Dirc van Delf, Tafel van den kersten ghelove Deel 2: Winterstuc · dbnl

Tafel van den Kersten ghelove Deel 2: Winterstuc

Dirc van Delf

editie L.M.Fr. Daniëls

bron

Dirc van Delf,Tafel van den Kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc (ed. L.M.Fr. Daniëls). Neerlandia, Antwerpen / Dekker & Van de Vegt en J.W. van Leeuwen, Nijmegen - Utrecht 1937

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/dirc001lmfd02_01/colofon.htm

© 2008 dbnl / erven L.M.Fr. Daniëls

(Winterstuc)

*

3Eccli, 1:16.

[3]³Anxt des heren, seit Salomon, is een beghinsel der wijsheit.

[4] Anxt en doet niet alleen den menschen vresen voir sinen Scep- [5] per, dat hi ontsiet sijn recht ende oordel, ende oic voir pine [6] sijnre misdaet, mer si maect den mensch oic cloeck te weten [7] ende te kennen, waer hi Gode behaechlic mach an wesen. En- [8] de voirt dat hi wart behoetsam te scuwen, dair hi sinen God [9] an mach vertoornen ende mishaghen. Want Salomon voort-

10Eccli, 1:27.

[10]¹⁰meer seit, dat die mensche doer den anxt des Heren vliet van [11] allen quaden (glosa:) dats van sonden. Daer-om, waerdige, [12] lieve here, op-dat ic iu moghe wisen ende leren dat ghi uwen [13] God ende Scepper mede salt leren kennen ende oefenen ende [14] oic bet te hoeden van sonden, so heb ic iuwer eren ghemaect [15] een tafel van den kersten gelove ende der ewen; ende also als [16] ic gaern woude iu willich te dienst staen¹⁵. Dat ghi dese tafel [17] hebben somwijl in uwer hant, op-dat ghi voir die oghen der

[18] moghentheit Gods, die ghi vruchten, bedencken ende ghehoe-^18-20 [19] ghen, hoe ghi hem te wille moghen leven ende in kersten ewe [20] ende gelove houden, op-dat ghi alle hinder ende quaet iuwer

* G Dit is die prolooch in den boeck van den kersten ghelove in duitsch.

H proloog ontbreekt evenals inhoudstafel.

B wesen ontbr.

9B seyt voort.

11C lieve waerdighe mensche; G waerdighe lieve edell heer.

12CB daer.

14B tot u.e.

15C ende also als ic gheerne woude darin u willich te dienste staen. - B ende als ic gaerne woude tot uwen willighen dienst staen. -G ende also als ick gaerne woude iu willich te dienste staen.

18B die ghi vruchten ende bedencken selt.

15 ende also ... staen is het vervolg op: opdat ic iu moghe wisen ende leren. De bet. is dan: Ik heb deze Tafel gemaakt tot uw heil en nut en tevens omdat ik u gaarne van dienst wilde zijn.

Met:dat ghi dese Tafel... enz. begint een nieuwe optatieve zin.

18-20 opdat gij voor de oogen van Gods almacht, die gij vreest, bedenken en u herinneren moogt.

Voor den 2en ps. mv. op - e n vgl. F r a n c k ,²Mnl. Gr. § 125, 7.

*zielen moghen voor-bi-comen an dat aenschijn der ewigher eren, daer ghi salich ende heilich an ziel ende an live mit alle iuwe vrienden ewelic moet leven ende regnieren. Amen.

I. Dat eerste capittel is van Gode ende vander Godheit ende Triniteit. Vanden naem Gods.

II. Dat ander capittel is vanden boeck des levens dat Gods ghedachte selve is, ende van den naem ons [lb] Heren uter scrift Gods genomen.

