nummer 51 jaargang 14 oktober 1996
W erkgelegenheid
&
i***25n0* Flexibilisering
Redactioneel
"F lexibiliteit is o n ze ke rh e id voeden. V oor de w erknem er: m ag ik m orgen nog
terugkom en? M a a r o o k v o o r de w erkgever: is h ij o f z ij e r m orgen nog?
B etaa lt de buurm an b e te r o f b ie d t de buurm an betere a rb e id so m sta n d ig h e
den, m e e r ze ke rh e id o f p re ttig e r w erk? F le xib e l inzetten van p e rs o n e e l is
duur. O veruren m oeten uite in d e lijk d u u rd e r b e ta a ld w orden, o n ze ke rh e id en
de oplopende w e rkdruk leiden to t verm o e id h e id en stress. U itzendkrachten
m oeten steeds in g e w e rkt w orden, w at tijd en g e ld kost. B ovendien h ebben
ze vaak een m e n ta lite it van 'Na ons de z o n d v lo e d ’. D a t kom t o m d a t ze
geen ban d h ebben m e t h e t bedrijf. H ie r op straat, m orgen ergens anders
aan de s la g ."
Ernest Jacobs, Jongerenbeweging ATTAK
Bovenstaand citaat geeft aan dat flexibilisering mogelijk niet dè oplossing
van de werkloosheid is en meer nadelen heeft dan velen denken. In deze
LEF staan
w e rkg e le g e n h e id en flexibilisering
centraal. Werk speelt bij bijna
iedere behoefte van mensen - denk aan de in de psychologie welbekende
Maslow hiërarchie - een rol. Werk is noodzakelijk voor het verkrijgen van
voedsel en beschutting (fysiologische behoeften) en kan zorgen voor
stabiliteit, sociale contacten en zelfwaardering. Het kan kansen op zelfverwe
zenlijking bieden. Het belang van werk is, kortom, niet alleen in geld uit te
drukken.
Deelvragen die in dit thema-nummer beantwoord worden, zijn:
- Wat is flexibilisering? Welke gevolgen heeft het en welke voor- en nade
len? Is flexibilisering een sociaal-wenselijke en effectieve manier om de
werkgelegenheid te vergroten?
- Wat zijn de oorzaken en de gevolgen van de werkloosheid? Op welke
manieren is de werkloosheid terug te dringen? Wat is de kwaliteit van de
verschillende politieke oplossingen van de werkloosheid?
- Welke invloed heeft privatisering op werkgelegenheid?
- Hoe gunstig zijn de toekomstverwachtingen m.b.t. de werkgelegenheid?
- Welke ingrepen dienen er m.b.t. de wig plaats te vinden?
- Moet het minimumloon intact blijven?
Niet alleen flexibilisering maar dus ook andere voorgestelde oplossingen
voor de werkloosheid komen aan bod, zoals nieuwe belastingsystemen,
arbeidsduurverkorting en het basisinkomen. De liberalen spreken zich in
deze LEF uit bij monde van Cees Quirijns (JOVD), Thomas Cool (Sociaal
Liberaal Forum) en Ernest Voogd (groen-liberaal). Martin Schenkels, haanlo
ze, geeft een indruk van de praktijk waarmee haanlozen te maken hebben
en biedt een overzicht van de terreinen waarop de politiek tekort schiet. Een
interessant contrast is te vinden in de visies van de heren Scholte (VNO-
NCW) en Bothmer (Samenwerkingsverband Mensen Zonder Betaald Werk).
De prikkelend schrijvende Rob Brockhus, die zelf een website heeft opgezet
ten einde een platform te bieden voor discussies over sociaal-economische
onderwerpen, gaat in deze LEF in discussie met Minister Melkert van
Sociale Zaken.
Namens de redactie wil ik de JOVD een inspirerend congres over werkgele
genheid en flexibilisering wensen.
met liberale groeten,
Cedric P. Stalpers
ONDERNEEM ‘T MAAR !
sociaal
culturele aspecten rondom ondernemerschap
Cees Q u in jn s
Het primaat van het werkgelegenheidsbeleid dient te liggen bij het stimuleren van het individueel ondernemerschap. H et zijn namelijk de ondernemingen die werkgelegenheid en welvaart creëren. Alhoewel er in Nederland steeds meer mensen besluiten voor zichzelf te beginnen, lopen we in internationaal opzicht nog (ver) achter. Om ondernemerschap te stimuleren dienen allereerst de omstandigheden rondom de eigen zaak te verbeteren. Willen we echter een substantieel gedeelte van de Nederlandse bevolking aan het ondernemen krijgen, dan dient bovendien aandacht besteed te worden aan bepaalde sociaal culturele aspecten rondom het ondernemerschap.
In een th e m a n u m m e r o ver w erkgelegenheid is een verhaal over de sociaal-culturele aspecten m .b .t. o n dernemerschap m isschien n iet een v o o r de han d liggende keuze. Im m ers o p v o o rh a n d w eten w e al dat houdingen en ingeburgerde m y th e n n iet van de ene op de andere dag k u n n e n w o rd e n veranderd. B oven dien is het n iet gem akkelijk o m er als o v erheid een pakket regels op los te laten. Ik betw ijfel overigens of dit laatste te b e tre u ren is.
Wat ik niet betw ijfel is dat o n d ern em ers de enigen zijn die -in het N e d erlan d van vandaag- een stru c tu re le oplossing k u n n e n bieden v o o r de w erkloosheid. Ondernemers creëren nam elijk banen (v o o r zichzelf en voor anderen), terw ijl andere p artijen (zoals w e rk zoekenden en de overheid) vaak niet verd er k o m en dan het vinden van banen in de bestaande v oorraad. Zelfs w erkgelegenheidsprojecten die d o o r de o v erheid worden opgezet creëren geen w erkgelegenheid, m aar verhullen niets anders dan sch rik b aren d hoge lasten die er voor zorgen dat dergelijke banen in de vrije markt niet to t stand kom en.
De politieke v erh o u d in g e n in N e d e rla n d m aken het naar mijn idee onm o g elijk o m drastisch in te grijpen in de sociale zekerheid, de collectieve lasten o f het arbeidsrecht, opd at een d aadw erkehjk vrije m a rk t werking op de arb eid sm ark t kan w o rd e n bew erkstel- ligd.
Ook de in rap tem p o o n tw ik k elen d e in fo rm atietec h nologie gooit ro e t in het eten. N ie t alleen ro u tin e matige w erkzaam heden k u n n e n w o rd e n vervangen door machines, m aar zelfs de uiterste gecom pliceerde automatisering (of inform atisering) van kennis k o m t al aardig in het v o o ru itz ic h t (denk b ijv o o rb ee ld aan kennissystemen en zelf-lerende netw erken). O n d a n k s het feit de inform atietech n o lo g ie o o k n ieuw e banen creëert, zal het netto-effect negatief zijn. T el daarbij de economische co n c u rre n tiek rach t van de ‘N e w Industrialising C o u n trie s ’ en de groeiende bevolking op en er resulteert een erg ongunstig plaatje v o o r de toekomstige w erkgelegenheid.
Een van de weinige opties die in een dergelijke om ge ving nog overblijft is naar m ijn idee de stim u lerin g van het ondernem erschap.
Omstandigheden
H e t k ab in et heeft d it o o k in gezien en is begonnen m et h et stim u leren van de ‘b a n e n m o to r’ van de econom ie, het M idden- en K leinbedrijf. D a arto e richt m en zich nagenoeg volledig o p h et v erb etere n van de on d ern em in g so m stan d ig h ed en . Fiscale stim ulansen, vereenvoudiging van w etgeving en allerlei p latfo rm s zijn m o m en teel beleid.
D eze stim ulansen zu llen n iet z o n d e r gevolg blijven. H e t v erb eteren van de ond ern em in g so m stan d ig h ed en zal er zeker v o o r zo rg en dat bepaalde w a n n a b e ’ s over streep w o rd e n g e tro k k e n en er w erkgelegenheidsef fecten bij de zitten d e o n d ern em in g en zu llen o p tre den.
A fgezien van de discussie o f het huidige p ak k et m aat regelen v o ld o en d e is o m h et o n d ern em ersch ap te b ev o rd ere n , is de vraag belan g rijk er of er ü b e rh a u p t w el een substantieel deel van de bev o lk in g aan het o n d ern em en te krijgen is d o o r v erb eterin g van slechts de ondernem in g so m stan d ig h ed en . N a a r m ijn idee is d it n iet het geval. D o o r slechts te k ijken naar de o n d ern em in g so m stan d ig h ed en gaat m en nam elijk v o o rb ij aan een aantal sociaal-cultureel bepaalde f a c t o r e n d ie n u j u i s t d ie b r o o d n o d i g e ondernem ingsgeest belem m eren. Z o n d e r aandacht te besteden aan deze ingeburgerde ziensw ijzen ben ik b a n g d a t h e t v e r b e t e r e n v a n d e o n d ern em in g so m stan d ig h ed en slechts to t gevolg zal h eb b en dat een (te) k lein gedeelte van de bevolking de stap n aar o n d e rn e m e r m aakt.
D e belem m erende sociaal-culturele aspecten ro n d ondern em ersch ap zijn naar m ijn idee de schande van h et faillissem ent, de g ro te m ate van risico-aversiteit, de m y th e van h et aangeboren ondern em ersch ap en de trad itio n ele tegenstelling w erknem er-w erkgever.
