ndwandweheerser, Zwide, te groat. Soos reeds verklaar in paragraaf 3.2.3, wou Dingiswayo die Ndwandwe isoleer en daarvoor het hy bondgenote gesoek in die Afrikastyl, deur volkere te onderwerp en in te lyf en sodoende sy mag te vergroot. (Bryant, 1929:138.)

Zwide het met geweld hierdie isolasie verbreek. (Morris, 1966:55.) Met die grootste mate van brutaliteit word die Ngwane aangeval. Die Ndwandwe-impi steek statte aan die brand, plunder graanvoorraad, dood oud en jonk en die enke1e vee wat na die Mthetwa-aanval oorgebly het,

word ook nog weggevoer. (Bryant, 1929:138; Orner-Cooper, 1969:86.) Met

hierdie aanval op die Ngwane deur die Ndwandwe, het Zwide in

werklikheid vir Dingiswayo die stryd aangese. Hierdeur het hy "n

uitdaging tot die Mthetwa gerig om sy reeds opgeboude ryk te verdedig

en te behou.

Toe sy statte in

1igt~aaie

staan, rnoes Matiwane met sy volgelinge

vlug. Te rnidde van die chaos van vlugtende groepe rnense, slaag hy

e

daarin om sy impi te rnobiliseer. Sy vlugroete, weg van die Ndwandwe,

(\

stuur ham reg op die Hlubi af. Vanuit "n oos-suidoostelike rigting nader die Ngwane die Hlubi en hul wreek die veeroof van enkele rnaande

tevore. (Bryant, 1929:138; Orner-cooper, 1969:86.) Met "n uitgesoekte·

-54-keurkorps uit sy impi slaag Matiwane daarin om die Ingqubastroom

(Utrecht), waar Mtimkulu se hoofsetel was, te bereik voordat- Mtimkulu

gewaarsku kon word. Die Ngwane vernietig al wat voorkcm in die aanval. Nie net is al die vroue en kinders in die aanval gedood nie, maar

Mtimkulu het ook aan die hand van "n Ngwane gesneuwel. (Bryant,

1929:138.)

Vanaf Utrecht swenk hul roete suid-wes en uiteindelik maak hulle van

die Bergvilledistrik hul tuiste. Op hul pad na die suid-weste word "n

swartgebrande aarde agtergelaat. Nie alleen die Hlubi (erne Hlutjini)

het deurgeloop nie, ook die Bheleni, die Qunta en Hlati is vernietig, en hul beendere is in die as van hul afgebrande hutte agtergelaat.

(Bryant, 1964:35; Ritter, 1955:109.)

Die vee wat Mtimkulu van Matiwane weerhou het, het

vermeerder toe hul in die Drakensbergse kom (die huidige

aangekom het. (Bryant, 1929:138,)

tienvoudig Bergville)

Vir vier jaar het die bolope van die Tugelarivier "n heenkome gebied aan die Ngwane. (Ritter, 1955:110.) Gedurende die jare 1818 tot 1822

het enkele·vlugteling-groepe, wat voor Tsjaka se Zoeloe uitgevlug het,

hul by die Ngwane aangesluit. Die grootste enkele sibbe wat hul lot by

die Ngwane ingewerp het, was die Lala. Bulle het bestaan ui t die

Nyamva, Njilo en Ndlovu. (Bryant, 1929:138.)

Volgens Bryant (1964:92) het die Lala nie net onder die aanvalle van Tsjaka deurgeloop nie, maar is hulle in hul vlugtog ook deur Dunge se

Tulini-kannibale lastig geval. Hierdie kannibale het hul, na

stamskeuring van die hoof Tulini-groep geskei en hul suid-suidoos van

Dundee aan die hange van die bergrande gevestig. (Kyk fotobylaag). Die

Tulini het hul slagoffers gevange gehou deur hul hakskeensenings af te sny en hul daarna in "n rotsskeur te plaas. Volgens oorlewering, soos

vervat in "n persoonlike mededeling deur mnr. 0. Klinger~rg (1986)

eienaar vail die plaas waar die "Kannibaalrots" gele~ is is die

slagoffers by "n later geleentheid oopgespalk oor "n laer rots, en op

-55-Dundee - Die Kleipot met skedelreste is by die sg.

11_{Kannibaalrots" duer nmr. Klingenberg se vader}

gevind.

