1. Die onderwyswet van 1874.

H 0 0 F S T P K IV.

VERKOSE SKOO!&OMMISSIES IN 'N STAATSONDERSTEUND~

ONDERWYSSTELSEL, 1874 - 1877.

1. Die onderwyswet van 1874.

a. Inle iding.

Hoewel as. T.~. Burgers reeds op 1 Julie 1872 die presidentseed afgel@ het en byna onmiddellik daar- na van die Volksraad opdrag ontvang het om 'n nuwe

onderwyswet vir die Republiek op te stel, is die nuwe konsepwet eers op 4 Februarie 1874 in die Staats Courant

1)

gepubliseer • Toe die· konsepwet in September van

dieself'de jaar deur die Volksraad in behandeling geneem is, is 'n kornmissie benoem om oor die wet te rapporteer

2)

en verslag te doen • Op 23 Oktober 1874 het hierdie kommissie met die aanbeveling van enkele teevoegings en

3)

wysiginge 'n gunstige verslag oor die wet gedoen, soast die nuwe onderwyswet op dieself'de dag in sy geheel deur

. 4)

die Volksraad goedgekeur is as Wet no. 4 van 1874 .•

In 'n inleidende verklaring tot die onderwyswet bet president Burgers dit as sy oogmerke geopenbaar om

,,met eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen~, a~nr geldelike ondersteuning in die onderwysbeheef'tes van die land te voorsien deur die oprigting van skole waarin die onderwys ,,zoo veel mogelijk vrij zal zijn behoudens het toezigt der Regering en behoudens het onderzoek naar de bekwaamheid en zedelijkheid der

onderwijzers/ •••

1. Staats Courant, 13 Julie 1872.

Ibid., 4 Febr. 1874•

2. Not. Volksraad, 26 Sept. 1874,art.23.. Kommissielede:

H.T. BUhrman, T.C. Holtzhauzen, A.T. Munnik en C.J.

Bodenstein.

3. Wanneer die betrokke artikels in die volgende bladsye behandel word, word verder hierna verwys.

4. Not. Volksraad, 23 Okt. 1874,art.155.

Byvoegsel tot die Staats Courant van 4 ^Nov.1874.

onderwijzers en onderwijzeressen" 1) •

Die onderwys sou sentraal beheer en geadmini- streer word deur 'n superintendent-generaal van

opvoeding, 'n amp wat nou vir die eerste keer in die Republiek ingestel is en wat tot gevolg sou be ^'n

duideliker omlyning van die verantwoordelikheids- terreine van die plaaslike en sentrale beheer in die onderwys.

Deur die regering benoem vir 'n tydperk van sewe jaar, sou die Superintendent belas wees met die apper- toesig oar die skale, die re~ling van die anderwys, die geldelike en algemene administrasie van die depots vir skoolbehaeftes en 'die sorg vir die gereelde

2) insending van die maandstate en kapieregisters •

Belas met die professianele toesig oor die skole, moes by minstens een maal per jBar a.lle ho4tr- ett-:a1str1k-

skole besoek en soveel moantlik die wykskale. Hy sou beslis oar geskille tussen onderwysers en skool- kommissies en ook oor die geskiktheid van die skool- lokale soos deur die skoolkommissies voarsien. Hy sou jaarliks in Maart verslag doen aan die regering oor die e§~emene toestand van die onderwys in die Republiek •

Benewens bagenoemde ,, opzigt" van die Superinten- dent sou elke wyk-, distrik- en ho~rskool onder die onmiddellike taesig staan van 'n verkose plaaslike skoolkommissie • 4)

b. Die wetsbepalinge i.v.m. die plaaslike behee~

(1) Die samestelling van die skoolkammissies.·

Die plaaslike skoolkonmissies moes bestaan uit ses lede/ •••

1. Wet. no. 4 van 1874, Inleiding.

2. Ibid., · artt. 66, 67 en 69.

3. Ibid., artt. 69-72.

4. Ibid., artt. 21 en 54.

lo-a.

ses lede, vir drie jaer gekies deur en uit die burgers van elke wyk vir 'n wykskool en deur die burgers van

. 1)

elke dorp of stad vir 'n distrikskool , sodat daar met Wet. no. 4 van 1874 vir die eerste keer in die Republiek aan die plaaslike gemeenakappe seggenskap verleen is in die samestelling van die liggaam wat die toesig oor die plaaslike skool sou behartig. Dit dien egter opgemerk te word dat hierdie seggenskap nie

verleen is aan die ouers van die skoolgaande kinders alleen nie maar wel aan die burgers van elke wyk, dorp

2)

of stad • Terselfdertyd is egter ook die regerings- verband met die plaaslike kommissie behou deur die bepaling dat die veldkornette en landdroste ex officio voorsitter sou wees van die skoolkommissies vir die

3)

wykskole en die distrikskole respektiewelik • Hier- benewens sou die h~r van elke skool sitting met stemreg h~ op alle konnnissievergaderings behalwe

in gevalle waar dit sy persoon of die van die hulp- onderwyser sou rAak • 4) Die inisiatief vir die same- stelling van die verskillende kommissies sou deur die

. 5)

landdroste en veldkornette geneem moes word • Hoewel vir drie jaar gekies, sou die lede te eniger tyd deur bedanking hulle dienste kon beC;;indig, waarna sulke

6) vakatures weer deur 'n verkiesing aangevul moes word •

(2) Die magte en pligte van die skoolkommissies.

(a) Voorsiening van skoolgeboue en toebehore.

Wet no. 4 ^van 1874 het argewyk van die bestaande tradisie van staatsonderwys soos beliggaam in die

vroe~re/ •••

1. Wet no. 4 van 1874, art. 54.

2. Ibid.

3. Ibid.

4. Ibid., art.56.

5. Ibid., art.54.

O.D. 1/1 no.161: Landdros van Midde'lburg aan die Staatsekretaris, Middelburg, 30 Mei 1876.

6. Wet. no. 4 van ~1874, art.63.

vroe~re onderwysreglemente en wette en in die plek daarvan 'n stelsel van staatsondersteunde skole ge- skep. Hiermee het die ontwikkeling van die plaaslike beheer oor en verantwoordelikheid vir die onderwys 'n nuwe fase bereik omdat daeruit noodwendig 'n groter mate van pleaslike verantwoordelikheid en seggensk~p

voortgevloei het.

Die eerste en terselfdertyd een van die belang- rikste verpligtinge wat voortaen op die verkose plaas- like skoolkonmissies sou rus, was die voorsiening van

. l)

behoorlike skoolgeboue met toe~usting en meubels • As dear geen geskikte goewermentsgrond vir die op- rigting van 'n wykskool was nie, moes die skoolkotti- missie sulke grond aankoop of dit op een of ander manier ver:io:-y • 2) Eenkeer opgerig sou so 'n gebou vir geen ender doeleindes behelwenog Yir godsdiensonderr11

3) gebruik kon word nie •

Bestaande skoolgeboue sou kosteloos deur die regering op die naam van die skoolkornmissies getrans•

4) .

porteer word • Skoolkommissies sou ook die reg

besit om sulke bestaande regeringskoolgeboue na kennis- gewing aan die regering te verkoop en die·opbrengs van sulke transaksies aan te wend vir die bou of aankoop van meer geskikte lokale • 5) Ten einde te verseker dat daar alleen doeltreffende skoolgeboue opgerig word, is in 'n volgende artikel bepeal dat die Superintendent toesig het oor die skoolgeboue en dat

geen onderwys/ •••

1. Wet no. 4 ^van 1874, art.10.

2. Ibid.

3. Ibid.

4. Ibid., art. 11.

5. Ibid.

geen onderwys gegee sou kon word in geboue wat nie deur 1)

die Superintendent of sy verteenwoordiger as geskik beskou word nie. Indien 'n skoolkommissie nie berus by die oordeel van die Superintendent nie, sou die

2)

regering na 'n ondersoek oor die saak beslis • Ouers of voogde moes ook hulle klagte oor die ongeskiktheid van 'n skoollokaal of toebehore by die Superintendent

3) self indien en nie by die skoolkommissie nie •

Oor die plekke waar die wykskole opgerig sou word, sou die plaaslike kommissie besluit, terwyl die distrik- skole op die ,,hoofdplaats" van die distrik opgerig sou word 4) •

(b) Ander finansi~le verpligtinge.

