Or. I. G RON E MAN.

Een We~er -O~leYen~e ^Kunst

. DOOR

Or. I. G RON E MAN.

Over.edrukt uit "HET DAGHET" , een blad voor Kunst en Leven, Au.ustus 1905.

BANDOENG,

G. KOLFF & Co.

I!

I1

I ~

I1 I'

!

ⁱ

!

i

I

:1

EEN WED ER - .0 P lEHN 0 E KUN ST.

Onder veel wat men doen wil om Java uit zijn vernedering op te beuren en voor ondetgang te bewaren .... stil, er zijn nog menschen, die ont- kennen dat ondergang mogelijk is; dat de J a- vaan verarmt; dat achteruitgang hem verzwakt en ontmoedigt en verdedt; en er zijn anderen, die beweren dat - , wie 't tegendeel volhoudt, lllin- stens sterk overdrijft eh die beschuldiging doen gelden als een verontschuldiging voor dat onge- lukkige ni ets - doe n, waardoor de toestand hoe langer hoe slechter en op den duur onhoudbaar zal worden. Ik ben geen optimist maar evenmin 't tegendeel ervan; ik meen, na een werkzaam leven van ruim 46 jaren in Indië, waarvan 45 in de binnenlanden van Java, na veel met den inlander, met grooten en minderen, doorleefd en veel gezien en nagedacht te hebben, zonder vrees voor overdrijving te kunnen toegeven, dat de bevolking van 't meest- bevolkte en gedeeltelijk overbevolkte onzer groote indische eilanden onder ons beheer, minder snel dan onder 't despotisme van onzé voorgangers, onder eigen vorsten en onder de »Oost-indische Compagnie", maar even zeker achteruitgegaan is en vroeger of later vool;"

ons verloren zal gaan - tenzij wij flinkweg van koers veranderen en breken met wat den Javaan (en den Soendanees) van ons verwijdert en neerbuigt en drukt, ~n doe n, we r keI ij k doe n, wat gedaan kàn en moe t worden, om hem uit zijn kwijning op te beuren, om hem te

- 3

1 eer e n werken, niet alleen of vooral voor d.en onverbiddelijken fiscus, maar voor zich zelf en zijn gezin, voor huis en hof, voor zijn d è s a en zijn bouwgrond, d. i. voor de ontwikkeling van ei gen welvaart en de vermeerdering van zlJn zoo uiterst gering geworden levensgeluk

Wij weten dat de Regeering dat ook wil, vo?r- zoover zij lneent dat haar krachten dat gedoogen, want die schieten voor die noodgedwongen taak haast te kort. Wij weten, dat zij o. m. 't vorige jaar enkele millioenen toegezegd heeft" om daarnlee de kwijnende nijverheid en vooral ook de hoog ontwikkelde, maar sterk venllinderende kunstnij- verheid der Javanen, uit haar kwijning op te richten en op nieuw ,te bezielen. En wanneer ieder onzer, die daartoe de k r ach t en den 1 us t heeft, ieder in zijn omgeving en naar zijn vennogen, mee w e r kt om dien Regeeringswil tot uitvoering te brengen -- dan zal dit begin van een nieuw leven een vruchtbaar leven kunnen worden.

Ook i k heb daartoe willen meewerken; ik heb tijd en werkkracht en werklust, en ik weet dat ik zelf daarbij welvaar. W,erken is leven ^{r • • •} Maar .... de toegezegde millioenen blijven lang weg. 't Is bij na een j aar geleden dat de direkteur van onderwijs ons gewest bezocht en er met de bestuursambtenaren en enkele anderen, ook eenige niet-ambtelijke burgers, vergaderde om te over- leggen hoe nlen 't voor ons gewest bestemde geld 't best zou kunnen gebruiken en over de eerste vij f jaren verdeel en, en.... er wordt niets gedaan omdat het geld nog niet komt