FOro 5

Kannibaalrots:

l. Links voor: Oorblyfsels van gepakte klipmuur. 2. Middel en regs voor: Die waarskynlikste rotse waarop die "slagproses" gedoen is.

-55A-FOro 6

Dundee Kannibaalrots - Die regterkantste groot rots

FOro 7

Dundee Kannibaalrots Die linkerkantste groot rots. Skeur regs sigbaar waarin slagoffers geho~ is.

rituele wyse vermoor. Sommige liggaamsdele is vir tawery _aangewend terwyl die res as deel van die kannibalefeesrraal verorber is. Die oorsprong van die kannibalistiese leefwyse van die Tulini le by hul

onderdrukking deur Tsjaka. Bryant (1929:504) verklaar: (The Tulini)

"starved to the last stage of endurance, they at lenght succurred, like

so many other Natal Natives, to the final resort of devouring human flesh."

Ts jaka het sy waarskuwing aan Dingiswayo in verband met Matiwane

onthou. Hy besluit om nou, nadat hy die Zoeloe - Mthetwatroon bestyg

het, af te reken met Matiwane van die Ngwane. Onder aanvoering van

Mdlaka, seun van Nkidi, het die Zoeloe-irnpi op "n ekspedisie langs die Tugela af vertrek. (Ritter, 1955:110.)

In die jaar 1822 moes Matiwane Na.tal as Ngunituiste verlaat. Met slegs

sy mense moes Matiwane die steil hange van die Drakensberg trotseer om

voor die oprukkende Zoeloernag onder lei ding van Mdlaka, ui t te v 1 ug.

(Bryant, 1929:139.) Die trappe vee, waaroor bedrog gepleeg is, rnoorde, verwoesting en swaarkry gely is, moes in die hande van die Zoeloe gelaat word. Bryant (1929: 139) stel dit so: "His beloved cattle, the

only tribal wealth and mainstay, he would forsake to the enemy - /twas

all thy sought- if but thereby to save himself and his people."

3.3.5 Toetrede tot die Difaqane op die H~veld

Volgens persoonlike waarnerning bestaan die waarskynlikheid dat die Ngwane die roete oor die berg by die huidige Oliviershoekpas gevolg het, en noord-noordwes van die moderne Witsieshoek op die platorand gearriveer het. Die roete oor die platorand het die voetspore van

Mpangazita se Hlubi gevolg. Die geraa~es van afgebrande Batlokwahutte

het die verwoesters se weg aangedui. Die Hlubi se verwoestingspad het sy oorsprong juis by die Ngwane, wat nou die resultaat van hul aanvalle op die Hlubi beleef. (Bryant, 1929:140.)

-56-' . , . ,_ ~ ' "" -~ . -.... . "' " · · J..~'~ o4l;,.-roro 8 Drakensbergkom, (Bergville). Huidige tuiste vau die Ngwane . . · : ; . ~. · f •. :.. -.:./.,.· ..., ... . ~ . o; ; : :r ~ t ... ; . :, ;::~,, ; ~ : .)~:'~ I ~ ; ·~:•{l ~ ~ t . · : .~~ ~ --~;.; ,c :.~.·~, , -~~ ~-·.--· . ~ f, roro 9 Blik op die rnoei l ik begaanbare terrein waaroor die Ngwane voor 'Isjaka se Zoeloe rnoet uitvlug om die H~veldgebied te betree. (Oliviershoekpa s .)

-56A-In die uitgebrande statte kon die Ngwane geen voedsel vind nie, en die voetseer Ngwane wat die uitmergelende oortog oor die

onderneem, moes aanskou hoedat, as gevolg van hul eie die Hlubi, laasgenoemde in hul verwoestingstog voor alles leeggeplunder het.

Drakensberg moes verdrywing van die Ngwane uit,

Matiwane moes op alle moontlike maniere probeer om voedsel in die hande

te kDJ.

Geraadpleegde bronne is nie baie duidelik ten opsigte

Ngwane op

van die

chronologie waarvolgens die aanvalle deur plaasgevind het nie. Arbousset en Daurras XXVII, 1968:296) verhaal dit soos volg:

die Sothostamrre

(Africana-versameling Vol.

Letulu (rroontlik Lethulo) wat in diE orrgewing van Butha Buthe gewoon het, is eerste aangeval, dit ten spyte van tien beeste wat Moshesh aan Matiwane gestuur het om die aanval af te weer.