III. Dat derde is van den wercken der eerste ses daghen.

IV. Dat vierde is van den neghen choor der enghelen yerarchien

V. Dat vijfte is vanden VIII hemelen, die de heydensche meisteren bescriven.

VI. Dat seste is vanden VII planeten des hemels.

VII. Dat sevende is vanden XII teykenen des hemels firmaments inden hemel.

VIII. Dat achte is vanden vier elementen: aerde, water, lucht, vuer.

IX. Dat. neghende is vanden aertschen paradijs der weelden ende van sinen bomen.

X. Dat tiende is vander fonteynen ende vier vloeden des aertschen paradijs.

XI. Dat elfte is vanden mensche ende vanden vijf uutwendige ende inwendige sinnen sijns lichaems.

XII. Dat twalefte is vander zielen ende van hairre vier becoringe ende van horen crachten.

XIII. Dat dertiende is vanden vier complexien des menschen, dair sijn lichaem of te samen gheset is.

XIV. Dat viertiende is vander phisonomien des menschen, diemen an sijnre ghedaente ende lidmate mach merken.

XV. Dat vijftiende is vander seven ouderdoem ende tijt des menschen leven.

XVI. Dat sestiende is vanden seven tiden ende ouderdoem der werelt.

XVII. Dat seventiende is vanden ghenaden riken godliker duechden, gelove, hoep ende minne.

XVIII. Dat achtiende is vanden vier voirbairsten heydensche cardinael duechden.

XIX. Dat neghentiende is vanden seven gaven des heilighen Gheest.

* 21B voer dat aenschijn; G an dat 23 C moeten. aenschijn.

XXI. DatXXIste is vanden twalef [lc] vruchten des boems des levens diemen oic noemt vruchte des Geests.

XXII. DatXXIIste is vander bosen gheesten val, condicie, natuer ende hoor quaetheit, die si hebben.

XXIII. DatXXIIIste is vanden drie cluften ende wortel der sonden.

XXIIII. DatXXIIIIste is van onser ouder val Adams ende Eva ende hoor becoringe.

XXV. DatXXVste is vanden seven hooftsonden ende hoorre telghen.

XXVI. DatXXVIste is vanden seven duvelen die capiteyn sijn derVIIhooftsonden.

XXVII. DatXXVIIste is vanden seven sonden inden heilighen Gheest.

XXVIII. DatXXVIIIste is vanden vierehanden sonden, die wi biechten.

XXIX. DatXXIXste is vanden sonden, dair die bisscop of sijn penitenciaer of absolveert.

XXX. DatXXXste is vanden sonden, daer die paeus of sijn penitenciaer of absolveert.

XXXI. DatXXXIste is vanden heilighen lande van beloften.

XXXII. DatXXXIIste is vanden tien geboden Gods ons Heren.

XXXIII. DatXXXIIIste is vanden heydensche ghebode.

XXXIIII. DatXXXIIIIste is vanden vier ewangelien ende ewangelisten.

XXXV. DatXXXVste is vanden vollen tijt der genaden dat God woud mensche warden.

XXXVI. DatXXXVIste is vanden echtscap Josephs ende der ioncfrouwen Marien.

XXXVII. DatXXXVIIste is vander engelscher boetscap ende sijn gruet.

XXXVIII. DatXXXVIIIste is vander heiligher ontfancnis ons liefs Heren Ihesu Cristi.

XXXIX. DatXXXIXste is vander vanding Marien totter vrouwen Elyzabeth.

XL. DatXLste is vander saligher ghe[l d] boort ons liefs Heren Ihesu Cristi.

XLI. DatXListe is vander besnidinge ende vanden naem ons Heren Ihesu Cristi.

XLII. DatXLIIste is vanden epyphanie, die heerlike openbaringe, doe Ihesus opten dertienden dach versocht wort vanden heiligen drie coninghen.

XLIII. DatXLIIIste is vander ioncfrouwe Marien kercganc ende van hair kindes presentiering inden tempel mit haer offerhande.

XLIIII. DatXLIIIIste is van dat Joseph ende Maria vloghen uten lande mitten kinde dolende in Egypten.

XLV. DatXLVste is van dat kint drie daghen verloren was ende Ihesus wart ghevonden in den tempel in dat middel der doctoren.