Dat mag echter voor ons geen reden worden om niet alvast te doen wat w ij, ook zonder dat geld, onafhankelijk van anderen of ook nlet an- derer hulp, kunnen doen, strevend naar 't doel dat we, lnèt dat geld, beter en zekerder hopen te bereiken. En dan kOln ik terug op wat ik in . den aanhef van dit opstel heb willen zeggen, dat onder veel wat men doen wil onl Java uit zijn vernedering op te beuren en voor ondergang te bewaren, 't weer doen herleven van de javaansche kunstnijverheid een machtig n1Îddel ten goede kan worden, een effening van den grootendeels nog ongebaanden weg naar ons doel.

En daarvoor wordt hier in Jogjakarta door en- kelen, die zich boven den sleur van geluakzuchtige onver~chilligheid weten te verheffen, die vele an- deren neerdrukt en laag houdt of hun kostbaren tijd dagelijks aan de geest-verlalumende speel- tafel doet verkwisten, veel gedaan.

Dat de leder-beitelkunst een hooge vlucht geno- men heeft en werken voortbrengt, wier kunstwaar- de nauwlijks hoog genoeg geroemd kan worden, dat is 't gelukkige gevolg van de voorliefde, waar- mede mevrouw Couperus-Bedier de Prairie die kunst uit haar verval wist op te beuren en tot krachtigen en vruchtbaren bloei te brengen. Men moet de voortbrengselen van die kunst zie n OUI

te kunnen gelooven, dat ze, door eenvoudige hand- werkers met zeer beperkte hulpmiddelen gedacht 'en uitgevoerd zijn.

Jammer dat andere Europeanen, slechts op eigen voordeel bedacht, die kunst weer vernederen en den javaanschen lederbewerker uitbuiten door

hem slècht werk te doen maken en slècht te be- talen om dat voor goed geld, zij 't ook goed- kooper dan 't betere, dan 't èchte, hier en buiten Indië ten eigenen bate te verhandelen. De kunst wordt daardoor niet gediend, 11laar ontadeld en verkracht, wat duidelijk blijkt als 1uen de minwaardige waaiers en andere produkten in de toko van den franschen kapper 1uet de edele voort- brengselen van den degelijken arbeid vergelijkt, die onder den invloed van mevrouw Couperus een ontwikkeling bereikte, die van waarachtig on- berispelijke kunst getuigt, doch dien zij~ kort voor haar ziek worden, door de vlucht die de vraag van elders, ook van Europa uit, nalU en waaraan 't aan- bod nauwlijks meer voldoen kon, aan de even belangelooze zorgen van een andere dame, me- vrouw Ter Horst de Boer, moest overgev~n. De drang van buiten werd haar te 1uachtig.

Met even groote toewijding behartigt de rezident Couperus de verheffing, de wederopbeuring van andere takken van javaansche kunst, en de be- langrijke verzameling wapens en wapen-onder- deelen, van goudsmids- en ba tiq-,,;erk, van handschriften en teekenarbeid, die hij in n1Înder dan een paar jaren bijeengebracht en bestudeerd en in aanteekeningen beschreven heeft,. getuigt van een vasten wil en een ongewoon groote werkkracht.

Zonder zijn machtigen steun zou 't mij zeker minder goed gelukt zijn, de kunst van den javaan- schen wa pen s m i d zoo goed te leeren kennen en zoo krachtig uit haar verval op te beuren en nIet uieuw leven te bezielen, als nu reeds geschied is.

- 6·>.- .

Nog andere gelukkige onlstandigheden hebben daartoe meegewerkt, vooral de belangstelling van den oostenrijkschen K. und K. Regierungsrat Franz Heger, den kundigen direkteur van de anthro- pologisch-ethnologische afdeeling van 't K. und K.