Moshesh is volgens die Franse sendelinge hierna van ongeveer 3 000 beeste beroof nadat die twaalf wagte wat oor die beestrop moes waghou,

aan die slaap geraak het. Toe hulle wakker skrik van die lawaai, het

hulle gevlug en die berig van die verlies van vee aan Moshesh oorgedra.

Enkele weke later het die Hlubi die Ghoya totaal verdelg dit nadat

Mantatese hul eers beroof en verstrooi het. Die resultaat van hierdie opeenvolgende verwoestingsaanvalle op die Ghoya was dat Makwane, kaptein van die oorblywende Ghoya, wat met geen bran van voedsel gelaat is nie, en sy stam hul vir oorlewing tot kannibalisme gewend het.

Die slag van die Caledonvallei het, volgens Arbousset & Daumas

(1968:298) hierna gelei tot die totale vernietiging van die mag .van

Mpangazita. Die uitslag van die veldslag (die vyfdaagse-slag) teen die Hlubi was dat hul leier, Mpangazita, en die room van sy aanvoerders

deur die N~vane gedood is. Die hele trap beeste is gebuit, en die res

van die stam het uitmekaar ges:pa.t. (Bryant, 1929:143; Saga, 1930: 415·.)

-57-'I\vee seuns van rv:rpangazita, naamlik Setenane en Phake, met "n duisend

Hlubivolge1inge, het om asie1 by Moshesh aangek1op. (Soga, 1930:415).

(Hierdie toevoeging tot sy mag het Moshesh die mannekrag gebied om Mantatese se Bat1okwa van Butha Buthe te verdryf.)

Met Moshesh se verhuising vanaf Butha Buthe - na ... n be leg van bykans ses maande deur Sekonye1a (Jan. 1824 tot Junie 1824) - na Thaba Bosigo, moes hy die Baphuti, wat die omgewing as tuiste gehad het, verdryf. Die Baphuti (M3.phuting) het die hu1p van Matiwane ingeroep om hul teen Moshesh te help. Onrlat die Ngwane hulp verleen het, het l\'latiwane met die Maphutingbeeste weggekom, en Moshesh het Thaba Bosigo as tuiste en

vesting ingeneem toe die Maphuting verdryf is. (Arbousset & Daunas,

1968:300; Bryant, 1929:143.)

Senyoteng ( Seniutung) gele~ aan die hange van Umpukani ( setel van

rvatiwane), het die middelpunt van sy aanval1e op Suid-Sothostamme

geword. Moshesh, wat Matiwane se teenwoordigheid gevrees het, het

vrede en goeie buurskap met han gesoek. ... n Groot aantal geskenke wat vergesel is met "n aanbod van "n vasalskap, is aan Matiwane gestuur. Een van Matiwane se vroue is tydens "n besoek aan Thaba Bosigo met geskenke oorlaai, en "n koper ha1sband is deur Moshesh vir haar omgehang. Dcg, ten spyte van die vredesgebaar van Moshesh aan Matiwane,

is Thaba Bosigo deur Mose1ane, "n ringkop in Matiwane se impi,

aangeval. (Ellenberger, 1969:158.) Moshesh het besef dat hy nie alleen opgewasse sou wees teen die Ngwane nie, en het hulp by Mokatshana

( Mokachane) gekry.

Moselane, aanvoerder van die Ngwane-vegters het die Ngwanenag in hu1 regi:rrente laat verdeel. Die een regiment is afgestuur op Mokatshana,

bondgenoot van,Moshesh, en die ander op Moshesh self. Met klippe, byle,

werpspiese en pyle is Moselane se aanval op Thaba Bosigo afgeweer,. dog

Mokatshana en Rraleswane, Moshesh se bondgenote, is verde1g. Die

ver1iese aan beide Basotho- en Ngwanekant was groot, dog die

oorwinning het aan die ondeurdringbare vesting Thaba Bosigo behoort.

-58-"Matuane is deceived by Moselane; he is deceived by -the

nobles of Seniutung. Ha.v?

The foreign inkhosi made himself a vasal ultimately to

destroy him!"

[Triomflied van die Basotho (aangehaal uit Arbousset &

Daumas, 1968:305).]

Na die nederlaag teen die Basotho van Moshesh te Thaba Bosigo, het

Matiwane teruggetre~ na Senyoteng om ham weer eens toe te spits op

kleiner groepe en stamme wat in die Maluti's en Drakensberge skuil. (Bryant, 1929:142.)