Wanneer die.·skoolkommissies tot bevrediging van die Superintendent vir 'n skoolgebou en toebehore voor- siening gemaak het, sou die regering jaarliks aan die kommissies van die wykskole 'n toelae van £25 toeken

indien twaalf leerlinge gereeld onderwys ontvang.

1

Nanneer die getal leerlinge 25 is, sou die toelae £50 5)

bedra en nog £10 vir elke tien leerlinge bo 25 •

Die regeringstoelae vir distrikskole sou £300 per jaar bedra, en as daar meer as 100 leerlinge in so 'n

: 6) skool is, sou nog £100 vir hulponderwys bygedra word •

bs wykskole nie gereeld deur minstens twaalf leer- linge en distrikskole deur 25 leerlinge besoek word nie, sou geen regeringsubsidie toegeken word nie 7) • ^Die

skoolgeld/ •••

1.

Net no. 4 van 1874, art.13. Die Volksraadskommissie wat oor die konsepwet verslag gedoen het, het aanbe- veel dat hierby gevoeg word ,en de schoolcommissieu.

Die Vol~sraad het die artikei egter onveranderd goed- gekeur (Not.Volksraad, 23 Okt. 1874,art.155).

2. Wet no. 4 van 1874, art.14.

3. Ibid., art.15.

4. Ibid., artt. 22 en 23.

5. Ibid., art. 7.

6. Ibid.

7. Ibid.,, artt. 12 en 24.

skoolgeld, maandeliks betaalbaar deur die ouers aan die tesourier van die skoolkommissie, sou vir wykskole

4/6 per maand bedra as 'n leerling onder 7 jaar is en

8/- as hy ouer is. Vir distrikskole sou die bedrae 1)

6/- en 10/- respektiewelik wees • Terselfdertyd het die wet die salarisse van hoofonderwysers vir wykskole vasgestel op £100 per jaar en vir distrikskole op

2)

£200 per jaar •

Die sekretaris-tesourier van die skoolkomrnissie moes sorg vir die gereelde invordering van die skool- gelde, die ontvangs van die regeringstoelae en die uit- betaling van die salaris van die onderwyser • 3) Van

hierdie finansi~le sake moes hy maandeliks verslag doen aan die Superintendent • 4)

Uit bogenoemae finansi~le bepalings volg al dadelik 'n praktiese moeilikheid wat vir die skoolkommissies groot kormner kon veroorsaak. Indien 'n wykskool byvoor- beeld uit 12 leerlinge, almal bo 7 jaar, sou bestaan, sou die skoolgelde bereken teen· .8/- per· 1eerling net £57.12. 0 bedra. Van die regering sou 'n toelae van £25 ontvang word, sodat die skoolkommissie 'n inkomste sou h@ van

£82.12.0. Afgesien van die verantwoordelikhede ten opsigte van die skoolgebou en toebehore moes die kom- missie egter aan die skoolhoof £100 per jaar betaal.

Waar die plaaslike skoolkormnissies die resterende ge- deel te van die onderwyser se salaris of die gelde vir hulle ander verpligtinge vandEian moes haal, is in die

wet nie / •••

1. ^{Wet no.} 4 van 1874, artt. 28 en 29.

2. Ibid., art.43.

3. Ibid., art.61.

4. Ibid.

we:b nie vermeld nie. Dit ti:s egter duidelik dat die onderwyswet van 1874 inderdaad groot verpligtinge op die plaaslike skoolkommissies en gemeenskappe geplaas het.

(c) Toesig oor die skool.

Die lede van die skoolkommissie of efgevaardigdes van die kommissie moes minstens iedere drie maande die skool offisieel besoek en met sulke besoeke ag slaan op die werksaamhede van die skool, die toestand van die lokale en toebehore en toesien dat alles behoorlik in orde is. Die hoofonderwyser sou verplig wees om aan die kommissielede alle nodige inligting te verskaf. Dan volg by hierdie artikel die belangrike bepaling: ,,de commissie heeft echter geen recht om zich met de werk- zaamheden van de school in te laten, noch met de wijze waarop het onderwijs wordt gegeven, behoorende dit tot de pligten van den Superintendent-generaal van Opvoeding.

Indien zij echter bezwaren hebben tegen de wijse van onderrigt geven of iets daarmede in betrekking, kunnen zij zich wenden tot den Superintendent-generaal van

1) Opvoeding!' •

Met hierdie bepaling het Wet ^D.Oo 4 van 1874 nou vir die eerste keer in die Zuid-Afrikaansche Republiek

2)

sedert 1853 finale onderskeid gemaak tussen die toesig oor 'n skool deur 'n lekekommissie en die professionele toesig oor die onderwys self deur die Superintendent

van Onderwys/ •••

1. Wet no. 4 van 1874, art.59.

2. Vgl. hoofstuk I hierbo.

1) van Onderwys •

Dit sou oak iedere burger vrystaan om die skole te besoek, dog met dieselfde voorbehoud: sulke be- soekers moes hulle nie inlaat met die werksaamhede

2) van die skool nie •

Daar moes jaarliks in Desember 'n publieke ek-

samen afgeneem word~ en voor elk van die twee andcr kwar- tale 'n eksamen in teenwoordigheid van die skool-

3)

komrnissie • Die skoolkommissies sou die dag van die publieke eksamen bepaal en die re~lings in oorleg met die onderwyser tref • 4) By hierdie laaste be-

pal ing is dan bygevoeg dat die skoolkommissielede so- veel moontlik hul sedelike invloed moes gebruik tot bevordering van die onderwys. Daarvoor moes hulle kollekteer vir pryse, leer- en speelbehoeftes van die

5) kinders •

(a) Die benoeming van onderwysers.

Die onderwyswet van 1874 het nie alleen aan die ouers die reg verleen om die lede van die skoolkomrnis- sies te kies nie maar ook vir die eerste keer in die

onderwysgeskiedenis/ •••

1. In beginsel was hierdie gebeurtenis egter nie nuut in die Transvaalse onderwys nie. Die benoeming van ds. Van der Hoff tot ,,schoolopziener

in die vroee vyftiger jare was wel 'n gebeurtenis waaroor daar weinig gegewens te vinde is, tog was dit o.i. 'n poging van die predikant self om die toesig oor die onderwys self te verkry, terwyl die algemene beheer oor die skole in die hande van die kerkrade was (Not. der Algemeene Kerkvergadering der Ned.Herv.

Kerk in de Zuid-Afrikaansche Republiek, 22 Nov.1853).

Vgl. oor hierdie saak: Pells: The story of Education in SoAe ,40: ,, All this time (d. i. voor 1874) pupils were inspected by members of the local committees, who usually knew less than the pupils"; Malherbe:

Education in South Africa, 243: ,,Burgers seems to have grasped a very important ·principle in educational administration viz. the distinction between general and professi·onal supervision of a school".

2. Wet no. 4 van 1874, art.37.

3. Ibid., art.35.

4. Ibid., art.60.

5. Ibid.

onderwysgeskiedenis van die Zuid-Afrikaansche Repu- bliek a~n die skoolkommissies, soos gekies deur die ouers, die reg ·om die onderwyser vir hulle kinders te kies. Kommissies moes egter die gckose onderwyser

,,ter approbatie enter verkrijging der aanstelling door middel van den Superintendent-generaal van

1)

OpvoEJding, aan de Regering voordragen

Niemand sou dan toegelaat word om in 'n skool ·wat regerings- toelae ontvang, onderwys te gee nie, tensy hy of sy 'n

2)

regeringsaanstelling daartoe verkry het • Om sulke aanstellings te verkry moes 'n persoon as onderwyser gekwalifiseerd wees, van goeie sedelike gedrag en · ~-

3) lid van 'n protestantse kerk wees •

(e) .Ander be·oalinge vir die skoolkommissies.

Op aanbeveling van die skoolkommissie sou die regering gedeeltelik of geheel die skoolgelde van arm kinders betaal • 4)

Toelating van kinders tot die skool of die uit- setting van leerlinge uit die skool kon alleen geskied met toestemming van die skoolkommissie • 5)

In geval van wangedrag kon so 'n skoolkommissie 'n onderwyser skors. Binne veertien dae na so 'n ge-

beurtenis moes die kommissie met die toesending van alle dokumente aan die Superintendent daarvan ~ennis

gee.