Naturhistorisches Hoftlluseum in Ween en. Van henlontving ik den krachtigsten steun toen hij mij luachtigde den pakoealaIllan'schen,enlpoe Karja di Krama voor dat 1U useum 5 kerissen te doen smeden, nIet de 5 oer-p am 0 r-1uotieven, waarvan alle andere afgeleid heeten te zijn. Ik heb dien arbeid met klimmende waardeering. kunnen vol- gen en gezien, wat 1uenig Javaan van goede ge- boorte en degelijke ontwikkeling niet, en geen Europeaan nog ooit gezien had en wat dus ook nog nooit goed beschreven was geworden. Wat begrijpelijk wordt, als 1uen weet dat het smeden van één keris minstens één of een paar maanden duurt, dikwijls ll1et gebruikelijke tusschenpoozen veel langer, en dat de wijze van 't sll1eden voor eIken vorm van 't wapen en voor elk panlor- motief een andere is; en wie anders dan ienland die, als ik, geen ambts- of beroepsbezigheden 111 eer te verrichten heeft, kan tijd vinden onl daarvan een studie te 111 aken, al ontbreekt hem de lust ertoe niet?

't Palllor . of mengnIetaal, dat daartoe door die wapens in vele, soms in honderden lagen of laagjes, heengesmeed werd, koopen onze J ogja- sche wapenslueden van hun vakgenooten in Soe- rakarta. Dáár zijn ~r nog zeven, die allen aan den kraton verbonden zijn, en in dien kraton wordt nog 't overschot bewaard van 't blok me-

7 -

te.O.Or-ijzer, dat vóór meer dan een eeuw te Pa- rambanan uit den hemel gevallen is. Wanneer de S.Oes.Oeh.Oenan een pal11.Or-wapen wil d.Oen sme- den, laat hij de daannee belaste el11p.Oe's e~n br.Ok va:n dat bl.Ok nemen, denkelijk wel z.o.o gr.O.Ot dat ze niet te k.Ort k.Omen Inaar v. eln.Og iets .Overh.Ouden;

en wanneer de S.Oes.Oeh.Oenan een zijner prijahi's een stuk er van schenkt, en deze dat niet v.O.Or 't smeden van een eigen wapen gebruikt, verk.O.Opt hij 't aan één van die emp.Oe's, en verhandelen dezen 't weer aan .Onze J .Ogja'sche wapensmeden v.O.Or den prijs van een t.Ot vier rijksdaalders de rejaal, d. i. een gewicht van iets meer dan ³⁰ gram .Of 5 gran1 meer dan .Onze rijksdaalder weegt.

l\faar nu w.Ordt v.O.Or één keris meestal meer dan

30 gran1, S.On1S wel 200 gram van dat pam.Or ge- bruikt, en dan betaalt .Onze ein p.Oe daarv.O.Or alleen reeds f ¹⁵ .Of f ²⁰ .Of Ineer b.Oven de s.Om, die hij v.O.Or andere ink.O.Open uit te geven heeft, v.O.Or ijzer en staal, v.O.Or .Olie en rattekruit, v.O.Or djer.Oeq petjel (dj. nipis) en v.O.Or de lekkernijen en vruch- ten en bl.Oemen. en 'wier.O.Ok, die de sadjèn .Of 't .Offer v.Ormen, waarmee bij den aanvang van den arbeid alle b.O.Oze in vl.Oeden w.Orden afgeweerd, maar v.O.Oral v.O.Or de djati-h.Outsk.Olen, waarvan v.O.Or 't smeden van een enkelen keris vo.Or meer dan f 5 verbrand w.Ordt

En werkt nu de emp.Oe met zijn drie (s.Oms vier) helpers 25 t.Ot 30 dagen .Over zulk een wapen~

dat verschilt naar den v.Onn er van en .O.Ok naar 't meer .Of minder ingewikkelde van 't pal11.Or- m.Otief - , en geeft hij dan f ¹⁵ v.O.Or al die an- dere ben.O.Odigdheden en .Ongeveer evenveel vo.Or

't· »echte" Sala'sche paIn.Or uit, dus f 30 in 't geheel, en verk.O.Opt hij dan zulk een keris (z.O.O als hij In ij de vijf v.O.Or Weenen leverde) v.O.Or f 40, dan heeft hij met zijn 3 helpers f 10 als arbeidsl.O.On te deelen en dat is dan f ^2.50 per man .Over 3

°

dagen .Of n.Og geen 10 centen per dagtaak Veel te weinig v.O.Or wat bij daarv.O.Or levert, en dat als kunstwerk veel h.O.Oger staat dan eenig ander handwerk.