De schande van het faillissement
O m een o f andere vreem de rede is het in N e d erlan d nog steeds n iet geaccepteerd een fo u t te m aken. D at geldt zeker in de sfeer van het faillissem ent. V olgens de p u b liek e o p in ie is de failliete o n d e rn e m e r im m ers m in of m eer een m islu k k elin g en heelt hij bew ezen m et geschikt te zijn v o o r het o n dernem erschap. D eze
m aatschappelijke o p in ie w e rk t naar m ijn idee dan o o k b elem m eren d o p de o n d ern em ersg e est. P otentiële o n d ern em ers w o rd e n g eco n fro n teerd m et een angst v o o r het faillissem ent.
V anzelfsprekend dien t o o k een failliete o n d e rn e m e r v eran tw o o rd e lijk h eid te nem en v o o r zijn daden (in de v o rm van het n ak o m en van zijn verplich tin g en e.d.)v m aar zijn fo u ten m ogen hem n iet blijven achtervolgen. H e t m oet m ogelijk zijn o m na een faillissem ent w eer ‘g e w o o n ’ deel te k u n n e n nem en aan het m aatschappelijk verkeer. D a t d it geen illusie is, kan w ellicht de A m erikaanse situatie illustreren . In de VS staat een faillissem ent nam elijk bijna goed op je C .V : het getuigt van lef en de b etro k k e n e heeft er (w aarschijnlijk) veel van geleerd.
Zoals in de inleiding reeds is aangegeven, k u n n e n tegen dit so o rt m aatschappelijke opinies m o eilijk concrete m aatregelen w o rd e n genom en. H e t doel van de constatering van dergelijke -naar m ijn idee onjuiste- ziensw ijzen is dan o o k h et op gang brengen van een b ew ustw ordingsproces. O p te rm ijn z o u dit dan m oeten leiden to t een m entaliteitsverandering. T en slo tte kan nog o p g em erk t w o rd e n dat in co ncreto de w etgeving in het kader van het faillissem ent o f de keuze van re c h tsv o rm nog eens aandachtig bekeken kan w o rd e n . E en eenm aal failliet gegane o n d ern em er kan b ijv o o rb ee ld erg m oeilijk o p n ieu w een BV o p rich ten .
Blindelingse afkeer van risico
In de lo o p d er eeuw en zijn w e van een ko o p m an sv o lk je naar een relatief risico-avers-volkje gedegradeerd. D eze risico-averse m e n taliteit is zelfs bij de on d ern em ers in ons land m erk b aar. K ijk naar de financiële sector die in tern a tio n aa l als dusdanig bekend staat en de p ro testen van kleine zelfstandigen tegen de v erru im in g van de w inkelslu itin g stijd en w et. A lhoew el de verzorgingsstaat zeker geen goed heeft gedaan aan de risico-bereidheid van de bevolking, is het naar m ijn idee een b re d er p ro b lee m . In de lo o p der )aren lijkt risico nam elijk steeds m eer een geïsoleerd begrip te zijn gew orden. In plaats van risico^aversiteit is er dus eigenlijk m eer sprake van een blindelingse afkeer van risico. H e t w o rd t d aa ro m w eer belangrijk o m de risico in h aar econom ische context te bezien. Im m ers risico valt n iet los te zien van m ogelijk rendem ent. N ie t h et elim in e ren van risico is econom isch juist, m aar h et m axim aliseren van ren d em en t bij een zo laag m o g elijk risico. D a t is een fundam enteel verschil.
A lhoew el het feit dat niem an d vandaag de dag m eer een b etre k k in g v o o r het leven k rijg t aangeboden, er v o o r zo rg t dat de ris ic o ’ s van w e rk n em en en o n d ern em en naar elkaar toeg ro eien , zo u er echte w inst behaald k u n n e n w o rd e n d o o r m ensen ervan te overtuigen dat risico o p zich n iet o n w enselijk is. N aast het in kaart brengen van de bedreigingen (risico 's) zo u eens veel m eer aandacht besteed m ogen
w o r d e n a a n d e m o g e l i j k h e d e n v a n h e t o ndernem ersch ap .
De m ythe van het aangeboren ondernem erschap D e m y th e van het aangeboren ondernem erschap d u id t op u itsp rak en als “O n d e rn e m e n zit in je b lo ed ” of “O n d e rn em en k u n je n iet leren, dat m o et je d o e n ”. N o g afgezien van het feit dat ik niet een of andere ondernem ersgen geloof, is d it een uiterst m erkw aardige o p stelling vergeleken m et andere beroepen. Im m ers w e leiden in N ederland stelselm atig artsen, b estu u rd ers, econom en, juristen, etcetera, etcetera op v o o r banen in lo o n d ien st. D at is n iet m eer dan norm aal.
Ik constateer echter dat er in N e d e rla n d nauw elijks opleidingen zijn to t o n d ern em er, zeker niet in het hoger onderw ijs. Zoals we m ensen reeds o p jonge leeftijd laten p ro e v en aan u iteen lo p en d e b ero ep en , zo z o u d e n w e d a t o o k m o e te n d o e n m et ondernem erschap. H o e eerder w e m ensen w ijzen op de m ogelijkheid o m o n d e rn e m e r te w o rd e n en hoe b eter h et o n d erw ijsa an b o d op d it gebied is, des te m eer on d ern em ers w e in de to e k o m s t zu llen zien. In b redere zin zo u d e n zaken als creativiteit, flexibiliteit en co m m u n icativ iteit in h et o n d erw ijs b eter aan bod m o eten kom en. D it z o u overigens n iet alleen goed zijn v o o r de o n d ern em ers in spe, m aar zeer zeker o o k v o o r de k o m en d e generatie w e rk n em ers die zeer zeker te m aken zal k rijgen m et een steeds sneller veranderende om geving.
W erknem er versus W erkgever
D e laatste factor die ik w il n o em en is de trad itio n ele tegenstelling tussen w erkgevers en w erk n em ers. Deze teg en ste llin g b e v o rd e rt h e t o n d e rn e m e rsc h a p evenm in. Z ow el w e rk n em ers als w erkgevers lijken constant tegenover elkaar te staan (vergelijk v ak b o n d e n en w erkgeversorganisaties).
Ik zo u h ier w illen p leiten v o o r h et b e n a d ru k k e n van de o v e re e n k o m ste n tu s s e n o n d e rn e m e rs en w erknem ers in plaats van de eeuw ige verschillen. W at is een w e rk n e m e r im m ers anders dan een m ini- o n d ern em in g die zijn eigen arb eid v e rk o o p t ? D o o r de o v e r e e n k o m s te n tu s s e n w e rk n e m e r s en o n d e r n e m e rs te b e n a d r u k k e n k a n w e llic h t bew erkstelligd w o rd e n dat de (psychologische) overstap van w e rk n e m e r naar w erk g ev er kleiner w o rd t.
T ot Slot
A lhoew el het b elangrijk is o m de o m standigheden ro n d o m het o n d ern em en te v erb etere n , is het m instens zo b elangrijk o m aandacht te schenken aan een aantal sociaal-culturele aspecten ro n d o m o ndernem erschap. M aatschappelijke opinies ten a a n z i e n v a n h e t f a i l l i s s e m e n t , r i s i c o , o n d ernem erschap en de relatie w e rk n em er-w erk g ev er dienen te veranderen. A lh o ew el w einig concrete
maatregelen (m et u itz o n d e rin g van een gro tere rol van het o nderw ijs in het stim u leren van het ondernem erschap) k u n n e n w o rd e n genom en tegen deze ziensw ijzen, is een m entaliteitsverandering noodzakelijk o m een substantieel gedeelte van de bevolking aan het o n d ern em en te krijgen. Een f u n d a m e n te e l a n d e r e h o u d i n g t . o . v . h e t
ondern em ersch ap in het algem een gepaard m et gunstigere o m standigheden zu llen naar m ijn idee zeker leiden to t m eer w e rk èn m eer w elvaart. D aar ging h et te n slo tte om .
Cees Q u ir ijn s is l i d v a n d e J O V D c o n g re sc o m m issie W e rk g e le g e n h e id en F le x ib ilise rin g .
Levert flexibilisering echte
werkgelegenheid op?
Jo B o th m e r
De nieuw e tre n d is dat alles geflexibiliseerd m o et w o rd e n . W e rk tijd e n veranderen, op en in g stijd en eveneens. D e mens, de belangrijkste p ro d u k tie fa c to r ü b e rh a u p t, m o et erachteraan lo p e n en m o e t zich aanpassen. D it o m de machine te r w ille te zijn. W a n t flexarbeid ontstaat o m d at de w erkgevers de m achinetijd volledig w illen b en u tten . Dat zo u een m in d er g ro o t p ro b lee m zijn als er d o o r deze v eranderingen reële w erkgelegenheid z o u ontstaan. Wat w e echter zien is dat m ensen o o k als flex gezien w o rd e n , aangezien m en m eer en m eer m et tijdelijke contracten w erk t.
Het gebrek aan een zekere arbeidsplaats en d aa rd o o r aan een zeker in k o m e n m aakt m ensen onzeker. Vragen als: hoelang heb ik nog w erk? W at als het contract is afgelopen? K u n n e n w e in deze situatie wel een auto of huis k o p e n , w a n t w at zijn de gevolgen als ik w e rk lo o s w o rd t? H o e verdelen w e de w e rk tijd en de gezinstijd als tw ee p artn e rs w erken? W elke gevolgen heeft het o n regelm atig leefpatroon? W elke gevolgen heeft dit p a tro o n v o o r de gezinsstructuur, voor de eventuele kinderen? D eze en andere vragen moeten w o rd e n b ea n tw o o rd .