Die Superintendent kon oor die saak beslis, maar enige van die betrokke partye kon in geval van onte- vredenheid in ho~r beroep na die Uitvoerende Raad

gaan/ •••

1. Wet no. 4 van 1874, art.39.

2. Ibid., art.18.

3. Ibid., artt. 40 en 41.

4. Ibid., art.30.

5. Ibid., 1art. 34.

1)

gaan • Skoolkommissies moes maandeliks byeenkom maar kon so dikwels as hulle werksaamhede dit vereis, ver-

2) gader •

Skoolkommissies kon hul eie huishoudelike reglement opstel op voorwaarde dat sulke reglemente nie strydig

3) is met die bepalinge van die onderwyswet self nie •

Hoewel dit nie in direkte verband met die pleas- like beheer oor die onderwys staan nie, moet dear, omdat dit 'n invloed op die plaaslike entoesiasme vir die

toepassing van die wet sou uitoefen, tog nog gelet word op die wetsbepalinge aangaande die godsdiensonder- wys. In die konsepwet soos gepubliseer in die Staats Courant van 4 Februarie 1874 is bepaal: ,, Geen Gods- dienstonderwijs wordt in de schooluren gegeven, echter zullen de schoollocalen buiten de schooluren met goed- vinden der schoolcommissi~n daartoe beschikbaar zijn voor Godsdienstleeraars of onderwijzers" • 4)

Op aanbeveling van die kommissie wat deur die Vol.ks- raad benoem is om oor die konsepwet verslag te doen,het die Volksraad die volgende toevoeging tot hierdie artikal gemaak: ,,zullen verder in iedere school in den Bijbel worden gelezen en in de Bijbelgeschiedenis onderwijzen

5)

worden" • Wet no. 4 van 1874 het dus in die finale vorm voorsiening gemaak vir die onderrig van Bybelse geskiedenis, maar net soos die vorige wette geen plek gelaat vir spesifiek leerstellige godsdiens-

onderwys/ •••

1. Wet no. 4 van 1874, art. 46.

2. Ibid., art. 62.

3. Ibid., art. 64.

4. Staats Courant, 4 Febr. 1874. Konsepwet, art. 26.

5. Not. Volksraaa, 23 Okt. 1874, ^art. 155.

Wet no. 4 van 1874, art. 26.

116.

1) onderwys nie •

Die opsteller van die onderwyswet van 1874 was duidelik bewus van die verdeeldheid wat op kerklike

2)

gebied in die Transvaal bestaan het , vandaar 'n verdere bepaling dat onderwysers hulle moes ,, onthouden van iets te leeren, te doen of te laten wat strijdig is met den eerbied verschuldigd aan de godsdienstige begrippen van andersdenkenden, van het geven v~n onderwijs in de

godsdienst gedurende de schooluren, en zich zelfs buiten ' de schooluren er niet mede inlaten tenzij op uitdrukke-

3) li jk verzoek van de ouders of vo ogden der kinder en" • 2. Faktore wat die pleaslike toepessing van die wet

sou be!nvloed.

a. Die periode van toepassing van die wet.

Wet no. 4 van 1874 kon nie dadelik in werking ge- stel word nie. Hiertoe het vera.l: bygedra die onvermoe van pres. Burgers om plaaslik 'n superintendent te vind

4)

en die afwesigheid van die President self na Europa , ..

sodat die Volksraad op 28 Mei 1875 die to;yassing van die wet tot nadere kennisgewing uitgestel het •

In Februarie 1876 was pres. Burgers terug uit

Holland, vergesel o.a. van die heer WoJ• van Gorkom, wat bestem was om Superintendent-Generaal vah Opvoeding te

word/ •••

1. Onderwysreglement van Van der Linden, art.4.

Onderwysreglement van 1859, art.8.

Onderwyswet van 1866. Reglement voor de Gouvernements onderwijzers, art.i.

2. Vgl. hoofstuk V hieronder.

3. Wet. no. 4 van 1874,art.51.

Vgl.Wypkema: De invloed van Nederland op ontstaan en ontwikkeling van de staatsinstellingen der Z.A.Repu- . bliek tot 1581,488: ,, Toen ••.• het aantal Protestantse gezindten vermeerderde door het stichting van nieuwe kerkelijke gemeenten door as.Postma en ds.Lion·.Cachet, door de verkregen rechten van Engelse Protestantse kerkgenootschappen, en tevens door de gelijke rechten der Katho~ieke~ in 1870, was dan ook het tijdstip aan-

gebroke~ (voorJ een gemengde volkskool voor alle ge- zindten'.

4. Engelbrecht: Thomas Francois Burgers, ii2,13B.

5. Not.Volksraad, 28 Mei 1875, art.164.

1)

word • Ov 15 Februarie 1876 is aangekcndig dat die 2)

wet in werking getree het , maar op 12 April 1877 het 3)

die Republiek reeds oorgegaan in Engelse hande • Volgens Goewermentskennisgewing no. 85 van 1877 sou die onderwyswet van pres. Burgers egter van krag bly, en nominaal het dit die _geldende rnderwyswet gebly

totdat dit on 4 Junie 1880 herroep en vervang is deur

~ 4) Vl'et no. 10 van 1880 •

Hierdie wisselende en onsekere staatkundige toestan- de en die feit dat die onderwyswet sedert die eerste publikasie van die konsepwet in 1874 by 'n gedeelte van

5)

die bevolking in onguns was - 'n toestand wat vererger 6) is deur die aanstelling van Hollanders soos Van Gorkom e.a. - was mede-oorsaak daarvan dat die wet, wat sulke hoe eise aan die plaaslike gemeenskappe gestel het, nooit volledig toegepas is nie. Die invloed van boge- noemde faktore op die toepassing van die onderwyswet word eers duidelik wanneer daar in gedagte gehou word dat die belangstelli~~ in die onderwys, veral op die platteland, swak was •

Van Gorkom self het op 17 Oktober 1877 aan dr.Lyle geskryf: ,,As you know, Law 4 - 1874 came nominally int~

force the 15th.February 1876, but it is hard to say when it actually/ •••

1. Engelbrecht: Thomas Francois Burgers, 131.

2. Locale Wetten der Z.A.R., 1849-1885, 640.

3. Locale ~btten der Z.A.R., 1849-1885, 691.

Staats Courant, 14 April 1877.

4. Locale wetten der Z.A.R., 1849-1885, 764.

5. Basson: Die Britse invloed in die Transvaalse ondervvys, 1836-1907' 136.

6. Jorissen: Transvaalsche herinneringen, 1876-1896, 7.

J.Ploeger: Willem Johan van Gorkom,in Historiese Studies, Des. 1945: "Van Gorkom was 'n ondersteuner

v~n die vrysinnige geloofsrigting wat in die jare (- 1855) aan die Ryksuniversiteit te Groningen ge- propageer is".

7. Burgers: Schetsen uit de Transvaal, 20:n••··onder andere te Pretoria begint men zich de zaak ernstig aan te trekken. Onder de bevolking op het platteland echter is bet treurig gesteld met het onderwijs. De moeilijkheden aan buitenscholen verbonden zullen ••••

nog lang blijven bestaan. De · :verskillende kerken kunnen

veel doen om een stoot aan de zaak te geven".

it actually went into force •••• In my opinion the

period during which the said Law came into force - real~r

or nominally - were indeed as unfavourable as possible" • b. Misinterpretasie van die onderwyswet.

Dear is reeds op gewys dat die konseponderwyswet van pres. Burgers geen voorsiening gemaak het vir Skrif- lesing en onderrig in die Bybelse geskiedenis nie maar dat die wet in sy finale vorm, ten gevolge van 'n toe- voeging deur die Volksraad, wel daarvoor voorsiening

2) -

gemaak het • Die strenge neutraliteitsbeginsel ten opsigte van die spesifiek leerstellige godsdiensonderrig is egter streng gehandhaaf, sodat Wet no. 4 van 1874

met betrekking tot die godsdiensonderwys in lyn gebring is met die vorige onderwysreglemente en wette van die

Zuid~Afrikaansche Republiek. Tog is die wet deur 'n gedeelte van die Transvaalse bevolking met misnoe~ ~nt­

vang, 'n misnoe~ wat versterk is deur die feit dat pres.