Met die moed wat uit die oorwinning geskep is, het Moshesh besluit om finaal met Matiwane af te reken. Dog, voordat hy sy besluit tot uitvoer

kon bring, is die Ngwane deur Tsjaka se Zoeloemag vanuit Natal

aangeval.

Seny8teng is deur die Zoeloes tot as verbrand en vir die tweede keer is die Ngwanevee deur die Zoeloe afgeneem. Die Ngwane vlug in aller yl na Thaba Tsweu, (Rouxville-omgewing) waar hul die berg as skans teen die

oprukkende Zoeloemag wou gebruik, dog Moshesh het van die Ngwanedilemrra

gebruik gemaak en hul te Lepatuwapas voorgele en verras. Die Ngwane vlug daarna oor die Oranje om hul wonde aan die Xhosakant van die rivier te gaan lek. (Bryant, 1929:142.)

Matiwane het heelwat prestige as leier verloor. Die verlies die verlies aan vee wat sy volgelinge gely het, was 'n swaar Matiwane. Met brute geweld val hy die Ternbu van Vusani te aan (Bryant, 1929:142), dog sy mag het geen vee gekry nie,

sowel as slag vir Barkly-Oos

maar 'n

onbekende siekte opgedoen wat hul geledere verder uitgedun het. Bryant

verklaar verder dat Mzilikaze hierna toenadering tot Matiwane, sy ou

buurm:m van Natal , gesoek het om sy kragte by hom in te werp, dog

-59-Matiwane het daarteen besluit, en verkies om te volstaan ·met die besluit dat slegs die gebiede Suid-Vrystaat en Oos-Kaap gestroop sou word. (Bryant, 1929:143.)

Met /n kontingent Hlubi, wat by ham aangesluit het, na die verdelging van Mpangazita in die Caledonvallei, slaag Matiwane daarin om op 27 Augustus 1827 /n suksesvolle aanval op die Ternbu te Hangklipeerg

(Queenstown) uit te voer. Hierna beweeg hy af na die Umtatarivier met

die doel ow, horn daar te vestig. (Bryant, 1929:143.)

Faku, kaptein van die Tembu (Tambuki), uit vrees vir die indringers,

versoek majoor Dundas om horn te help teen Matiwane. (Rorerts,

1974:134.) ~n Maand later, op 26 Augustus 1828 het Britse troepe onder

aanvoering van Kol. Somerset, bestaande uit 1 000 blankes, 11 000

Xhosas en 7 000 Tembu opgeruk teen Matiwane. (Onder die waan dat hulle teen Tsjaka en sy Zoeloemag optree, kam hulle toe op die Ngwane af). (Ritter, 1955:110; Morris, 1966:59; Bryant, 1929:144.) Baziaberg, waar die slag tussen die Britse magte en die Ngwane plaasgevind het, word die getuie van Matiwane se totale ineenstorting.

Met uitsondering van Matiwane en enkele stamgenote is die totale stam verdelg. (Arbousset en Daumas, 1968:308).

3.3.6 Matiwane se terugkeer na Tsjakastat

Vir die verslane Matiwane was daar egter geen plek van rus waar hy en sy enkele oorblywende Ngwanestamgenote hul kon vestig nie. Dus was daar vir hom slegs een pad - terug na Zoeloeland!

Op sy terugtog was die Vrystaatse vlaktes en Drakensbergse voet.heuv.1els

stil getuies van die verwoestingswerk wat die Difaqane nagelaat het:

die wit skelette van mense, die swart gebrande hutnokke, die le~

beeskrale en die onbewerkte lande. Uit die bosklowe en rotsskeure het

Difaqanevlugtelinge, wat hul tot kannibalisme rnoes wend, sy terugtog

saam met die patetiese groepie stangenote in stilte gadegeslaan. (Bryant, 1929:145.)

-60-By hul aankoms te Thaba Bosigo het Moshesh Matiwane genooi om by horn

(Moshesh) aan te sluit, dog Matiwane wou terug na Zoeloela~p- Hy het

slegs sy oorblywende vrou en seuns in Moshesh se sorg agtergelaat en alleen met sy seun Zikali voortgetrek, Zoeloeland binne (Bryant, 1929:145; Ritter, 1955:11; Morris, 1966:59.)