F lexibilisering b etek en t eigenlijk niets anders dan dat de m ensen zich aanpassen aan de m achine en dat de beschikbare p ro d u k tie tijd volledig w o rd t benut. D at lijk t te d u id en op m eer w erkgelegenheid. Is dat o o k zo? M ogelijk op de k o rte te rm ijn , m aar wat g ebeurt m et m ensen die een onregelm atig w erk p atro o n volgen? O p den d u u r zal de w erkstress ze inhalen en o n tstaan ziektes. D eze w eer heb b en mogelijk arbeidsongeschiktheid to t gevolg, w at w eer leidt to t hogere prem ies. Als deze situatie ontstaat zal er naar andere oplossingen gezocht w o rd e n , ofwel zullen m achines de m ens nog overb o d ig er m aken. Dit aspect w o rd t te w einig belicht, m aar ro e p t wel de vraag op w ie de p ro d u k te n die gem aakt w o rd e n moet kopen? A ls de o v erg ro te m eerderheid onvoldoende of een o n ze k er in k o m en heeft, w o rd t het co nsum eren een steeds g ro ter p robleem . H e n ry Ford zei o o it dat zijn w erk n em ers zoveel m oeten verdienen, dat zi) zijn p ro d u k te n k u n n e n k open. In de huidige situatie zien w e dat er drie groepen in onze sam enleving o ntstaan zijn. D e m ensen m et een
Liberté Egalité Fraternité
5zeker en h o o g in k o m en . D e m ensen m et een o n zek er en laag in k o m en . D e uitgeslotenen, de u itk erin g s gerechtigden.
Als flexibilisering het a n tw o o rd is op de hoge w e rk lo o sh eid - die w elisw aar in ons land licht te ru g lo o p t, m aar b in n e n de E u ro p ese U n ie niet daalt, m aar eerder to en ee m t - dan zu llen w e op den d u u r zien dat d it a n tw o o rd een n o n -a n tw o o rd is.
De sociale aspecten
Flexibele arbeid kan een d eel-an tw o o rd zijn op w erk lo o sh eid . M aar dan zijn er v o o rw a ard e n aan v erb o n d en . O p de eerste plaats geldt dat er zekerheid m o et zijn v o o r de w e rk n em ers en w erkneem sters. In zijn n o ta F le x ib ilite it en Z e k e r h e id stelt m in ister M elkert bereid te zijn de ontslagregeling te versoe pelen, m aar hij p leit er tevens v o o r dat de w erkgevers m ensen dan w el w eer zek erh eid m oeten geven, een vaste aanstelling dus.
D e v o o rtd u re n d e o n ze k erh e id o f je m orgen nog w el w e rk h eb t, vreet aan m ensen. D at v in d t zijn w eerslag in de p e rso o n zelf, b in n en de fam ilie en o o k , laten w e dat m et vergeten, in zijn w erkom geving. A lleen die m ensen die zich goed (zeker) voelen k u n n e n en zu llen optim aal fu n c tio n eren en dus optim aal p ro d u c ere n . N e d erlan d heeft de hoogste arbeidsefficiency van de hele w ereld. Z oiets ontstaat n iet zom aar. H e t ligt veran k erd in de zekerheid dat je een vaste aanstelling hebt, dat je w e rk gew aardeerd (ook in loon) w o rd t, dat m o ch t je ziek w o rd e n er een regeling is, dat m ocht ie w e rk lo o s w o rd e n er een regeling is, dat er
pensioenregeling is. Al deze regelingen kosten u iteraard geld, m aar dat betaalt zich teru g in u itstekende arbeidsprestaties. A ls we de sociale aspecten u it het oog verliezen zal de arbeidsprestatie daaro n d er gaan leiden. D at z o u k u n n e n betekenen dat we b in n e n k o rt geen w e re ld re c o rd h o u d e r m eer zijn, m aar terugvallen. H ie rd o o r zu llen de p ro d u k tie- kosten stijgen.
V erder m ogen we n iet vergeten dat een gezonde thuisbasis een basis v o o r prestaties is. Een gezin w aarin m ensen elkaar nauw elijks zien, o m d at ze beiden een flexbaan h eb b en , w o rd t o n d e r d ru k gezet. D at heeft zijn beslag op zow el de prestaties als op eventuele kinderen. W einig, te w einig tijd v o o r k in d eren zal consequenties hebben. Zie het aantal uitvallers op school. K ijk naar de grote investering in tw eede kans o nderw ijs en in de volw asseneneducatie. H o e m o eten we in deze situatie de nieuw e ideeën van de E uropese C om m issie, het levenslange leren, inpassen? D aarnaast m oeten w e n iet vergeten dat als de basis o n tb re e k t het o n d o e n lijk en dus geldverspilling is om m ensen bij- o f o m te scholen.
Een ander aspect is de m aatschappelijke stru c tu u r, die o n d er d ru k w o rd t gezet. Als m eer en m eer m ensen op de m eest verschillende tijden w erken zullen de m ogelijkheden o m v rie n d schapsbanden te o n d e rh o u d e n o f deelnam e aan verenigingen o o k o n d e r d ru k k o m en te staan. W eer een belangrijke factor, die de gem oedsrust m et ten goede k o m t. N a tu u rlijk heb ik, d o o r v erm in d e rin g van de arbeidstijd, m eer vrije tijd te r beschikking. M aar m et w ie kan ik die delen? A lleen sp o rte n o f een biertje gaan d rin k e n is n iet de m eest ideale invalshoek v o o r een sam enleving, w aarin m ensen op elkaar zijn aangewezen o m te k u n n e n functio n eren .
G ezondheid
D e gezondheid van m ensen staat o n d e r zw are d ru k . D at heeft gevolgen. H o e slechter je je voelt, hoe m eer m edische h u lp je no d ig hebt. D e k o sten v o o r de gezondheidszorg rijzen nu al de p an u it. Ingrepen w o rd e n aan de lopende band als noodzak elijk e geachte w ijzigingen d o o rg ev o erd . W at d o en w e als de kosten stijgen, m ede o m d at d o o r de stress en de psychische d ru k v ero o rza ak t d o o r de flexarbeid steeds m eer m ensen ziek raken? M ensen u itslu iten van gezondheidszorg? W aar blijft dan de N ederlandse sam enleving w aarin m ensen zo rg en v o o r elkaar?
Toekom stverw achtingen
Als uitkeringsgerechtigdenorganisatie heeft het S am enw erkingsverband m ensen z o n d e r betaald w e rk uiteraard verw achtingen van de to e k o m st. G een al te hooggespannen o f o v e rtro k k e n verw achtingen. A lvorens hiero p in te gaan, w il ik eerst nog een visie schetsen van de to e k o m st, zoals die n u gestalte krijgt. Steeds m eer m ensen zullen afhankelijk w o rd e n van stress-b an en en z u lle n u ite rm a te v o o rz ic h tig
investeren in een to ek o m st, o m d at deze te onzekere factoren h erbergt. Ik heb reeds geschetst dat flexarbeid kan leiden to t o v e rp ro d u k tie en dat het kan leiden to t teru g h o u d e n d h eid w aar het investeringen betreft.
W ij h o p en dat de to e k o m st het m ogelijk zal m aken o m op een andere m anier o ver betaald w erk te denken. W erk, betaald en onbetaald, is er ten dienste van de m ensen. M ensen zijn er niet ten dienste van werk!
O o k geldt, naar onze m ening, dat een w erkgever w inst m o et k u n n e n m aken, m aar dan wel begrensd. D e p lich t, de m aatschappelijke plich t van de w erkgever, ligt besloten in zijn w il o m geld te verdienen. H ij m o et m ensen de kans bieden o m op ee n b e h o o r lijk e w ijz e , o n d e r fa ts o e n lijk e , m e n s w a a r d i g e o m s t a n d i g h e d e n te k u n n e n p ro d u ceren . H e t huidige beleid, op de k o rte term ijn alles eru it halen, w ijzen w e af. D e w erkgever en de w etgever h ebben naar ons idee de p lich t o m op de lange te rm ijn te p lan n en . D at b etek en t dat m en er niet naar m oet streven elk jaar de w insten te verd u b b elen , m aar o m elk jaar een als fatsoenlijk te beo o rd elen w inst te m aken. H e t steeds rijk er m aken van de rijk en en d aa rd o o r steeds arm er m aken van de arm en zal op den d u u r er to e leiden dat m en de p ro d u k te n alleen aan zichzelf k w ijt kan, en w at dan?
W IG
D at v o ert ons naar de discussie o v er de zogenaam de W ig. Steeds w eer ro e p en w erkgevers en in hun kielzog de politici dat de W ig te g ro o t z o u zijn. Maar is dat o o k zo? Is h et n iet eerder zo dat dankzij de W ig m ensen zekerheid w o rd t geboden? Is het niet eerder zo dat N e d erlan d dankzij de W ig en dus dankzij de zekerheid een land is w aar zeer weinig gestaakt w o rd t, u iterm ate efficiënt geproduceerd w o rd t en w aar de w e rk n em ers en w erkneem sters hun b ed rijf als een deel van h u n eigen beschouw en?