't Pan1.Or-lnetaal dankt zijn waarde aan 't feit, dat het .Onder de behandeling met arsenicunl en citroenzuur blank blijft, .Of, juister, veel minder zwart 'w.Ordt dan ijzer .Of staal. Van daar de blanke figuren, die de pam.Or-m.Otieven in de d.Onker glanzende nIetaalmassa van die javaansche wapens v.Onnen. De gr.O.Ote k.Osten van 't »echte" pam.Or h.Ouden echter luenigen Javaan terug, ~ie wel een fraaien keris v.O.Or zich .Of v.O.Or zijn z.O.On z.ou willen d.Oen smeden, maar daarv.O.Or geen f 5

° .

.Of meer, en dan n.Og 't n.O.Odige v.O.Or de bekleeding, v.o.or 't gevest met den ring (.Oekiran en mendaq) en de scheede met de .Overscheede (sar.Oeng en pend.Og) kan missen. En t.Och is de keris een wapen, dat geen Javaan van stand .Ontberen kan, een kleedingstuk even .Onmis- baar als de h.O.Ofdd.Oek, een beschermende djimat in huis en daar buiten .Op den weg .Of .Op reis.

't Is dus begrijpelijk, dat men wapens z.Onder pam.Or vervaardigt .Of naar andere mengmetalen dan 't »echte", hemelsche pam.Or heeft gez.Ocht.

Maar wat men gev.Ond~n heeft en als pam.Or sanaq .Of pam.Or-pes.On uit .Oud-ijzer verwerkt .Of als pam.Or Loew.Oe van Selébes van B.Oegineezen .Of

I

ill chineesche tok o's koopt, is ,zoo waardeloos, dat het nauwlijks als surrogaat voor 't echte ge- noenld kan worden.

N u heb ik", van dat echte pamor van Sala, met vriendelijke hulp' van pangeran arja N ata di Radja, 't waarheInend hoofd van 't huis Pakoe- i\.lám, door diens elnpoe ngabéhi Karja di Kra- ma een stuk van een rejaal gewicht voor f 10

doen koopen en daarvan ongeveer 2/3 naar Bui- tenzorg gezonden, waar 't door dr. A. W. K.

de

J

oug in 't laboratorium van 's Lands Planten- tuin geanalyzeerd is en waardoor toen gebleken is, zoo als de direkteur, professor dr. 1\1. Treu b, mij schreef, dat het zijn eigenschap onl onder de ar- senik-behandeling betrekkelijk blank te blijven aan 't nikkel dankt, dat in dat meteoor-ijzer tot een be- drag van nog geen volle 5 procent gevonden werd.

Wij hebben daarin aanleiding gevonden om proe- ven In et andere nikkelhoudende lnetaalll1engsels te nenlen, o. a. 111et nikkelstaal van een oud fiets- raam, dat 5 procent, en enkele proefmengsels, die den rezident uit Europa en uit Alllerika toegezon- den werden, en die iets minder en iets nleer dan 30 procent bevatten, en eindelijk ook met het in kleine teerlingblokjes verkochte nikkel uit den handel, dat vroeger (d. w. z. vóór 25 j aren, toen 't pas in den handel kwanl) 70 'procent nikkel inhield.

N u misschien iets meer.