Burgers self ten gevolge van beweerde liberalisme tydens sy predikantskap in die Kaapse Ned. Geref. Kerk by die

3)

Ned. Geref. Kerk in Transvaal in onguns was • Met die benoeming van Hollanders soos W.J. v&n Gorkom tot Super- intendent en dr. E.J.P. Jorissen en Roorda Smit op die personeel van die ho~rskool 4) Pretoria is die onte- vredenheid verder aangeblaas •

Die gevolg van dit allee was dat die Algemene Kerk- vergadering van die Ned. Geref. Kerk in Transvaal tydens

sy sitting/ •••

1. O.D. 1/2 no. 208, Pretoria, 17 Okt. 1877•

2. Not. Volksraad, 23 Okt. 1874, art. 155.

3. Engelbrecht: Thomas Francois Burgers, 35 e.v.

Van Oordt: Paul Kruger en de opkomst van der Zuid~

Afrikaansche Republiek, 150.

4. Jorissen: Transvaalse herinneringen, 1876-1896, 7.

sy sitting gedurende Oktober 1875 besluit het om die Volksraad dringend te versoek dat geen persoon wat van die grondbeginsels van die Bybel af'gewyk het, in

1) die regeringskole as onderwysers benoem moes word nie •

Dit is nodig om daarop te let dat dit in eerste instansie die plig van die verkose skoolkommissies was om 'n onderwyser vir benoeming aan te beveel en dat die onderwyswet self' bepaal het dat onderwysers lid-

2) mate moes wees van 'n Protestantse kerk •

Op dieselfde Algemene Kerkvergadering van die Ned.

Geref'. Kerk is die gedagte uij~espreek om memories teen die onderwyswet te laat teken • Dit is gedoen, sodat petisies spoedig in die Republiek gesirkuleer het.

In die Staatsargief' in Pretoria 1~ talle gedrukte petisies met die eenvormige versoek dat die bepalinge

in die onderwyswet van 1874 so gewysig moes word ,,dat op elk door den Staat ondersteunde School gedurende de Schooluren in den Bijbel gelesen en onderwijs in de Bijbelsche Geschiedenis gegeven zal worden, en dat het verder geheel en al in de handen der Schoolcorrmissies

(als vertegenwpordigers der ouders, die kinderen ter school zenden) zal gelaten worden of er op de onder- scheidene scholen godsdienstig onderwijs zal gegeven

worden ./ •••

1. Handelingen van die Algemene Kerkvergadering van die Ned. Geref'. Kerk in die Zuid-Afrikaansche Republiek, Okt. 1875, 27,

E.V.R. 119/127, Jan. 1876: ,,De algem.kerkvergadering der Ned. Geref'. Kerk in de Zuid-Af'rikaansche Repu- bliek, het groot belang van een. degelijk Protestantsh Christelijk Onderwijs voor de tijdelijke en eeuwige welvaart der jeugd gevoelende-verzoekt: Geen per-

e,onen die van de grondbeginselen des Bijbels, als

Goda, onfeilbaar Woord, zijn af'geweken aanstellingen L

zullen verkrijgen als onderwijzers, of' onderwijzeres- sen in die Gouvt.scholen in dit land".

2. Wet no. 4 van 1874, art.41.

3. Handelinge van die Algemene Kerkvergadering van die

Ned.Geref'.Kerk in die Zuid-Afrikaansche Republiek ₁

Okt.!875,27.

12Q.

worden" 1) •

Wat die eerste gedeelte van hierdie versoek betref, is dit opvallend dat niks meer en niks minder versoek word as wat reeds 'n bepaling van die onderwyswet

2)

was nie • Dat al die ondertekenaars van die petisies onbekend was met die inhoud van die wet, wat reeds ep 23 Oktober 1874 deur die Volksraad goedgekeur is, val egter moeilik om te aanvaar. Toe die petisies op 11 Mei 1876 in die Volksraad ter sprake gekom het, het raads- lid Munnich dan ook verklaar dat die petisionarisse nie kwalik geneem m~es word nie, want ,,het is een ver- gift dat door zekere personen gezaaid wordt, dat de oor- zaak is van al dat kwaad. Waren de burgers behoorlijk toegelicht met de wet, zouden zij zulke memori~n niet

3) hebben ondertekend" •

Die tweede gedeelte van die inhoud van die memories, nl. die versoek dat dit aan die verskillende skoolkom- missies gelaat moes word om te besluit of daar ,,gods- dienstig onderwijs" op die skole gegee sou word, is 'n belangrike 6penbaring van houding van die kerk ten opsigte van die plaaslike beheer oor die onderwys.

Hoewel die onderwyswet van 1874 alleen vereis het dat 'n onderwyser lidmaat moes wees van 'n Protestantse

· kerk , was die Ned. Herv. Kerk in hierdie jere nog die 4)

staatskerk van die Zuid-Afrikaansche Republiek • As pres. Burgers/ •••

1. E.V.R. 119/57 - 78.

Not. Volksraad, 11 Mei 1876, art.46.

2. Wet no. 4 van 1874, art.26.

3. Not. Volksraaa, 11 Mei 1876, art.67.

Vgl. Besson: Die Britse invloed in die Transvaalse onderwys, 1836 -1907, 137: ,,Die voorstanders van die anneksasie het opsetlik die wet verkeerd uitgele sodat hulle die President in verkeerde lig kon stel. Mense soos H.T. BUhrman wat, toe die wet onder behandeling in die Volksr~ad was dit geloof het, het twee jaar later saam met ds. J.P. Jooste, Frans Lion Cache.t en

andere, die volk daarteen opgesweep - dikwels deur wan-

voorstellings soos dat die Bybel nie in die skool toe- gelaat sou word nie".

4. ^{Wet no.} 4 van 1874, art.41.

As pres. Burgers in sy onderwyswet gestipuleer het dat dear wel dogmatiese godsdiensonderrig tydens die skool- ure gegee moes word, moes sulke onderwys volgens art.

24 van die Grondwet Hervormde godsdiensonderwys wees.

Ten gevolge van die verdeeldheid wat daar op kerklike gebied geheers bet, sou sulke leerstellige godsdiens- onderwys sekerlik-nie deur die ender Protestantse kerkgenootskappe verwelkom word nie • 1)

Die versoek van die petisionarisse van 1875-1876

behels gevolglik niks minder as die diensbaarmaking van die staatsondersteunde onderwys sen bepaalde kerklike beskouinge nie. Die skoolkommissielede, met uitsonder.lng van die lenddros, sou volgens die wet self by wyse van

2)

'n vrye verkiesing verkies word • Indien die skool- kommissies oor die ,,godsdienstig onderwys" in 'n skool sou beslis, sou die kerkverband van die skoolkommissie- lede in die eerste ins ansie van belang word. Tweedens sou die besondere kerkverband van die onderwyser self van beleng word in plaas van soos die wet dit self

3) bepaal bet, sy Protestantse godsdiensoortuiginge •

Die Volksraad het aan die versoek nie voldoen nie, m8ar in September van dieselfde jaar ,,achte Burgers het raadzaam den dreigenden st~rm der kerkelijke

partijen/ •••

1. Vgl. Wypkema: De invloed van Nederland op ontstaan en ontwikkeling van de staatsinstellingen der Z.A.

Republiek tot 1881, 487. Vgl. ook r, Ploeger: Die Ned. Herv. Kerk en die Onderwys en Opvoeding

4 ^Al-

manak van die Ned. Herv. Kerk van Afrika, 19 2:

,,Die President het duidelik besef dat godsdiens- onderwys in die skool geen kerklike dogmatiese onderwys kon wees nie. Dit sou wrywing veroorsaek onder die lidrnate van die Geref. en die Kaapse kerke. Gevolglik het hy Bybelgeskiedenis laat on- derwys, die Heilige skrif laat lees en aan skool- kornmissies die reg gegee om na skoolure predikante van een van die drie kerkgenootskappe toe te laat om kinders van die lidmate van een van die ge- noemde kerkgenootskeppe ke~klike dogmatiese onder- wys te gee. Tog het die Kaapse kerk 'n veldtog teen hierdie artikel georganiseer".