Als de W ig nog verd er w o rd t v erk lein d zullen de arbeidskosten en dus de p ro d u k tie k o s te n verlaagd w o rd e n , m aar zu llen alle m ogelijke andere kosten stijgen. W at m aakt het d an uit?
Als de W igverkleining er to e zal leiden dat er nauw elijks nog iets van sociale zek erh eid o f van pensio en rech ten ov erb lijft w o rd t N e d erlan d dan niet teru g g ew o rp en naar de 19e eeuw , w aar iedereen zelf m aar m oest zien te overleven? H o elan g d u u rt het dan nog v o o rd a t k in d era rb eid geaccepteerd w ordt?
In dit kader w illen w e o p m e rk e n dat stappen o m de W ig verklein en m et altijd even goed u itp ak k en . Soms is het zo dat een b u d g ettair neutrale regeling leidt to t k o sten v erh o g in g bij bedrijven die veel m ensen in dienst h ebben. Is er eigenlijk al eens o n d e rz o c h t w elke gevolgen dergelijke beslissingen h eb b en v o o r de bedrijven, die nog m ensen een arbeidsplaats bieden?
H e t S am enw erkingsverband m ensen zonder
betaald w erk w ijst dit beleid af. W e m o eten nieuw e wegen inslaan. A rb e id stijd v erk o rtin g , w a a rd o o r er meer m ensen een w e rk p lek k u n n e n verw erven. Studieverlof, w a a rd o o r m ensen k u n n e n bijscholen. Het onderw ijs m o et w o rd e n aangepast aan de w erkelijkheid. N u w o rd e n jonge m ensen opgevoed voor het bedrijfsleven. D irecte inzetb aarh eid is de leuze. D eze m ensen k u n n e n echter niet analytisch denken en raken in paniek in als ze o n d e r d ru k komen te staan. C rea tiv iteit is u it den boze. Wij vinden dat het o nderw ijs gericht m o et zijn op zelfstandig denken en op creativiteit, op een leven, waarin m en een 24-uurs baan zal h eb b en en m ogelijk enkele keren tijdens een leven w erk lo o s kan w orden. Dat is een realistische benadering.
E n niet te vergeten een andere benadering van de additionele arbeid. W anneer m ensen een additionele baan aanvaarden m o et er een positieve toekom stverw achting aan vast zitten . W erk en v o o r een uitkering, zoals de M elk ertb an en accepteren we niet, evenm in als het v o o r altijd vastzitten op het m inim um niveau bij een b an en p o o l. M ensen h eb b en dan w elisw aar een betaalde baan, m aar blijven v o o r de rest in de arm oedeval gevangen. W ij zien geen heil in een verkleining van de wig. D at is k o rte term ijn
d enken w a a rv o o r we de volgende eeuw een d ure rekening zu llen m o eten betalen.
O plossingen
Als we de oplossing v o o r het p ro b le e m w erk lo o sh eid zo u d e n h ebben, z o u d e n w e deze allang h ebben aangeboden. N ie m a n d heeft dè oplossing in huis. Er zullen vele kleine stap p en gezet m o e te n w o rd e n om d it g rote m aatschappelijke p ro b le e m op te lossen. E en oplossing kan flexibele w erkgelegenheid zijn, m its het goed w o rd t o v erd ach t en o p een overw ogen w ijze w o rd t ingevoerd. Als het m ensen in h u n w aarde laat, zek erh eid bied t en een fatsoenlijk in k o m e n garandeert. D at zijn v o o r ons vaste v o o rw a ard e n , w aar w e n iet van af zu llen w ijken.
W e h o p e n dat v o o ra le er alles geflexibiliseerd is er o v er w o rd t nagedacht en gediscussieerd w o rd t o v er de consequenties. D e tijd , die w e d aa rv o o r v o o r nodig h eb b e n zo u achteraf m ogelijkerw ijs zichzelf d u b b el en dw ars terugbetalen. D e tijd zal leren hoe in telligent N e d erlan d o m zal gaan m et zijn m enselijke capaciteit.
Jo B o th m e r is secretaris v a n h e t S a m e n w e r k in g s v e r b a n d m e n s e n z o n d e r b e ta a ld w e rk .
Het basisinkomen op de keper
beschouwd
Drs. E v en Voogd
Het denkbeeld van een basisinkom en is, v o o r zov er m ij bekend, v o o r het eerst in 1793 geopperd, precies tw eehonderd jaar geleden, en wel d o o r C o n d o rce t, de sym pathiekste d en k er van de V erlichting. (Hij was o o k de eerste die de v ro u w o n o m w o n d e n en principieel als de gelijke van de m an erkende. F em inisten m ogen deze rationalist wel gedenken v o o r ze w eer eens een ro m an tisch e bevlieging krijgen.) H e t idee w erd in 1796 uitgewerkt d o o r zijn Engelse v rien d T hom as Paine, ’n m an die zow el bij de A m erikaanse onafhankelijkheid (1776) als bij de F ranse re v o lu tie (1789)betrokken is geweest.
Veenbrand
Dat is lang geleden. D e m an die het idee - basisinkomen - op de agenda van de m oderne, westerse w ereld heeft gezet, is R o b e rt T heobald, in het boekje Free m e n a n d fr e e m a r k e ts (1963, 1965). Van die agenda is het basisin k o m en vervolgens n o o it meer verdw enen. H oeveel tegenstand er o o k is, telkens k o m t het idee w eer naar voren. H e t basisinkomen is wel eens vergeleken m et een ondergrondse veenbrand, die dan hier, dan daar, u it breekt. O n d e r basisinkom en w o rd t verstaan: een onvoorw aardelijke m in im u m -u itk e rin g aan iedere hier legaal verblijvende p e rso o n b o v en een bepaalde
Liberté Egalité Fratermté
leeftijd. D e A O W is dus een v o o rb e eld van een basisinkom en. Ideëel en prak tisch . E en basisinkom en verschilt in drie belangrijke o p zich te n van de bijstand.
H e t w o rd t zo n d e r v o o rw a a rd e n gegeven, dus er staat geen v erp lic h tin g to t w erk en of to t solliciteren tegenover.
H e t is volledig onafhan k elijk van in kom sten die m en eventueel u it andere b ro n heeft. H e t w o rd t uitgekeerd aan ind iv id u en en m et aan h u ishoudens, ongeacht de eventuele in k o m ste n van een p artn e r.
P a in e v e rd e d ig d e h e t b a s is in k o m e n v a n u it lib e rta ire /lib e ra le u itgangspunten. M eestal w aren voorstan d ers van het basisin k o m en echter afkom stig u it de socialistische h o ek en w ilden ze m et het basisinkom en tevens een inkom ensnivellering. H e t zal geen v erw o n d erin g w e k k en dat de liberalen meestal op een laag, de socialisten meestal op een hoog basisinkom en u itk w am en . P erso o n lijk sta ik m eer aan de liberale kant. O o k het h u m anism e biedt een goed uitgangspunt: Ieder m ens is b elangrijk d o o r w at hij is, n iet d o o r w at hij doet; het b asisinkom en geeft daar u itd ru k k in g aan.
E en rich tin g en strijd is overigens u it den boze. Een van de aardige aspecten van een basisin k o m en is n u juist, dat het v an u it heel verschillende hoeken verdedigd kan w o rd e n , w at in p rin c ip e allerlei onverw achte b o n d g en o o tsch a p p en m ogelijk m aakt. O o k de k ritie k op het b asisinkom en k o m t u it alle hoeken. Linkse lieden vin d en het b asisinkom en som s knap reactionair, terw ijl velen aan de re ch terk a n t het afw ijzen als een gevaarlijk links idee.
Ik vind deze ideële uitg an g sp u n ten niet van heel erg g ro o t belang. D e reden w aaro m het idee van een basisinkom en n iet m eer weg te d enken is, is veel p raktischer. D ie heeft n am elijk te m aken m et de volgende drie, sam enhangende, o n tw ik k elin g en , die zich ongeveer vanaf de jaren zestig zijn gaan aftekenen.
V o o r grote groepen u it de bevolking w erd het steeds m oeilijk er m et arbeid een b e h o o r lijk lev en so n d e rh o u d te verdienen. (V ooral in de VS; m in d er in E u ro p a vanw ege de w ettelijke m in im u m lo n en .)
D e w erk lo o sh eid nam to e en de h o o p dat er o o it w eer volledige w erkgelegenheid z o u zijn nam af. D e reactie van de beleidm akers h iero p is: h ard n ek k ig blijven p ro b e re n , althans blijven ro ep en dat het best allemaal w eer goed k o m t. A n d e re n b eg o n n en zich af te vragen of we m isschien n iet eens van dat dw angm atige zoek en naar w e rk af k o n d en kom en. D at u itte zich in, rijkelijk abstracte, discussies o ver h et "arbeidsethos" en in (m islukte) pogingen de status van het v rijw illigersw erk en het h u ish o u d elijk w erk op te vijzelen.
Steeds m eer m ensen kregen een sociale u itk erin g . E r kw am en steeds m eer regelingen bij v o o r steeds m eer aparte categorieën. Een v o o r de han d liggende v erzu ch tin g was: kan d a t n u n ie t w a t e e n v o u d ig e r? D e argum entatie v o o r een basisin k o m en is altijd een s o o rt tw eetrap srak et. E r is altijd w el een o f ander ideëel u itg an g sp u n t, m aar dat leidt n o o it rechtstreeks en logisch to t een basisinkom en. E r m o et altijd nog een p raktisch argum ent b ijk o m e n en dat zal dan altijd verw ijzen naar de zo ju ist genoem de
o ntw ikkelingen.