By sy aankoms te Dingaanstat is hy deur Ndlela, ~n raadgewer van

Dingaan aangese om buite die stat te Hlomo Amabuta (waar die

Retiefmoorde later plaasgevind het) te wag. ~n Ruk later is hy deur

Dingaan ontbied. Orrdat hy han daarop voorberei het om van Dingaan die ergste te verwag, haal hy sy armbande van koper af en gee dit aan Zikali om te hou. Die opdrag aan Zikali was om stil uit die orngewing

Vrui die stat te beweeg, en indien hy, Matiwane, nie terugkeer nie, na

Moshesh te vlug. (Bryant, 1929:145.)

Toe Matiwane voor Dingaan verskyn, is hy met min serernonie ter dood

veroordeel. Volgens Bryant (1965:145) is sy o~ eers uitgesteek waarna

houtpenne deur sy neusgate tot in sy breinkas geslaan is. Dieselfde wreedheid waarmee Matiwane die laaste dekade van sy lewe geslyt het, het sy eie dood gekenmerk. (Ritter, 1955:111; Bryant, 1929:145.)

3.3.7 Gevolg van Matiwane en die Ngwane se toetrede tot die Difaqane

*

Alhoewel nie vrywillig nie, en ook nie die eerste persoon nie, het

~atiwane ~n bydraende rol gespeel om die Difaqane oor die Drakensberg

na die binneland van Suider-Afrika oor te dra.

*

Primer was hy saarn met Mantatese en Mpangazita verantwoordelik vir:

· die ontvolking van die binneland, en die verspreiding van volkere wat

in splintergroepe oor die H~veldgebied verstrooi geraak het.

*

Sy optrede, weer eens saarn met die genoerrde twee "Difaqanestryders" ,

het primer aanleiding gegee tot die totstandkorning van die

"Basotho"-volk.

-61-,-,

j '

·. ·-- 1:.':::; '

~ 71 ,· " l'

,·· .. -l·:.: .... -, ...

Lorn, Mantatese en Mpangazita het tot gevolg: die

ling van die Difaqane tot in Transvaal, Noord-Kaap

)rdrag van die Difaqane na die Xhosa, Fingo en

_e Oranje tot by die Keirivier.

_:; :Jp die Xhosa deur horn oorrornpel is, het vir

:laat om op sy beurt later ook die Fingu van vee

Difaqane tot binne die grensgebied van die Britse

~ring direk betrokke gemaak by die gedeeltelike

Difaqane.

~lle op die verslane en verstrooide Sothogroepe

_isrne gedwing.

3 79) het Soshangane ook bekend gestaan as

m die junior kraal uit die heerserfarnilie van

>5:152.)

m van Zikooe, seun van Manukuza, seun van Gaza.

ulie van Zwide, starnhoof van die "arnaNdwandwe" 1goma ingerig het. (Bryant, 1964:12.)

-62-Genealogiese register

r

Mavuso

I

Ludonga

I

Xoba

I

Langar

I

Zwide Lopga 3.4.2 Persoonlikheid en karakter I Gasa Manukuza 1 Zikode

I

Soshangane

Soshangane, vanwe~ sy posisie binne die heersershuis, was "n

bevoorregte, dog het self ook oor sterk leierseienskappe beskik wat ham saam met Zwangendaba en Mzilikaze een van die volksbouers uit die Ngunigroep buite die Ngunigeledere gemaak het. (Bryant, 1929:447.)

Hy was "n man met "n besondere verrro~ om leiding te gee, dog ook om die

voorbeeld te stel. (Bryant, 1929:162). Tydens sy voorbereiding vir die

aanslag teen die Zoeloe (Ndwandwe-fiasko), na die nederlaag by

Qokoliheuwel, het hy die Ndwandwe voorsien van "n swaarder

steekassegaai, en sy regimente herorganiseer tot kleiner groepe met "n

meer ervare leier in bevel van elke groep. Dog aan hul mobiliteit (die

praktyk was om sandale weg te gooi) het hy tot sy skade niks gedoen nie. (Ritter, 1955:175.)

Hy het besondere kontak met sy minderes gehad. Sy vermo~ om hulle te

oortuig van "n saak en tot maksimum-optrede aan te spoor, het han in sy

latere veldtogte veel gebaat. "n Bewys hiervan is die Tsonga wat

hulleself aan ham onderwerp het en ook na hom vernoem het, nl. "Shangana" , ten spyte van hul getalle-oorwig oor die Ndwandwe.