2. Wet no. 4 van 1874, art. 54.

3. Ibid., art. 41.

122.

partijen tegen zijne plannen van onderwijs te voor- komen, en duidelik te laten uitkomen, dat zijne denk- beelden geheel en al voor vrij onderwijs waren, door

1) elke kerkelijke richting desverkiezend te geven" •

Op 2 September 1876 het die Volksraad op voorstel van die Staatspresident self besluit om artikel 21 van die Grondwet soos volg te verduidelik: ,,Het Volk

begeerig zi jnde met eerbiediging van iedere godsdienstige overtuiging de meest mogelijke vrijheid van Godsdienst aan de burgers te verzekeren, bepealt dat voor altoos de mees onbelemmerde vrijheid aan iederen burger of inwoner van de Republiek zal verleend worden voor de uitoefening van zijnen Godsdienst. En dat het aan allen vrij staat om dien naar eigene overtuiging uit te

oefenen en daartoe kerken en scholen te stigten zoo lang dezelve bestaanbaar zijn met de zedelijkheid, de

.2) goede orde en de veiligheid der steat" •

Hiermee is aan die kerke die wenk gegee en die reg verleen om, indien hulle die plaaslike onderwys aan hulle besondere beskouinge dienstig wou maak, self kerkskole op te rig waarin dogmatiese onderrig gegee kon w8rd en

3) waarvoor hulle boonop staatsteun sou kon ontvang •

Die verdere/ •••

1. Jorissen: Transvaalsche herinneringen, 1876-1896,14.

2. Not. Volksraad, 2 Sept. 1876, art. 17.

3. Vgl. Lugtenburg: Onderwys en opvoeding, in Wonderdade van God - Jubileum-gedenkboek van die Ned.Herv. of Ge ref. Kerk in S. A. , 1842-1942, 275: ,, Was daar nie

'n klein tekortkoming - klein vir daardie dae - in die manier van verkiesing en samestelling van die kommissie nie, dan sou ons dit (Wet no. 4 van 1874) -

uit 'n kerklike standpunt beskou - byna ideaal k•n noem. Die tekortkoming is dat vir die Wykskole die kommissies gekies word deur die burgers van die Wyk en vir die dorpskole deur die burgers van die dorp.

Ook sou oor die ses kommissielede as ex-officio

Voorsitter optree, die landdros by die dorpskool en

die Veldkornet by die Wykskool. Hierdie tekort-

koming is egter weggeneem en perfeksie ten volle

bereik toe 4ie Volksraad op 12 September 1876 be-

slui t het" \hierna volg dan 'n aanhaling van die

Volksraadsbesluit van 2 Sept. 1876, art. 17).

Die verdere verloop van sake openbaar egter dat selfs die petisionarisse nie sover gekom het nie.

3. Die onderwyswet van 1874 toegepas.

a. Die verkiesing van die skoolk~mmissies.

Op 17 Februarie 1876 bet die Staatsekretaris aan die Superintendent van Onderwys berig dat die nuwe

1)

onderwyswet in werking getree het en op 23 Februarie is dit in die Staats Courant aangekondig. Nouliks twee wake later, op 6 Maart 1876, was die Staatsekretaris reeds in besit van die name van die kommissie van die

2)

distrikskool in Pretoria • Op 14 Maart het etaat- sekretaris Swart aan die Superintendent die name ver- strek van die kommissies vir Wakkerstroom, Middelburg,

3)

Utrecht en Heidelberg • Nog voor die einde van Maart en gedurende die eerste dae van April 1876 is komrnissies saamgestel vir Zeerust, Waterberg, Zwagershoek, Lyden- burg en Rustenburg • 4) Op 11 April 1876 het die land- droste van Bloemhof en Potchefstroom opdrag ontvang om wykskoolko!1illissies te laat saamstel vir die veldkornet- skappe Bloemhof en Ventersdorp • 5) Nog ander plekke het

6) spoedig hierna gevolg •

Dit was die landdroste wet ooreenkomstig die wets- bepaling die publiek byeengeroep het vir die verkiesing

van die/ •••

1. O.D. 1/1 no.671: Staatsekretaris aan Superintendent van Onderwys, Pretoria, 17 Febr. 1876.

2. O.D. 1/1 no.77: Sta8tsekretaris aan Superintendent van Onderwys, Pretoria, 6 Maart 1876.

3.· O.D. 1/1 no.80: Staatsekretaris aan Superintendent van Onderwys, Pretoria, 14 Maart 1876.

4. O.D. 1/1 no. 87: StA8tsekretaris aan Superintendent van Onderwys, Pretoria, 30 Maart 1876.

o.D. 1/1 no.91, 4 April 1876.

o.D. 1/1 n~.94, 6 April 1876.

5. O.D. 1/1 no. 101: Staatsekretaris aan Superintendent van Onderwys, Pretoria, 11 April 1876.

6. O.D. 1/1 no.81: Staatsekreteris aan Van Gorkom, 16 Maart 1876.

O.D. 1/1 no. 103: Staatsekretaris aan Van Gorkom,

l3 April 1876.

O.D. 1/1 no.111: Staatsekretaris aan Superintendent

van Onderwys, 27 April 1876.

124.

van die kornmissies. Meermale het die verkiesings 1) . plaasgevind tydens kerklike geleenthede • Op Potchefstroom is gebruik geI?l8ek van die plaaslike koerant The Transvaal advocate om die publiek op te roep na die lenddroskantoor, waar die verkiesing sou

2)

plaasvind • Hierna het die landdroste die name van verkose lede aan die Staatsekretaris verstrek, waarna laasgenoemde die Superintendent van Onderwys van die samestelling van die kommissies in kennis gestel het terselfdertyd aan die kommissies .berig het dat hulle as wettig verkose liggame beskou word .en voortaan met die Superintendent self in verbinding moes tree in verband met die sake van hulle skool. Hierna is die name van die kornmissielede dan in die Staats Courant

3) geptcbliseer •

Die entoesiasn1e waarmee die kommissies saamge- stel is gedurende die eerste maande na die inwerking- treding van die wet 4) , was egter geen openbaring van

die eendragtige samewerking van die plaaslike gemeen- skappe vir die onderwys nie. Nog voor die skool op Potchefstroom geopen is, het ds. Jooste aldaar reeds bedank as lid van die kommissie en in 'n brief aan

en

die Superintendent van Onderwys aantygings gemaak teen 5)

nie ender korrnnissielede • Ook op Pretoria het sulke

vroe~/ •••

1. o.n. 1/1 no. 105: Veldkornet van Bloemhof aan W.J.

van Gorkom, Bloemhof, 17 April 1876.

2. O.D. 308/1: Afskrif van die notule van die Skool- kommissie van Potchefstroom, 14 Junie 1876.

3. Vgl. Stoats Courant

17 Mei 1876.

4. Jeppe: Transvaal book almanac and directory for

1877, 53.

Hierin verstrek Jeppe die name van die lede van 'n twintigtal skoolkommissies.

5. O.D. 308/1: Afskrif Notule Skoolkommissie Potchef-

stroom, 12 Julie 1876.

1)

vroe~ bedankings voorgekom • Die publiek moes dan weer opgeroep word na die landdroskantore om 'n plaasvervanger te kies, en die naam van die nuwe lid moes in die Staats Courant gepubliseer word.

Dan het dit ook nog gebeur dat die samestelling van 'n kommissie nie noodwendig gelei het tot die op-

2) rigting van 'n skool nie •

b. Funksionering van die skoolkommissies.

Sommige skoolkomrnissies het onmiddellik na hulle ver- kiesing pogings aangewend om die onderwys plaaslik in ooreenstemming met die nuwe onderwyswet te reel en aan- soek gedoen d~t die bestaande skoolgeboue op hulle naam

3)

getransporteer moes word , 'n saak waaroor die Uit- voerende Raad self sou beslis • 4)

Onderwysers is ooreenkomstig die wetsbepalinge deur die skoolkommissies by die Superintendent vir aanstel-

5)

ling aanbeveel • Sulke aanbevelings is dan na die

Uitvoerende Raad self verwys, waarna die aanstelling van 6) die onderwyser in die Staats Courant gepubliseer is • Op Bloemhof het die komrnissie voorlopig 'n onderwyser in diens geneem en eers daarna 'n skrywe

aan die/ •••

1. O.D. 1/1 no. 143: Staatsekreta~is aan die Superinten- dent van Onderwys, Pretoria, 26 Mei 1876.

2. O.D. 1/1 no. 343: Voorsitter skoolkommissie van Zeerust aan Van Gorkom, 30 Sept. 1876.

3. O.D. lll no. 127: Landdros van Rustenburg aan die SUper- intendent van Onderwys, Rustenburg, 1~ Mei 1~76.

Op Lichtenburg het die skoolkomrniss1e tydens n p'tbliekr:;

veiling geweier om die skoolgebou teen £104 te ver- koop (en dit aan 'n s~oolkommissielid self v~rkoop teen

£75 O.D. 1/1 no.133, F.A. Greef e.a. aan a~e Staats- president, 16 Mei 1876).