Z elf vind ik de volgende redenering het meest o v e r tu i g e n d . W e h e b b e n als s a m e n le v in g "afgesproken" dat w e geen echte arm oede tolereren, dus dat w e iedereen een m in im u m levenspeil garanderen. C o n seq u en t d o o rg e v o erd (wat meestal n iet gebeurt) leidt dit to t een recht op in kom en (uiteraard een m in im u m in k o m e n ). D e eenvoudigste en m inst bureaucratische m an ier o m dit te verw ezenlijken is een (individueel, onvoorw aardelijk) basisinkom en. M inst bureaucratisch w il in dit v erb an d voo ral o o k zeggen: m et de m inste kans dat am btenaren in je privé-leven m ogen neuzen.
Recht op inkom en
D e w eerstanden tegen het basisinkom en draaien altijd ro n d de angst dat m ensen m isschien wel n iet meer zullen w illen w erk en . V o o r iedere b ureaucraat en rechtgeaarde conservatief is dat een vreselijk schrikbeeld: "Ledigheid is des duivels oorkussen." W at h ier ten diepste o n d e r zit is de angst vo o r vrijheid.
D e regering en de p o litiek e partijen , van links to t rechts, bew eren dat het "recht op w erk" b o v en het rech t op .inkom en m o e t w o rd e n gesteld. D a t m en en ze niet, w a n t als het ero p aa n k o m t wil n iem and het m in im u m lo o n zo v e r verlagen dat N e d erlan d m et de derde w ereld kan co n cu rreren . Ze ro e p en het heel hard en h o p en dan m aar dat ze niet echt v o o r de keus w o rd e n gesteld. V andaar die n a d ru k op m eer w erkgelegenheid. H o e m in d e r zicht er is op herstel van de volledige w erkgelegenheid, h o e h ard er m en schreeuw t o v er "recht op w erk". Intussen k ennen w e n a tu u rlijk stiekem al een recht op in k o m en , w ant alle in tim id atie en crim inalisering van de uitkeringsgerechtigden ten spijt, zullen de Sociale D iensten iem and niet laten verhongeren. A lleen, dat m ag n iet h a rd o p w o rd e n gezegd, w ant stel je to c h eens v o o r dat een bijstandsontvanger zegt: "mij is het zo best; tre k v o o r m ijn p a rt die 10% boete af en zeu r m e v erd er n iet aan m ’n kop." D an zo u die bijstandsontvanger n iet zielig m eer zijn! Tja en dat kan m et, w an t als iem and die n iet w e rk t niet zielig is, dan zo u zich de gedachte wel eens kunnen o p d rin g en dat iem and die w e rk t zielig is.
R echt op w erk , m aar als je dat recht niet opeist krijg je een boete. Stel, u h eb t recht op h u u rsu b sid ie, m aar u ziet er vanaf; k rijg t u v o o r straf h u u rv erh o g in g . E r w rin g t iets, dat is duidelijk. Als w e rk en echt iets fijns was, zo u iem and die n iet w erkt alleen m aar zijn recht ero p verspelen, en dat z o u dan al straf genoeg zijn z o n d e r boete. M aar w erk en is (meestal) lang n iet zo fijn als m et "recht op w erk" w o rd t gesuggereerd. Bijgevolg bed o elt iem and die o ver "recht op w erk" leu tert altijd "plicht to t w erk". D aar h eb b en w e dan de tegenstelling in z ’n zuivere v o rm . H e t is ofw el recht op een basisinkom en, ofwel plich t to t w erk. W ie tegen een basisinkom en is,
kom t vroeg o f laat m et de p lich t to t w e rk en op de proppen. E n wie, om gekeerd, w e rk en to t een p lich t maakt, wil n iet echt een basisinkom en. In een boekje uit 1978 pleitte de P P R v o o r een basisinkom en, m aar daar m oest dan to c h w el m instens vrijw illig ersw erk tegenover staan, dat d an bij de instanties gem eld moest w o rd en . Ja, so rry , m aar dan is h et geen basisinkom en, w an t dan bestaat, h o e th eo retisch o ok, de m ogelijkheid dat de u itk e rin g w o rd t in g etro k k en .
Bureaucratische pesterij
Recht op in k o m en of p lich t to t w erk. H e t eerste hebben we in de p ra k tijk , al d oen w e daar w at moeilijk over. H e t tw eede h eb b e n w e officieel, al is de naleving halfhartig, alleen al bij gebrek aan banen; het is eigenlijk m eer de p lich t o m zielig te zijn. Tussen die tw ee in b ev in d t zich een grijs gebied, waarin ru im te is v o o r bureaucratische pesterij, n et als bij abo rtu s en euthanasie. O fficieel mag het n iet en in feite mag het wel en daartussen bevinden zich kleine loket-bureaucraatjes, die het o o k niet k u n n en helpen, m aar die de m acht h eb b en o m in je privé-leven te w ro eten , in tiem e vragen te stellen, te dreigen dat ze geen to estem m in g zullen geven. H alfhartigheid is de ziel van de bureaucratie, w ant waar de principes b o tsen zo e k t m en het in de verfijning van de regels en de b ijb eh o ren d e controles. Alleen al het v erm ijd en hierv an is een sterk argument v o o r een basisinkom en.
B lijkbaar is het een heel m oeilijke stap o m openlijk en o n v o o rw a ard e lijk het recht op een m inim um inkom en te erkennen. E r bestaat een sterk gevoel dat de b u rg er daar iets tegenover m o et stellen, een of andere bijdrage aan de m aatschappij. N u is er niets mis m et zulke bijdragen, evenm in als er iets m is is m et financiële prikkels o m w e rk te zoeken, m aar waarom zo u dat n iet pas b o v en het m in im u m kunnen beginnen? Ik ben van m ening dat een m inim um inkom en, echt geen v etp o t, zo n d e r voorw aarden v erstrek t m o et w o rd e n . O verigens zit niemand zijn hele leven m et zijn arm en over elkaar, dus doet iedereen w el op de een of andere m anier iets nuttigs, o f het m o et al heel gek gaan. D at gaat vanzelf, dat hoef je m et v erp lich t te stellen en dan spaar je m eteen een h o o p bureau cratie uit.
Terug naar de middeleeuwen?
Maar kan dat dan? E en m aatschappij w aarin de plicht tot w erken officieel is afgeschaft? O m eerlijk te zijn betreden w e hier een te rre in vo l onzekerheden, w aar voorspellingen m et goed m ogelijk zijn. Z o ’n vijf eeuwen geleden groeide een m en taliteit w aarin arbeid niet meer (alleen) w erd gezien als een nood zak elijk kwaad, m aar (ook) als iets w aardevols op zich. D aar door hebben we ten slo tte de w elvaart gekregen w aar we nu van p ro fiteren . Als we teruggaan naar de mentaliteit van de m iddeleeuw en, zal de w elvaart dan ook w eer teru g zak k en to t een m iddeleeuw s peil?
Liberté Egalité Fraternité
9Z o ’n vaart zal het w el n iet lop en . In de eerste plaats bestaat er al een h o o g "arbeidsethos". D aar m oet w elisw aar iets vanaf, w a n t anders k o m t dat basisin k o m en er helem aal niet, m aar er zal nog een heleboel overblijven. D e v erlo k k in g e n van de w elvaart blijven bestaan en o m m eer te k u n n e n co n su m eren dan m et een m in im u m -in k o m e n m ogelijk is, zal m en m o eten blijven w erken.
L aten w e o o k een b elangrijk gegeven n iet u it h et oog verliezen: arbeid w o rd t objectief gezien steeds m in d e r belangrijk. E en eeuw geleden w erk te m en nog bijn a tachtig u u r p e r w eek, n u (gemiddeld) n iet eens m eer veertig u u r. B ovendien heb b en hele categorieën van de bev o lk in g in de lo o p van deze eeuw de arb eid sm a rk t verlaten: o u d eren , kinderen, v ro u w e n . M et steeds m in d e r m ensen kan steeds m eer w o rd e n geproduceerd. E n die tre n d gaat d o o r. V anuit d a t g e z i c h t s p u n t k u n n e n w e , in o n z e h o o g o n tw ik k eld e, post- in d u striële m aatschappij, iedereen rustig de vrijh eid gun n en o m n iet m eer (betaald) te w erken. D e w elvaart zal er niet m in d er o m w o rd en .