Die proeven zijn door voortgezette oefening hoe langer hoe beter geworden, l1laar hebben 't nadeel dat de ,plat geslagen teerlingen, tusschen de beide annen van een gloeien~en stalen hoef ver- werkt, uiterst moeilijk tot een volkomen gelijk-

- 10

','

,

1 ,'"

·

matige nikkel- of pamor-Iaag uitgeweId worden en de panlor-teekening wel al minder en minder, maar toch nog altijd eenige ongelijkmatigheid be- houdt, kenbaar aan zeer geringe ophoopingen op enkele plaatsen en aan kleine gapingen op andere.

Pogingen 0111 hier op Java, ook te Soerabaja, eenige nikkelblokjes tot een geheel te vereenigetl en tot een blad van de vereischte afnletingen uit te sme- den of te gieten, mislukten, en we begrepen dus, dat we daarvoor hulp uit Europa moesten afwachten.

Toch zijn we intusschen, meestal op kosten van den rezident Couperus, maar ook van andere be- langstellenden, die mijn tusschenkomst daartoe inriepen, voortgegaan met die nikkelblokjes te werken en hebben we fraaie wapens doen sme- den, waarvoor ik onzen pakoealaman'schen empoe en nog een anderen, een vrijen werkman, Soepa Taroena, f 30. betaal en 't nikkel geef, maar waarvoor zij, als ze voor anderen werken of voor den verkoop uit de hand, f 40. en lneer vragen.

In 't eerste geval verdient hijzelf met zijn hel- pers daaraan wel ongeveer 5

°

procent meer dan vroeger, maar toch nog geen 15 cent per man en per dagtaak; in 't andere iets meer, maar toch nog niet altijd 25 cent.

Met de eenvoudigste bekleeding, zonder goud en juweelen, komt zulk een wapen dan voor lnij op f 42. tot f 55. voor anderen op f 52. tot f 7°. of f 80. te staan, maar zou, als daarvoor 't z. g. »echte", maar veel lninder fraaie, pamor Parambanan gebruikt werd, nog minstens f 15·

of f 20, misschien zelfs nog 3 of 4 maal zoo- veel méér kosten.

- 11 -

't Gebruik van 't nikkel als panlor is dus een groote verbetering, en .niet alleen in den prijs, lU aar ook in de hoedanigheid van 't kunstprodukt, wat licht begrepen zal worden als lnen aan' 't verschil tus- schen 5 en lllÎnstens 70 procent nikkel deukt. Met zuiver nikkel zou dat nog lHeer beteekenen, en wel. 100 percent.

Maat' nu wórdt het blok palnor ParanI banan in den kraton te Soerakarta voortdurend kleiner en eindelijk zal 't geheel verbruikt zijn. Dan zal zelfs de Soesoehoeuan zich met nikkelstaal of nlet nikkel (al is dat niet als 't »echte" palllor uit den hemel gevallen) moeten behelpen, tenzij er weer eens een blok lneteoor-ij ze r uit de henleiruimte mocht neervallen in zijn gebied .'t Is dus voor ons, die de javaansche paulorsmeedkunst willen voor· uitbrengen, zaak nIet nikkel en nikkelstaal voort te werken en de daarbij voorkomende moeilijkhe- den geheel te overwinnen.

Ook de rijksbestuurder van Jogjakarta, kang- djeng raden adipati Danoe Redja, doet van zijn kant wat hij vermag en heeft al meer dan één welgeslaagde proef den rezident aangeboden, die dat dan weer, met of zonder lnijn bemid.deling, op dezelfde of een dergelijke wijze beantwoordt.

Ook voor de vereeniging »Oost en West" in Nederland heb ik een keris laten smeden, die in haar verkooplokaal »Boeatan" uitgestald ge- weest is en door H. M. de Koningin aangekocht werd.