4. O.D. 1/1 no. 135: Staatsekretaris aan die Superinten- dent van Onderwys, Pretoria, 20 Mei 1876.

5. O.D. 1/1 no. 97: Staatsekretaris aan die Superintendent van Onderwys, Pretoria, 10 April 1876.

6. Ibid.

O.D. 1/1 no. 142: Staatsekretaris aan die Superinten- dent van Onderwys, Pretoria, 26 Mei 1876.

o.D. 1/1 no. 162: Staatsekretaris aan die Superinten- dent van Onderwys, Pretoria, 9 Junie 1876.

O.D. 1/1 no. 146: Voorsitter skoolkomrnissie van Utrecht aan Superintendent van Onderwys, Utrecht, 27 Mei 1876.

O.Do 1/1 no. 193: Staatsekretaris aan Superintendent

van Onderwys, Pretoria, 26 Julie 1876.

aan .die Superintendent gerig om te verneem wanneer die 1)

onderwyser ge~ksamineer kon word •

Dit was egter veral die finansi~le implikasies van die onderwyswet (die vasgestelde skoolgelde) en die verantwoordelikheid van die skoolkommissies om skoolgeboue en toebehore te voorsien tot bevrediging van die Superintendent wat spoedig geblyk het bo die

vermo~ van die. plaaslike kommissies en gemeenskappe te wees. Dit was trouens reeds in die sestiger jare duide- lik dat die plaaslike gemeenskappe nie groot finansi~le

verantwoordelikheid in die

2 1eorganiseerde onderwya- stelsel kon of wou dra nie , en nou het Wet no. 4 van 1874 op 'n tydstip toe die finansi~le toestand van die Republiek haglik was 3) , groter finansi~le ver- pligtinge op die skoolkommissies gel~ as wat in enige periode voor 1876 die geval was. Dit was hierdie

toestanae, gepaara met die gebrek BEln bekwame kommissie- le de 4) , wat daartoe gelei het dat die plaaslike beheer

op haas geen plek in die Republiek presies volgens die vereistes van die wet ontwikkel het nie.

Reeds op 23 Maart 1876 het die akoolkommissie van Heidelberg 'n rekening vir reparasies wat ean die

skoolgebpu.gedoen is, aan die Superintendent gestuur en op 9 Mei 1876 het dieselfde kornmissie versoek det

die regering/ •••

1. O.D. 1/1 no.166: Sekretaris skoolkommissie van Bloemhof aan die Superintendent van Onderwys, 18 Julie 1876.

2. Vgl. hoofstuk III hierbo.

5)

'

3. Engelbrecht: Thomas Francois Burgers, 116 e.v.

4. o.Do J/1 no.168: Voorsitter skoolkommissie van Klerks- dorp aan die Superintendent van Onderwys,Klerksdorp.

o.D. 1/3 no.60: Onderwyser Nelson aan J.Vacy Lyle, Waterberg, 4 Julie 1878.

O.D. 1/2 no.78: Voorsitter ekoolkommissie van Venters- dorp aan Van Gorkom, Ventersdorp, l Mei 1877•

5. O.D. 308/l: Notule skoolkomrnissie van Heidelberg,

23 Maart 1876.

/

die regering £200 tot hulle beskikking moes stel vir die onderwyser se salaris en voorts gevra of die skoolgelde gebruik kon word vir verdere onkostes in verbena met die skool en ter aanvulling van die onder- wyser se salaris. Dieselfde kommissie wou weet of die onkoste in verband met die nodige reparasies aan

1)

die skoolgebou deur die regering betaal sou word dit ten spyte van die bepeling in art 58 van die onderwyswet dat die skoolkommissies moes sorg vir 'n geskikte. skoollokaal met toebehore. Op 7 Junie 1876,

'n maand voor hulle skool op 5 Julie 1876 geopen sou word, het die Potchefstroomse kommissie by die regering .aansoek gedoen om 'n voorskot, omdat hulle baie on-

2) koste gehad het maar geen inkomste nie •

Uit Rustenburg het die klag gekom dat die skool- gebou gerepareer moes word en dat die skoolmeubels veel te wense oorlaat maar dat daar geen geld is om dit te verbeter nie. Die kommissie aldaar was be- vrees dat· as artikel 12, 24 en 28 van die wet streng toegepas word, die skool tot niet sou gaan, aangesien die skoolgelde soos bepaal in art. 28 van die wet vir Rustenburg te hoog was. Ten gevolge van die vrees vir

die verhoogde skoolgelde het ouers reeds hul kinders uit die skool begin neem • 3) Enkele maande later het

dieselfde kommissie nog ·gekla dat hulle oor geen geld beskik nie een aansoek gedoen om regeringshulp om die

£30 wat hulle skuld, te betaal • 4) Die volgende jaar

het die skuld van hierdie kommissie aangegroei

tot byna £200, sodat hulle verplig was om hulle nog eens tot/ •••

1. O.D. 1/1 no. 119: Sekretaris skoolkommissie, Heidel- berg aan die Superintendent van Onderwy~,Heidelberg,

9 Mei 1876.

2. O.D. 308/1: Afskrif notule skoolkommissie van Potchef'stroom, 7 Junie 1876.

3. O.D. 1/1 no. 127: Landdros van Rustenburg aan die Superintendent van Onderwys, Rustenburg,15 Mei 1876.

4. O.D. 1/1 no. 250: Sekretaris skoolkornmissie van

Rustenburg aan Van Gorkom,Rustenburg, 9 Okt. 1876.

128.

eens tot die regering te"wend en 'n voorskot~van £50 l)

te VI'S •

Die skoolkonnnissie van Zeerust het kort na hulle verkiesing aan die Superintendent geskryf:

,, De commissie komt tot den conclusie det de tijd en omstendigheden in aanmerking nemende, zij geene kens ziet om vooreerst een scboollokaal te doen bouwen". Weens die ho~ skoolgelde het bulle in elk

2) geval beswaar gesie:c. vir die oprigting van 'n akool

Uit Lydenburg bet die landdros berig dat die toestande aldear so ongunstig is aat die skoolwet nog nie in werking kon tree nie. Die inkomste van

3) die distrik was daarvoor te swak •

Op Wakkerstroom bet die onderwyser self op eie onkoste en verantwoordelikbeid 'n skoollokaal en toebehore voorsien • 4) Ook op Potchefstroom sou die onderwyser self die helfte van die huur beteal vir

'n gebou wet terselfdertyd as skoo~Yebou en woonhuis vir die onderwyser moes diens doen •

Hierdie toestande was nie beperk tot die plette- landse gebiede nie. Toe a.r. Lyle kort na sy diens- aanvaard ing as Superintendent in Desember 1877 geheel

•

volgens die bepalinge van die geldende onderwyswet die aandag van die skoolkommissie van P~etoria gevra het

vir die/ •••

l. O.D. 1/2 no. 104: Sekretarie skoolkommissie van Rustenburg aan die Superintendent van Onderwys, Rustenburg, 6 Junie 1877.

2. o.n. 1/1 no. 243: Voorsitter skoolkommissie van Zeerust aen Van Gorkom, 30 Sept. 1876.

3. O.D. 1/1 no.200: Lenddros van Lydenburg aan Van Gorkom, Zeerust, 30 Sept. 1876.

4. o.D. 1/2 no. 215: Finansi~le staat van die Wakker- stroomskool, Nov. 1877.