Maatschappij van vrijheid
Als er een p ro b le e m is, ligt dat ergens anders. W at gaat e r gebeuren m et jo n g eren die van huis en van school u it h et idee m eekrijgen dat er vanaf h u n achttiende verjaardag een bedrag aan geld v o o r ze klaarligt w aarvan ze (net) k u n n e n ro n d k o m e n , en dat ze dus n iet p e r se m eer h oeven w erken? G aan die rondhangen? H e t crim inele pad op? D at is niet uitgesloten. D e gedachte d rin g t zich op aan een s o o rt sociale dienstplicht, o m h en de v o o rd e le n van w e rk en te laten ervaren, net zoals de leerplicht er is o m hen (vooral de jongeren u it de lagere klassen) de v o o rd e le n van leren te laten ervaren. Ik ben daar niet v o o r (en o o k tegen de leerp lich t k u n n e n wel bezw aren w o rd e n ingebracht). D e w are uitdaging is, hoe w e een m aatschappij van vrijh eid gestalte k u n n e n geven zo n d e r teru g te vallen op d w angconstructies u it de o u d e doos. M et andere w o o rd en : hoe slagen we erin iedereen of bijna iedereen de to eru stin g te geven om zelf, al dan m et s a m e n m e t a n d e r e n , e e n m a a t s c h a p p e l i jk aanvaardbare zin en doel aan zijn leven te geven? M aar, let w el, dat is een vraag die zich o o k zo n d e r basisinkom en v o o rd o e t. H e t arbeidsethos is al v o o r een deel afgebrokkeld, w a n t gem iddeld staan w e nu een stu k m eer o n tsp an n en tegen o v er w e rk en dan een generatie geleden, en er is steeds m eer vrije tijd, al dan n iet gedw ongen. Een p ro g ra m m a om op die uitdaging in te gaan z o u sow ieso n u ttig zijn. D aarnaast zo u het, als bijeffect, het basisinkom en dichterbij brengen.
E en dergelijk p ro g ra m m a is m o m enteel m et p o p u lair. In de cultu rele v erw arrin g die v o o ral na 1989 o m zich heen grijpt, n u het co m m u n ism e als boze vijand is w eggevallen en dus n iet langer als
b indm iddel fungeert, g rijpt m en van h o g erh an d liever teru g op in tin u d atietactiek en o m ons te disciplineren. D at is w at er w ezenlijk g ebeurt o p het gebied van de sociale zekerheid. D e bezuinigingen zijn in zekere zin m aar bijzaak. H e t gaat e ro m ons p e rm a n e n t in o n ru st te h o u d en , ons angst aan te jagen, o p d at we to c h voo ral m aar m et echt o nze v rijh eid gaan opeisen. D aar heb je het w eer: de angst v o o r vrijh eid van iedere bureaucraat en conservatief. T o c h ben ik o v e r het geheel genom en n iet pessim istisch.
Sinds de bevrijding - en daar bedoel ik de culturele re v o lu tie van 1968 m ee en n iet 1945 - hebben o o k velen de vrijh eid in de sch o o t gew orpen gekregen die daar nog am per aan to e w aren, dus die e rd o o r in v erw arrin g raakten. Als je dat te snel en te plotseling doet, krijg je to estan d en als in O ost-D uits- land, m et zijn skinheads, m aar in N e d e rla n d zijn de gevolgen erg m eegevallen. N ergens te r w ereld is de vrijheid g ro te r dan in N e d erlan d en dat leidt wel eens to t een zekere v erw arrin g , b ijv o o rb ee ld in de opvoeding. O u d e rs w eten n iet altijd m aat te h o u d e n tussen oud erw ets streng zijn en alles m aar goedvinden. Ze voelen som s te w einig h o u v ast o m te w eten w aar ze h u n k in d ere n vrij k u n n e n laten en h u n eigen v eran tw o o rd e lijk h eid k u n n e n laten nem en, en w aar ze, o m redenen die ze k u n n e n uitleggen, grenzen m o eten stellen. M aar to ch . In N e d e rla n d is voo ral de seksuele v rijheid g ro ter dan w aar o o k in de w esterse w ereld, en als ik dan op de televisie naar "Sex m et Angela" kijk en ik zie h o e h artv e rw a rm en d vrij en verstandig die jong eren m et seks om gaan, dan den k ik: we k u n n e n het, w e k u n n e n de v rijh eid aan. D a aro m den k ik dat we, als het ero p aa n k o m t, o o k de v rijheid van het b asisinkom en aankunnen.
Sociaal vangnet
W at zo u het altern atief zijn? D e m enselijke behoeften, in de zin van w ensen die zich u ite n in k o o p k rach tig e vraag, zijn in p rin c ip e oneindig. W ie had een generatie geleden k u n n e n d en k en dat w e n u allemaal z o ’n geweldige behoefte zo u d e n h eb b e n aan co m p u ters en com puterspelletjes? H e t is d en k b a ar dat we ten eeuw igen dage alsm aar m eer n o ta ’s en spelletjes en adviezen naar elkaar zullen blijven d o o rschuiven. D at heet dan inform atiem aatschappij. D at d o o rsc h u iv e n gaat tegen betaling en al die betalingen sam en v o rm e n het nationaal in k o m en . D aarm ee creëren w e p erm a n en te "econom ische" groei, die m isschien, w ie w eet, nog n iet eens erg m ilieuvervuilend is o ok. Is dat w at w e w illen? H eeft dat som s zoveel zin en doel?
O m langzaam w eer w at p ra k tisch e r te w orden: H e t is zelfs d en k b a ar dat er in die i n f o r m a t i e m a a t s c h a p p i j w e e r v o l l e d i g e w erkgelegenheid w o rd t b ereik t, eventueel m et een k o rtere w erk w eek dan nu. E r schijnt langzam erhand een so o rt consensus te groeien, dat als je n u de arbeidskosten v o o r de w erkgevers m aar genoeg
Liberté Egalité Fraternité
10om laag brengt, v o o ra l in het lage-lonenbereik, er wel w eer volledige w erkgelegenheid zal k om en. D aarop w o rd t m et de kreet "recht op w erk" gegokt. M aar w at dan als het o m w at v o o r reden dan o o k toch n iet lukt? D an heb je geen vangnet en zitten de slachtoffers zo n d e r baan èn zo n d e r in k o m en . Als we h e t b a sisin k o m e n in v o e re n en teg elijk het m in im u m lo o n afschaffen, w at dan zo n d e r bezw aar kan, zal dat v o o r de w erkgelegenheid precies dezelfde gevolgen h eb b en als verlaging van de arbeidskosten. M aar als het dan niet lu k t m et de w erkgelegenheid, is er altijd nog h et b asisinkom en als vangnet.
T ussen haakjes: de w erkgelegenheid die je krijgt d o o r verlaging van de arbeid sk o sten bestaat uit lage, slechtbetaalde banen. D a t p ro b le e m w o rd t o o k d o o r het basisinkom en n iet opgelost. W el kan w o rd e n aangenom en dat er na inv o erin g van het basisinkom en geen nare, vieze of gevaarlijke banen m eer zullen zijn, tenzij tegen hoge beloning, a a n g e z i e n h e t b a s i s i n k o m e n d e o n d erhandelingspositie van de w erk n em ers en o rm versterk t. Ze h oeven im m ers n iet p e r se.
H oo g te van het basisinkom en
E en heel andere • vraag: h o e h o o g m o et het basisinkom en w orden? O m een lange discussie k o rt te sluiten: op die vraag bestaat geen dw ingend an tw o o rd ; de h o o g te van het b asisinkom en is binnen zekere grenzen w illekeurig. H e t m in im u m w o rd t bepaald d o o r w at no d ig is o m net van te kunnen ro n d k o m e n . Als je daar o n d e r gaat zitte n spreken we van een gedeeltelijk b asisinkom en, m aar dan heeft de hele operatie eigenlijk geen zin m eer, of hoogstens nog als stap naar een echt basisinkom en. Bij dat zeer lage basisinkom en zijn er toeslagen nodig en dan m o et de bijstand to c h blijven bestaan, m et alle aanhangende bureaucratische c o n tro le , die w e d o o r in v o erin g van het basisin k o m en n u juist w ilden afschaffen. D e m o eilijk h eid is, dat dat m in im u m niet objectief valt te bepalen. H o o r t een koelkast daarbij? E en televisie? E en telefoon? E en auto? V akantie? Een g ro o t huis? H e t is du id elijk dat de ho o g te van het basisinkom en m et geheel los staat van ideeën over een m in im u m b estaan , m aar daar o o k n iet d o o r w o rd t bepaald. V ru c h tb aard er is o m u it te gaan van het bestaande niveau van de bijstand, aangezien het niet erg beschaafd is o m de m in im a ero p achteruit te laten gaan.
H elaas zit daar o o k een g ro o t p ro b lee m aan, een p ro b lee m dat w o rte lt in de individualisering van het stelsel. Als een basisin k o m en o n v o o rw aard elijk aan iedere p erso o n w o rd t uitgekeerd, dan ontvangen tw ee p ersonen precies tw ee keer zoveel als een p erso o n , anders dan in h et huidige gezinsstelsel. De bijstand v o o r een alleenstaande zo n d e r k in d eren is m om enteel f. 1232,-, dus zo u een paar f. 2464,- ontvangen. D at is w e rk elijk teveel o m zo m aar te geven; dan gaat het hele idee van een basisinkom en
als m in im u m - v o o rz ie n in g te lo o r. In de V o lk s k r a n t
hebben H . W iek h a rt en S. Boerlage zelfs gepleit v o o r een basisinkom en van f. 1300,- p e r p e rso o n p er maand. S o rry h o o r, m aar daarm ee tre k k e n ze de zaak in het belachelijke, f. 2600,- v o o r een paar! M enige ziekenverzorgster zo u haar vingers aflikken bij z o ’n bedrag, en dat k rijgt z o ’n paar dan gratis! E cht, dat gaat niet.