Dat de Vereeniging »Oost en West" mij, na den verkoop van dat wapen aan onze Koningin, verzocht nog 2 of 3 nIeuwe kerissen te doen

vervaardigen, zal niemand verwonderen. Eén

er

van lnoet denzelfden vorm (dapoer) en hetzelf- de pamor-motief hebben als de nu verkochte, de beide anderen andere vormen en pámor-teeke- ningen te zien geven. Als dat zoo voortgaat ko- men wij, de vereelliging »Oost en W est" en ik, langzaam maar zeker nader tot ons doel: de

\ erheffing van den Javaan uit zijn kwijning, door aan deze en andere vormen van zijn kunstnij- verheid nieuw leven te geven. En dit geldt in dit ééne geval niet alleen den wapensmid, maar ook den vervaardigers van de houten (of beenen of ivoren) oekiran, van den sierlijken ring onder die oekiran aan 't gevest, een kunstwerk op zich zelf, en van de scheede met haar edelgevornl- de wrangka, en de fijn bewerkte metalen over- scheede of pendoq. Van den juwelier spreek ik niet, want diens arbeid aan 't gevest of aan de scheede van den keris zal voor bestellingen uit Europa wel niet veel verlangd worden.

Ook de bovengenoemde, oostenrijksche regeerings-' raad Reger werkt met ons mee, uit zuivere waardeering van wat hij hier van deze hoog ont- wikkelde kunst heeft gezien. Vóór zijn terugkeer naar Europa beloofde hij mij zijn best te zullen doen om mij bladen van zuiver nikkel te be- zorgen in den door lnij verlangden vorm en van de door mij aangegeven afmetingen, geheel gelijk aan de pamorbladen van de Sala'sche empoe's, waarmee hij en ik onzen wapensmid hadden zien werken, en nu schreef hij mij onlangs uit Weenen, dat hij den Komerzialrat Arthur Krupp te Berndorf in Neder-Oostenrijk er over geraad-

pleegd en dezen groot-industrieel zoo zeer voor de zaak gewonnen had, dat die aan ons, den rezident Couperus en nlij, kosteloos een groot aantal van de verlangde nikkelbladen heeft willen aanbieden.

En daarbij schreef 111ij de heer Heger, dat de heer Krupp bereid was ons nog meer van die bladen te doen toekomen, wanneer we die mochten verlangen of ook in anderen vorm wenschten te beproeven. Een vorstelijke hulp, waarvoor ik den vreemdeling zeer dankbaar ben! Maar Kunst en Wetenschap zijn kosmopolitisch en ve~egenwoor­

digen internation~le belangen.

Met die" bladen van zuiver nikkel (van 100 pro- cent) zal 't ons gelukken al 't andere te over- treffen en 't hoogstwaardige te geven, wat men zich denken of wenschen kan.

Natuurlijk laat ik geen keris meer smeden zon- der dit metaal, dat even als de "echte" luete- oorijzer-bladen een volkomen gelijkmatige verdee- ling van de pamor-Iaagjes in de staal- of ijzer- massa zal toelaten, maar een veel helderder en scherper en dus ook fijner teekening zal geven, en 't spreekt wel van zelf dat wij deze nikkelbla- den niet aan dezen of eenigen anderen enlpoe zullen afstaan, dan on1 wapens er 111ee te snle- den, die ik zelf hem onder mijn oogen zal doen vervaardigen. En dan hoop ik dat »Oost en West" in Europa lnenig ander er toe n10ge brengen om zulk een edel wapen te verlangen om zit- of studeerkamer daarmee waardiglijk te versieren, in 't belang van den Javaan en van zijn waarlijk edele Kunst.

JOGJAKARTA. DR. 1. GRONEMAN.

- 1 4 -

N

aschritt. "De nikkelbladen zijn met den oos- tenrijkschen kruiser "Panther" verscheept, . die 't kistje te Djiboeti, waar 't schip 2 maanden bleef liggen, aan een andere boot overgaf, die 't naar Bombay gebracht lTIOet hebben. Had de "Panther"

't aan boord gehouden, dan ware 't allang in ons bezit geweest.

J .. 18 AUG. I905. G.

- 15-