3.4.3 Soshangane: Sy vlug en onderwerpingsroete

Dit is nie duidelik uit die bronne wat geraadpleeg is, of Soshangane en Zwangendaba saam gevlug het na die Ndwandwefiasko nie. Wat wel vermeld is, is dat beide met slegs enkele volgelinge (soveel as 100 siele) (Becker, 1962:20) oor die Pongola gevlug het. Dus kan daaruit afgelei

word dat hulle apart van mekaar gevlug het om later vir ~n tydperk hul

lot byrnekaar in te werp.

Die afleiding dat hul nie saarn gevlug het nie, kan ook met redelike

S~(erheid verklaar word vanw~ die feit dat die koningshuis van die

Ndwandwe in besonder Zwide, en Zwangendaba nooi t werklik oor die weg

kon kom nie (Soga, 1930:269). Hier kon wantroue dalk ~n rol gespeel het

omdat Soshangane ~n neef van Zwide was.

Bryant (1929: 447) sam Soshangane se persoonlikheid en oorwinnings so op:

"Soshangane was not a person of irrposing consequence at horne;

but he went abroad and established a quite notable

reputation. Even arrDng members of his own family who renained

behind in Zululand, nothing is known of him more than his

name . . . . he blossomed into a conqueror of continental fame

II

Gasa, Soshangane se oupagrootjie, was die stigter van diie Gasasibbe

waarui t Soshangane tot mili tere diens onder die Ndwandwe van Zwide ( sy

groot neef) oweroep is. Die Ikohlo-subsibbe van die Ndwandwe, waarvan

Soshangane die hoofrran was, het aan die voet van die ski lderagtige

Etshaneniberg ( ~n rotsberg in die suidelike beginpunt van die

Lebomboreeks) hul waning gehad. Net soos wat die Etshaneni sy rotshoof fier lig oor die Mkuzevlakte, het Soshangane die latere Gazaryk as

monument oor die kusvlakte van Mosambiek, vir sy leiersve~ laat

verrys.

4-Met slegs "n honderd man het Soshangane, nadat die Ndwandwe deur Tsjaka verslaan is, die oostelike kusvlakte binnegevlug om Etshanene te probeer bereik. Ongelukkig vir han het "n Zoeloe-impi hom reeds voorgespring en "n spoor van verwoesting op die Mkuzevlakte agtergelaat. (Bryant, 1929: 448.) [Monica Wilson (in Wilson & Thompson, 1982:346) beweer egter dat Soshangane met Gasa slaags geraak het en sy volgelinge in sy geledere opgeneem het. Hierdie stelling strook nie met die feit dat Soshangane toe reeds die leierskap van die Ikohlo-subsibl.)e oorgeneem het nie.] Die resultaat van die Zoeloe-inval was dat die Gasa-mense aanvanklik nie deel uitge'TB.ak het van Soshangane se vluggroep nie, hulle het wel later by ham aangesluit.

Die vlug uit Noord-Natal in 1821 het gelyktydig met die oordrag van die Difaqane oor die Drakensberg plaasgevind toe Mpangazita dit na die Batlokwa oorgedra het. Hieruit word dit duidelik dat:

*

Die eerste fase van die oorheersingstryd in Natal voltrek is.

*

Vlugtelinggroepe wat Natal wou verlaat het, die Difaqane se rampspoed uit Natal die res van die Suider-Afrikaanse gebiede binnegedra het.

*

Soshangane, Mpangazi ta en Matiwane, wat ui t vrees vir Zoeloegramskap hul tradisionele tuistes verlaat het, nou . op die wreedste wyse die Ngunileefwyse, by wyse van onderdrukking, assimilering en onderwerping die res van Suider-Afrika ingedra het. Hulle is kort hierna deur neg "n persoon, Mzilikaze, gevolg wat as potentaat verdere verskrikking sou saai.

vanaf die eens rustige Etshaneni, wat nou verlate die gekrys van kraaie laat weerklink, het Soshangane oos van die Lebomboberge noordwaarts getrek. Hul eerste slagoffers was die Ngomezulu, van wie slegs beeste geroof is. (Bryant, 1929:448.) In 1822 het kapt. W~ OWen hulle by die Mtanbesirivier raakgeloop, waar hulle aangesien is as "Hottentotte"