Een bedrag dat v o o r een alleenstaande nog net kan en v o o r een paar n iet te h o o g is, bestaat eigenlijk niet, m aar m et een bedrag in een o rd e van grootte van f.900,- p er p e rso o n p er m aand k o m je daar dichtbij. L aten we het daar v o o r het gem ak maar op hou d en . (D at is o o k ongeveer h et bedrag w aarvoor het basisinkom en v o o r de bestaande uitkeringsgerechtigden b u d g ettair neutraal ingevoerd kan w orden.) f. 900,- is laag, zeker, m aar b ed en k dat er op dit gebied geen echt goede oplossing bestaat. E r moet altijd een o f andere gekke concessie w o rd e n gedaan. O fw el het bedrag is te laag v o o r een alleenstaande, ofw el het is te h o o g v o o r een paar, ofwel je m o et een alleenstaande een toeslag geven, waarbij dan alle v o o rw a a rd e n en c o n tro le en fraudegevoeligheid w eer o m de h o ek k o m en kijken, waar w e d o o r het basisin k o m en n u juist vanaf wilden.
N o g een m o g e lijk h e id is o m h e t basisinkom en p e r p e rso o n vast te stellen zo n d e r rekening te h o u d e n m et de w o o n lasten (op ongeveer f. 600,-) en o m dan vervolgens p e r h u ish o u d e n een w oonkostentoeslag te geven. D aarm ee zo u je dan de gevoeligheid v o o r sam e n w o n in g sfra u d e w e er m bouw en. W iek h a rt en B oerlage stellen v o o r o m alleenstaanden m et k in d ere n te help en d o o r de kinderbijslag v o o r m in im a te verhogen, m aar daarmee v o er je dus w eer een in k o m en sto ets in. H o e je het o o k w endt o f keert, helem aal goed k rijg je het niet. De zuiverste keuze die je dan k u n t m aken is: een laag basisinkom en. O o k tactisch is dat beter, maar dat is slechts een b ijk o m en d argum ent.
De wijze van invoering
Gegeven de keuze v o o r een laag basisinkom en k u n je misschien de lijn van het C entraal P lan b u reau volgen: de bijstand bevriezen. In guldens blijft die dan gelijk, m aar vanw ege de inflatie gaat de koopkracht om laag, zodat ten slo tte (in 2020 of zo) het niveau van het basisinkom en is bereikt. W allage wilde (in zijn v erw o rp e n voorstel) de bijstand v o o r alleenstaanden vaststellen op 50% van die van een gezin, dat w il zeggen op f 750,-. D aarm ee k w a m hij, omdat het w eer een bezuinigingsm aatregel was, onder het niveau van een basis-inkom en. (Z onder een bezuiniging kan het ongeveer f. 900,- w ord en ; f. 1800,- v o o r ’n paar.) D e weg van W allage is echter in zoverre h u m an er dan die van het P lan b u reau , dat de gemeenten toeslagen k u n n e n geven. D e bestaande bijstandsontvangers hoeven dan niet o n d e r het
basisin k o m en te lijden.
D e g ro te h o b b el blijft n a tu u rlijk altijd het feit dat o o k n iet-w erkende echtgenoten, meestal h u isv ro u w e n , een b asisin k o m en m o eten krijgen. H et is inderdaad gek, dat je geld z o u w eghalen bij alleenstaanden, die het n iet k u n n e n m issen, o m het aan h u isv ro u w e n te geven die h et n iet no d ig hebben. D e w eerstanden daartegen zijn begrijpelijk. In de p ra k tijk zullen we d aa ro m n ie t o m de een o f andere v o rm van toeslag v o o r alleenstaanden heen k u n n en , b ijv o o rb ee ld te geven d o o r de gem eenten, zoals W allage w ilde. L aten w e de zaken echter w el even d u id elijk stellen: D e fo u t z it n iet bij het b a s i s i n k o m e n , m a a r b i j h e t b e s t a a n d e kostw innersstelsel, w aarin de w erk en d e p a rtn e r eigenlijk teveel v erd ie n t en de ander (m eestal de h u isv ro u w ) te w einig.
H e t p ro b le e m van h et lage basisinkom en v o o r alleenstaanden w o rd t, o o k zo n d e r toeslag, verzacht d o o rd a t de arm o ed ek lem n iet m eer bestaat. M om enteel is het zo dat eventuele in k o m ste n o n m id d ellijk in m in d erin g w o rd e n gebracht op de u itk erin g . M et als gevolg dat er zelfs situaties k u n n en o n tstaan w aarbij het besteedbare in k o m e n erop achteruitgaat. V o o r b ijstandsontvangers geldt dus in feite een m arginaal belastingtarief van 100% o f m eer. D ergelijke tariev en betalen zelfs m iljo n airs niet. W at een b ijstandsontvanger o o k d o et, hij blijft vast zitten in de arm oedeklem zolang hij n iet in één keer de sp ro n g w eet te m aken naar een in k o m e n u it andere b ro n dat h o g er is dan de bijstand. (In feite zelfs een stu k hoger, w a n t dat in k o m e n m o et o o k nog com penseren v o o r w egvallende h u u rsu b sid ie en w egvallende k o rtin g e n v o o r m inim a.) Bij een b asisinkom en m ag je o n b e p e rk t b ijverdienen zo n d e r dat het basisin k o m en m in d e r w o rd t. V o o r een alleenstaande gaat zijn in k o m e n dus alleen om laag als hij zelfs nog n iet eens kans ziet o m f. 300,- p er m aand erbij te verdienen.
D e consequentie is, dat iem and die w e rk t altijd m eer geld te besteden heeft dan iem and die m et (meer) w e rk t. E r bestaat dus geen gem eenschappelijk m in im u m -in k o m e n m eer v o o r w e rk en d en en H e r w erkenden. G een n e tto -n e tto - k oppeling. H e t is het een o f het ander. O fw el er is een arm oedeklem , ofw el de in k o m en s van w e rk e n d e n en niet-w erken- den zijn o n tk o p p e ld . P erso o n lijk v in d ik het heel redelijk dat iem and die w e rk t m eer v erd ie n t dan iem and die n iet w e rk t.
Financiering
U itgaande van ru im 11,5 m iljo en volw assenen in N e d erlan d en van een basisin k o m en van f. 900,- per p e rso o n p e r m aand, gaat er in een basisinkom en ongeveer 125 m iljard om . M et de kinderbijslag erbij 131 m iljard. E ventuele ex tra kinderbijslag v o o r alleenstaanden m et k in d ere n b re n g t het totaal op 133 m iljard. D at bedrag blijft stijgen zolang de bevolking
nog groeit, dus laten we het afronden op 135 m iljard. W aar m oet dat geld vandaan kom en? H e t enige juiste a n tw o o rd is: w aar k o m t het n u vandaan? N o u , daar m o et het in de to e k o m s t o o k vandaan kom en. D e betaalbaarheid van het basis-inkom en kan n o o it principieel een p ro b le e m zijn, aangezien het gaat o m het verleggen van de g eldstrom en van een deel van het nationaal in k o m en . D a t geldt tro u w e n s v o o r de sociale zekerheid als geheel. D ie zogenaam de onbetaalbaarheid w aarm ee ze ons n u o m de o ren slaan, is in de eerste plaats in tim id atie, o m ons de bezuinigingen d o o r de s tro t te du w en . W at ze ons opdissen als een financieel p ro b lee m , is in feite een organisatorisch p ro b lee m . E r zo u geen enkele m oeilijkheid zijn, als h et bedrijfsleven gew o o n zijn rechtm atig deel zo u blijven m eebetalen aan de sociale zekerheid. O m dat te b ereiken is een b elastin g h erv o r m ing nodig: de ink o m sten b elastin g afschaffen en vervangen d o o r een belasting v o o r bedrijven, b ijvoorbeeld een ecotax. D e ru im te o n tb re e k t o m dat hier u it te w erken.
W e h e b b e n a lle m a a l al ee n m in i-m u i-m -in k o i-m e n en de i-m eesten h eb b e n veel i-m eer. W e m o eten voo ral n iet b ezw ijken v o o r de suggestie dat het basisinkom en iets is w at w e zo m aar erbij krijgen. Een klem beetje z o u dat het geval k u n n e n zijn, m aar ik speculeer liever n iet op inverdieneffecten. N ee, in w ezen m oet je het basisin k o m en zien als een ander w o o rd v o o r (een deel van) het in k o m e n dat we to ch al krijgen. Schem atisch weergegeven: Iem and die n u f. 40.000,- (netto) p e r jaar verd ien t, k rijg t in de to ek o m st een basisinkom en van f. 11.000 en verd ien t nog f. 29.000. D it v o o rb e eld laat m eteen al zien dat gem iddeld de arbeidslonen (en de b o v en m in im ale uitkeringen) om laag gaan. D at is logisch, w an t d o o r een basisinkom en w o rd t het to tale nationaal in k o m en niet groter. (M isschien een beetje, m aar nogmaals: ik speculeer n iet o p inverdien-effecten.) Als je dus een deel van dat n ationaal in k o m en u itk eert als basisinkom en, blijft er m in d e r o v er om arbeidsuren te belonen. O verigens, o m die 135 m iljard even m perspectief te zetten: In alle uitk erin g en op m in im u m n iv eau (die dus allemaal k u n n en opgaan in het basisinkom en) gaat n u al ru im 100 m iljard om .