5. O.D. 308/1: Notule skoolkonnnissie,Potchefstroom,

7 Junie 1876.

vir die uiters bouvallige toestand van die skoolgebou, het die komrniscie geantwoord dat hulle nie oor genoeg- same middele beskik nie en dat die gebou in elk geval nie reparasies werd is nie • 1)

Enkele kommissies het sender meer hulle onvermo~

om die plaaslike onderwys ooreenkomstig die wetsbe- palinge te reel aan die Superintendent erken. So het die kommissie van Bloemhof verklaar dat hulle tot hulle leedwese ten gevolge van verskillende omstand~~hede

nie kon voldoen aan die vele verpligtinge nie • Die kommissie van Klerksdorp het verskoning gevra vir hulle foute en gebreke; hulle het egter geen afskrif gehad van die onderwyswet nie en sommige lede van die

3) skoolkommissie was weg op kommando •

Ten spyte van die duidelikheid van die wetsbe- palinge was dit duidelik dat dit die skoolkommissies aan nadere voorligting met betrekking tot hulle taak ontbreek het. HierAan meet ook toegeskryf word die algehele gebrek aan uniformiteit betreffende die skool- gelde, en die ontvangs en besteding daarvan.

Op 5 Augustus 1876 het die Ventersdorpse skoolkom- missie besluit dat elke lid van die komrnissie moes kollekteer vir die oprigting van 'n skoolgebou. Tot

tyd en wyl die skoolgebou voltooi is, sou die onder- wyser slegs twee-derdes van die skoolgelde ontvang.

. 4)

Die res sou deur die kommissie gehou word • Die volgende / •••

1. O.D. 308/l: J. Vacy Lyle aan die skoolkommissie, Pretoria, 21 Jan. 1879.

2. O.D. 1/1 no. 284: Skoclkommissie van Bloemhof aaP Superintendent van Onderwys, Bloemhof, 11 Nov. 1876.

3. O.D. 1/1 no. 168: Voorsitter van die skoolkomrnissie van Klerksdorp aan die Superintendent van Onderwys, Klerksdorp.

Vgl. O.D. 1/1 no. 243: Skoolkommissie van Zeerust aan Van Gorkom, 30 Sept. 1876.

4. O.D. 308fl: Notule skoolkomrnissie, Ventersdorp,

5 Aug. 1876.

volgende jaar het die kommissie egter die gelde bestee aan huishuur vir die onderwyser en aan skoolmeubels, en was ,,er nog iets overig dan zoude die ook aan den onderwijzer gegeven zijn $eworden, want hij kan met

1) '

zijn £100 niet toekomen

Hierui t blyk dat die regering die £100 salaris van die onderwyser betaal het en dat dnar plaaslik niks dAArtoe bygedra is nie.

Ander skoolkomrnissies het nog an:ler opvattinge omtrent die skoolgelde daarop nagehou. So het die distrikskoolkommissie van Heidelberg op 16 Augustus 1876 besluit 4at 5% van die skoolgelde aan die sekre- taris-tesourier van clie skoolkornmiss ie toege~rnn Pou

2) word •

Hoewel artikel 61 vt=in die onderwyswet van 1874 uitdruklik bepa2l het dAt die ontvangs van die skool- gelde die plig van die sekretaris-tesourier is, het die onderwyser op Utrecht die gelde ontvang en dit

. 3)

vir homself gehou • Dieselfde het op Rustenburg en Pretoria gebeur 4) • Op Rustenburg is uit vrees

dat die skool sou doodloop, die ouers nie lastig geval met skoolgelce nie

sodat daar in 1876 slegs sowat

£10 aan skoolgelde ontvang is. Die onderwyser het hierdie geld geneem sonder om daarvan boek te hou • 5)

Op Wakkerstroom/ •••

1. o.n. ^{1/2 no. 182:} Sekreteris skoolkommissie, Ventersdorp aan die Superintendent van Onderwys, Ventersdorp, 8 Okt. 1877.

2. O.D. 308/1: Notule distrikskoolkommissie, Heidel- berg, 16 Aug. 1876.

3. O.D. 1/2 no. 204: Sekreteris skoolkonnnissie van Utrecht e8n die Superintendent van Onaerwys,Utrecht, 25 01\:t. 1877.

4. e.D. 1/2 no. 179: Onderwyser van Rustenburg aPn Van Gorkom, Rustenburg, 3 Okt. 1877.

5. Ibid.

Op Wakkerstroom, waar die onderwyser die skool- gebou en toebehore voorsien het, moes die kommissie

boonop die skoolgelde verminder ten einde te verhoea aat 1) die skoal weens gebrek aan leerlinge tot niet gaan • Die volgende jAar was dieselfde kornrnissie genoodsaak om die gelde verJer te verlaag, omdet dat daar twee opposisieskole opgerig is ,,met prijzen veel lager dan

2)

van de Gouvernements school" • Ook op Rustenburg het ouers weens die skoolgelde hulle kinders uit die skool

3)

geneem , en op Houtbosch moes die kommissie die gelde verminder ten einae die ouers 'n beter kans te gee om

4) .

hulle kinders skool toe te stuur • Benewens hierdie algemene vermindering van die skoolgelde ten einde

te verhoea dat die skole weens gebrek aan leerlinge tot niet gaan, het verskeie skoolkommissies aan die kinders van behoeftige ouers algehele vryskelding van skool- gelde verleen • 5) Dit alles het daarop gedui dat die

plaaslike skoolouers nie bereid of nie in staet was om in die mate wat deur die onderwyswet van 1874 voor- geskryf is, tot die onderwys van hulle kinders by te dra nie. Hoewel dit nie beskou ken word es die enigste oorseak daervan nie, moet hierdie verskynsel ook min- stens gedeeltelik daartoe bygedra het dat slegs 8%

van die kinders/ •••

1. o.n. 1/2 no. 215: Finansi~le steat van die Wakker- stroomskool, N~v.1877.

o.n. 1/2 no.177: Sekretaris skoolkomrnissie van 1Nakkerstroom aan Van Gorkom, Wakkerstroom, 4 Okt.

1877.

2. o.n. 1/3 no. 9: Skoolkormnissie van Wakkerstroom aan die Superintendent van Onderwys, Wakkerstroom,

16 Jan. 1878.

3. o.n.1/1 ^{no. 127: Land~ros} van Rustenburg aan die Superintendent van Onderwys, 15 Me·i 1876.

4. O.D. 308/1: Notule skoolkommissie Houtbosch, 12 Maart, 1879.

5. o.n. 1/1 no.213: Sekreteris skoolkomrnissie van Potchefstroom ean Van Gorkom, Potchefstroom,

14 Aug. 1876.

Vgl. ook no. 234 ( 16 Sept. 1876) en no.263 (datum

onleesbaar).

13!.

van die kinders tussen die ouderdomme van 7 en 14 jaar 1)

in 1877 in Transvaal op skool was •

Die gevolg van dit alles was dat die stelsel van s·taatsondersteunde onderwys ontwikkel bet in wet di t nie bedoel was om te wees nie. Vandaar ook die teen- strydige beweringe aan die een:kant dat te veel vir die plaaslike inisiatief ·gelaat is en aen die ander kant dat die skoolkommissies met te min verantwoordelikheid

2)

belas was • Feit is dat die wetlike verpligtinge bo die ^vermo~ van die plaaslike kommissies en gemeenskappe was en dat die regering in 'n poging om die onderwys min of meer aan die gang te hou ook nie volgens die letter van die wet geh~ndel het nie.

Die nomadiese toestande waarin groepe van die Transvaalse gemeenskappe gelewe het, bet verder daar- toe bygedra om die plaeslike inisiatief by die op- rigting en instandhouding van die skole te verswak.

So het die landdros van Middelburg in Mei 1876 aan die Staatsekreteris geskryf dat dit nie wenslik is om 'n skoolkommissie te laat kies voor September of' Oktober nie, aangesien byna al die burgers na die Bosveld ver-

trek het of' gereed gestaan het om op kommando te gaan 3)

Uit Nylstroom bet die onderwyser op 4 Julie 1878, dus toe die onderwyswet van pres. Burgers nog van krag was, aan die Superintendent geskryf: ,, The scbool-

building is unfit for use •••• tbe school connnission is defunct/ •••

1. Malherbe: Onderwys en die ermblanke, 42.

2. Verslag van dr. Lyle in die Staats Courant van

7 Jan. 1879, par. 35.

3. O.D. 1/1 no. 161: Landdros van Middelburg aan die Staatsekreteris, Middelburg, 30 Mei 1876.

•

defunct, only one member being at present in existence.