D at schem a van daarnet is w el erg ru w . Stel dat die p e rso o n een n ietw erk en d e ech tg en o o t heeft. D ie o n tv an g t dan o o k het basisin k o m en , m aar dat m o et n a tu u rlijk ergens vandaan k o m en . Z ijn o f haar lo o n gaat dus nog verd er om laag, m aar, aangezien er het een en ander uitgesm eerd kan w o rd e n , n iet m et de volle f 11.000. H ij v erd ie n t dan, p ak weg, nog f. 26.000 en sam en krijgen ze daar nog f 22.000 bij als basisinkom en. Ze gaan er dus f. 8.000 op v o o ru it. A angezien het to tale nationaal in k o m e n gelijk blijft, laat het zich d enken dat e r o o k b ev o lkingsgroepen zijn die er op ach teru it gaan. H e t o nverm ijdelijke gevolg van het feit dat alle m ensen, dus o o k
Liberté Egalité Fraternité
12
h u isv ro u w en , het basisin k o m en krijgen is, dat trad itio n ele gezinnen (eenverdieners) erop v o o ru it gaan, m aar alleenstaanden en tw eeverdieners erop ach te ru it gaan. Je m o e t dat n iet stru ctu reel w illen com penseren, w an t dan gaat de eenvoud van het stelsel w eer v erlo ren , de eenv o u d w aar het n u juist o m begonnen was. W el k u n n e n bestaande k o stw in n ersv o o rd elen w o rd e n afgeschaft, w a ard o o r to c h enige com pensatie o p tree d t. V erder is het w aarschijnlijk wijs, h et basisin k o m en in te voeren in een tijd van h o o g c o n ju n c tu u r, tegelijk m et een loonsv erh o g in g die de ink o m en sach teru itg an g (deels) ten iet doet. D at is niets nieuw s; de hele verzorgingsstaat is langs die weg opgeb o u w d .
D o o r het afschaffen van de k o stw in nersvergoedingen zo u , zo is w el geschat, p e r saldo 10 m iljard k u n n e n w o rd e n bespaard. (B ruto zijn de kostw inn ersv erg o ed in g en veel hoger, m aar ze w orden o o k w eer v o o r ’n deel d o o r de k o stw in n ers betaald.) E n we hadden al 100 m iljard. D an blijft er dus nog een gat van 25 m iljard. H e t is rijk elijk o p tim istisch o m te geloven dat dat w el u it een bezuiniging op de bureau cratie kan w o rd e n betaald. M isschien kan dat w el, m aar je m o et goed beseffen w aar je dan mee bezig bent. D an financier je h et basisinkom en v o o r h u isv ro u w e n o ver de ruggen van de am btenaren. D an zet je die am b ten a ren in een klap op m in im u m lo o n (basisinkom en) o m de rest van hun salaris te geb ru ik en v o o r tw ee andere basisinkom ens. Z o kan h et n a tu u rlijk niet. D ie am b ten aren m oeten op z ’n m in st een w achtgeld k rijgen to t ze een andere baan h eb b e n en dat k o st o o k geld. H eus, de arbeidslonen gaan d o o r het basisin k o m en omlaag. L o n en w o rd e n aanvullende lo n en , zoals pensioenen in N e d erlan d al aanvullende p ensioenen zijn. H etzelfde geldt v o o r de b o v en m in im a le uitkeringen, w at betek en t dat de prem ies d a a rv o o r om laag kunn en ; daar zit o o k nog een stukje financiering van het basisinkom en.
K orter werken
N aast de eenverdieners gaan o o k de p arttim ers er d o o r een basisinkom en sterk op v o o ru it. A nders gezegd: als je al een basisin k o m en krijgt, hoef je daarnaast geen veertig u u r te w e rk en o m aan een bevredigend in k o m e n te k om en. D at zal ongetw ijfeld to t gevolg h ebben dat veel m eer m ensen p a rt tim e gaan w erken. A ls dat m aar genoeg gebeurt, noem en w e dat o p den d u u r n iet m eer "p art tim e", aangezien een w erk w eek van, pakw eg, vijfen tw in tig u u r dan de n o rm is gew orden, z o n d e r dat d it echter vo o r iedereen h oeft te gelden, zo n d e r dat de vrijw illigheid in het gedrang k o m t en zo n d e r dat de overheid het allemaal regelt. K o rto m : een veel betere weg dan algem ene arb eid stijd v erk o rtin g .
Z o u iem and die m et veertig u u r n etto f. 40.000 verdient, m et vijfen tw in tig u u r f. 25.000 verdienen? M isschien m eer. A ls m aar genoeg m ensen
parttim e gaan w erken, kan n am elijk de W W -prem ie omlaag en w aarschijnlijk o o k de W A O -p rem ie.
Links-Rechts
Een b e la n g r ijk e re e k s v o o r d e le n v a n h e t basisinkom en is nog n iet te r sprake gekom en. Aangezien het b asisinkom en z o rg t v o o r het m im m um -inkom en, kan de zo rg d aa rv o o r u it alle andere regelingen verd w ijn en . Z o kan b ijv o o rb eeld het m in im u m lo o n w o r d e n a fg esch a ft. (A ls consequentie daarvan zal de w erkgelegenheid w a a r s c h i j n l i j k t o e n e m e n . ) P e n s i o e n e n e n w e rk lo o sh e id sv e rz e k e rin g e n k u n n e n v rijw illig e verzekeringen w o rd e n . D e consequenties reiken echter veel verder. O p allerlei terrein en , zoals lan d bouw , studiebeurzen, k u n stb eleid enz. enz., zijn ingewikkelde, b u reaucratische regelingen to t stand gekomen, d o o rd a t de o v erh eid telkens o p tw ee dingen tegelijk m o et letten. A an de ene k an t m o et een specifiek doel w o rd e n b ereik t (bijv. v o ldoende la n d b o u w p r o d u c tie , ru im e to e g a n g t o t de universiteit), aan de andere k an t m o et er o o k steeds voor w o rd e n gezorgd dat de b etroffenen v o ldoende inkom en h ebben o m van te leven. H u n bestaansze kerheid is in het geding en daaro m h eb b e n de debatten over die o n d e rw e rp e n altijd een geladen karakter en zijn zij g ew o o n lijk o n d e rw o rp e n aan de tegenstelling links-rechts. D e v erw ijten o ver en w eer zijn terecht: links b e v o rd e rt de b u reaucratie en rechts ziet er geen been in de bestaanszekerheid aan te tasten.
W elnu, als het basisin k o m en al v o o r de b e s ta a n s z e k e rh e id z o r g t, d a n k o m e n z u lk e vraagstukken ineens heel anders te liggen. Z o n d er basisinkom en is afschaffen van het m in im u m lo o n m isdadig, m a a r m e t b a s is in k o m e n is h e t vanzelfsprekend. Iets dergelijks geldt v o o r veel liberaal beleid. Als het m in im u m in k o m e n en daarm ee de bestaanszekerheid al d o o r het b asisinkom en w o rd t
v erzekerd, is h et n o g m aar de vraag o f de overheid zich nog m et de lan d b o u w , de stu d ieb eu rz en o f de k u n st m o e t bem oeien. D e hele sam enleving kan dan een stu k liberaler w o rd e n , z o n d e r tegelijk asociaal te w o rd e n . D it is b u ite n g e w o o n fascinerend, w an t het b a s i s i n k o m e n k a n d u s i n p o t e n t i e d e links-rechts-tegenstelling o v erw in n en . "Links" zegt, sam engevat: O n s doel is rechtvaardigheid en het m iddel is een sterke staat. "Rechts" zegt: D oel of geen doel, m aar d it m iddel m ag niet. L inks en rechts zo u d e n elkaar dus k u n n e n v in d en op een (links-liberale) red en erin g van h et ty p e: H e t doel is rechtvaardigheid en h et m iddel is een m in d er sterke staat. U itera ard kan d it n o o it een dogm a zijn, m aar o p veel te rre in e n gaat d it in d erd aad op, m its iedereen v erzek erd is van een m in im u m -in k o m e n , dus van een basisinkom en. D e P vdA , die in snel tem p o bezig is haar eigen bestaansrecht te o n d e rm ijn e n d o o r de visie van haar tegenstanders o v er te nem en, zo u m et dit in zich t haar voord eel k u n n e n doen.
Samengevat
H e t basisinkom en heeft een sterke ideële lading en is tegelijk, heel p ra k tisch , de oplossing v o o r veel p ro b le m e n w aar de verzorgingsstaat m ee w orstelt. H e t o v e rtro e ft in een klap zow el "links" o p het gebied van so lid ariteit als "rechts" op h et gebied van vrijh eid en zo u dus v o o r beide een k ern d o el k u n n en zijn. H e t is tegelijk h et slu itstu k van en de o v e rw in ning op de verzorgingsstaat. W at zo u d e n we ons nog m eer k u n n e n wensen?
D e p o litic o lo o g E v e r t V o o g d is se d e rt 1 9 8 6 l i d v a n D e G ro e n e n . A l 10 ja a r h o u d t h ij z ic h b e zig m e t de d iscussie r o n d b e z u in ig in g e n op h e t g e b ie d v a n de sociale z e k e rh e id . M o m e n te e l is h ij l i d v a n B I E N (Basic I n c o m e E u r o p e a n N e tW o r k ), een o rg a n isa tie d ie is g e v e s tig d te A n tw e r p e n en z ic h v o o r a l b e z ig h o u d t m e t in fo r m a tie -u itw is s e lin g .