The rest has left Nylstroom or died out" 1 >.

Superintendent Van Gorkom, van die begin af by 'n aansienlike gedeelte van die bevolking in &nguns was nie die aangewese persoon om die nodige entoe- siasme vir die onderwys by die Transvalers aan te wakker en voorligting aan die kommissies of plaas- like gemeenskappe te verskaf nie. Dr. Malherbe merk tereg op: ,,Van Gorkom was a hopeless statis-

ticisn1 and his records, especially with regard to school finances, seem to have been in a continual state of chaos. This fact may have contributed as much as anything else to the failure of the whole

. 3) system, especially that of local administratitm

•

2)

Terselfdertyd het dit die Superintendent aan takt in sy optrede ontbreek. s~ het hy tydens die opening van die skool op Potchefstroom ~P 5 Julie 1876 die pligte van st~at, volk, skoolkommissie en ouers in die onderwys uiteengesit maar terselfdertyd dit nodig geag om aanmerkings te maak oor die af- wesigheid van beide ds. Van der Hoff en as. Jooste en te verwys na die gedrag van laasgenoemde • 4)

Hierby/ •••

'

1. O.D. 1/1 no.60: Nelson and J. Vacy Lyle, Nylstroom,

4 Julie 1878.

2. Besson: Die Britse invloed in die Transvaalse onder- wys, 1836 - 1907, 146: ,,Die kern van die saak was die wantroue wat die bevolkin¥ in die President en sy emptenare gekoester het .- n wantroue wat op valse en gewetenlose wyse deur sy teenstanders uit- gebui t is. Die stryd wat die staatskool om 'n be- staan moes voer is aeur die Kommandaut-generaal aange- toon toe hy ges~ het ,dat.ae menschen tegen de staat- school zijn omdat ze den heer Van Gorkom niet ver- trouwen over de jeugd' "•

3. Malherbe: Education in S.A., 1652-1922, 248.

Vgl. Lugtenburg: Geskiedenis van die onderwys in die Suid-Afrikaanse Republiek, 1836-1900,112: ,,As

daar ooit iemand sleg bereken was vir 'n admini- stratiewe pos, dan was die seker Van Gorkom "•

4. O.D. 308/1: Verslag van die opening van die Potchef-

stroomse skool by die notule van die skoolkommissie

vergadering van 12 Julie 1876.

134.

Hierby meet nog genoem word dat Van Gorkom se interpretasie van die onderwyswet nie altyd in oor- eenstemming met die letter van die wet was nie. Toe hy in 1876 die distrikskool in Pretoria geopen het, het hy byvoorbeeld verklaar: ,,OurGovernment and

legislature had come to the right conclusion, that the time had come for a thorough reorganisation of the educational system based on the chief principle -

1)

public instruction at the expense of the state" •

Dit was egter nie net ten opstgte van hulle finan-

si~le verpligtinge dat die skoolkommissies afgewyk hat van die wetsbepalinge nie. Uit die enkele kwartaal- verslae wat wel volgens die wetsbepalinge ingestuur is, blyk dat skoolkommissies in hulle toesig oor die skole in 'n grater mate volgens die onderwyswet van 1866 opgetree het as volgens die geldenae wet. So bet die skoolkomrnissie van Heidelberg in September 1876 by die Superintendent 'n verslag ingedien van 'n komm.issie ,,gekozen om de Districks School te Heidel- berg te bezoeken en de rezultaten van hun onderzoek

2)

ean die School commissie te rapporteren" • Hierdie kommissie v~n drie lede het bevind dat die leerlinge nog ,,zeer ten achteren zijn wat betreft grondige en

substantieele kennis in de versch1llende vakken".

Die hele/. ••.

1. Jeppe: Tr~msveal book almanac and directory for 1877, 39.

Vgl. Coetzee: Onderwys in Transvaal, 1838 - 1938, 40-41: ,,Hier het ons nou vir die eerste rru.:ial in

die geskiedenis vir die Transvaalse onderwys 'n wet wat breek met die ou tradisie van staatsonder- wys beliggaam in al die voorgaande re~lernente en wette. Dit stel in die plek daarvan n stelsel van steatsondersteunde onderwys".

2. o.n. ^1/1 no. 238: Skoolkommissie van Heidelberg aan die Superintendent van Onderwys, Heidelberg, 21 Sept. 1876.

Vgl. ook o.n. ^309: Notuleboek skoolkomm.issie van Pretoria. Vergaderinge van l Aug. 1876 en

5 Sept. 1876.

Die hele rapport handel den oor die skoolwerk as sodanig, terwyl d8er net ten :slotte verklaar is dat wet die reMlings van die skool betref, die kornmissie

1)

tevrede is - dit ten spyte van die feit dat die skool- wet duidelik bepaal het: ,,De commissie heeft egter geen recht om zich met de werkzaamheden van de school in te laten, noch met de wijze waarop het onderwijs wordt gegeven, behoorende dit tot de pligten van den

2) Superintendent-GenerAal" •

Die mate van inisietief wat daar wel pleaslik bestAan het, was dikwels gesentraliseer in een of twee lede van 'n skoolkommissie, sodat dieselfde per- soon selfs voorsitter, sekretaris en tesourier van 'n

3)

kornmissie was • Op 1 Mei 1877 het A. R~scher, voor- si tter en sekretaris van die Ventersdorpse skoolkom- missie aan Van Gorkom geskryf: ,,Mijn medeleden stelt zeer min belangen in de school alles rust op mij" • 4)

Van hierdie toe stand s~ Malherbe: , , They (die skool··

konmissies) did not prove much of a success. In few places where there was an energetic person to push matters on, they succeeded, but on the whole, the

5)

Transva~l was not ripe yet f'or such a system" • In 1878 het dr. Lyle nA 'n ondersoek van die Transvaalse onderwystoestande tot die gevolgtrekking gekom dat die ouers moontlik werklik begerig was aat

die skole/ •••

1. o.n. 1/1 no.238: Skoolkom.~issie van Heidelberg aan die Superintennent van onderwys, Heidelberg, 21 Sept.

1876.

2. Wet no. 4 van 1874, art.59.

3. O.D. 1/2 no. 185: Sekretaris skoolkommissie, Venters- dorp aan die Superintendent van onderwys, Ventersdorp, 8 Okt. 1877.

o.n. 1/3 no.65: Notule skoolkonmissie, Ventersdorp, 4 Julie 1878.

4. O.D. 1/2 no.78: A.RBscher aan Van Gorkom,Ventersdorp, 1 Mei 1877.

5. Malherbe: Education in S.A., 1852-1922, 243.

136·

die skole 'n sukses moes wees mAar dat hulle eie be- hoeftes sodanig was dat hulle nie in die vermo~ was

1)

om veel vir die skool te doen nie •

Na aanleiding van hierdie toestande formuleer Malherbe den 'n algemene beginsel, nl. dat in

pioniergemeenskappe, waar die noodsaaklike kennis en ondervinning van oncerwyssake ontbreek, 'n groot mate van sentrale beheer in die onderwys noodsaaklik is.

Eers wanneer die onderwysinstellinge deeglik gestabi- liseer is en met 'n toename van die plaeslike admini- stratiewe vermo~, kan 'n mate van

2 Jlaaslike beheer en verantwoordelikheid ingestel word •

4. Samevatting.

Die onderwyswet van pres. Burgers het gebreek met die beginsel van stAatsonderwys en in die plek daarven 'n stelsel van staetsondersteunde skole gestel, sodat die ontwikkeling van die plaaslike verantwoordelikheid vir en beheer oor die onderwys met Wet no. 4 van 1874

'n nuwe fase bereik het.

Vir die eerste keer in die Transvaalse onderwys I

is aan die plaaslike gemeenskappe die voorreg verleen I

om uit hulle midde die lede van hul ekoolkomrnissie deur 'n vrye verkiesing aan te wys, met die enigste voorbehoud dat die 1And0.roste en veldkornette ex officio voorsitters van die distriks- en wykskool- komrnissies onaerskeidelik sou wees. Terselfdertyd kon hierdie konrnissies nou hul eie onderwyser kies en sou so 'n persoon, indien hy sen die wetsvereistes

ten opsigte van/ •••

1. Verslag van dr. Lyle, par. 38 en 66.

2. Malherbe: Education in S.A., 1652-1922, 214.