XLVI. DatXLVIste is van dat Ihesus opwassede in ghenaden in wijsheit ende duechden, overmits den gheest, voir Gode ende den menschen.

XLVII. DatXLVIIste is van dat sinte Johan Baptista dopede onsen Heer Ihesum Cristum inden Jordaen.

XLVIII. DatXLVIIIste is van dat Christus inder woestenijeXLdaghe vastede ende hoe en die duvel menigherhande becoorde.

XLIX. DatXLIXste is van dat onse Heer Christus riep, vercoes ende vergaderde sijn .XII. apostolen ende van die lesse, die hi hem leerde.

L. DatLste is van ons Heren Ihesu Cristi ghedaente, wise ende forme van sinen leven, leer, predicaci ende miracule.

LI. DatLIste is vanden overscoenre glorioseliker verclaring der transfiguracie ons liefs Heren Ihesu Cristi.

LII. DatLIIste is van die oetmoedigher toecoemst ende vandinge dat Cristus vanden berch van Oliveten op enen ezelinne sittende versocht <Iherusalem>.

LIII. DatLIIIste is van dat Cristus tooch [2a] inden tempel ende verwerp daer uut die coften ende vercoften ende wat doe bi hem gheviel ende gesciede.

LIIII. DatLIIIIste is van die vrouwe Maria Magdalena onsen Her Ihesum Christum sijn hooft ende voeten salvede.

LV. DatLVste is vanden avontmale daer onse Heer Ihesus Cristus dat sacrament sijns lirhaems stichtede ende alle sijn iongheren pristeren wijede.

LVI. DatLVIste is van dat onse Heer Ihesus sijn clederen dede uut ende gorde hem mit een dwael ende begonde sijnre ionghers voeten te wasschen.

LVII. DatLVIIste is vanden godiliken sermoen, dat Cristus predicte ende vanden testamente, dat hi voir sijn doot besettede.

ende vanden naem Gods.

*

3-4Micheas, 6:8, Indicabo tibi, o homo, quid sit bonum et quid requirat Dominus a te.

[3]^3-4Die propheet Micheas seit uten monde Gods. [2b] O mensch, [4] ick sel di op-seggen, wat guet is ende wat ic van di eisch ymmer:

5-8Comp. lib. I, c.l. Deum esse multis modis

ostenditur. Hoc enim fides recta testatur, sacra Scriptura loquitur, comparatio rerum ad ipsum idipsum indicat, sancti praedicant, creaturae clamant, ratio naturalis dictat.

[5] ^5-8dattu mi kennes ende wetes, dat ic bin ende wie ic bin. Dat [6] God is wert uut veel dinghen bewijst. Die kersten ghelove be- [7] tuechtet, die scriftuer spreectet, alle ghelijc bewijstet⁷, natuer- [8] like reden bedichtet⁸, alle creaturen roepent, alle die heiligen [9] predickent, dat dair een God is, welc alle menschen aenbeden, [10] welc die natuer ghift te kennen, welc alle conscientien ontsien,

11-14

l.c. c. 2, Unum Deum esse ostenditur

auctoritate. Unde inDeut.

(32:39): Videte quod ego sim solus et non sit alius Deus praeter me. Idem ostenditur et ratione: quia simplex forma divinitatis;

si non esset una et eadem numero, sed

communicabilis pluribus, ut forma humanitatis Socrati et Platoni, jam contraheretur aliquo addito ad esse singulare et ita componeretur alteri nec esset simplicissima.

[11] ^11-14welc ghien ghescict¹¹herte mach haten. Dat die selve God mer [12] alleen en is, dit toecht hi selve dair hi seit: Siet ic bin alleen

[13] ende dair en is ghien ander god. Dat toecht sijn eyghen na-

* 4B ick sel di seggen. - H eyssche.. Ummer - B bekenste.

5 B wat ic bin -GHB wil ic sy; D zye.

6B dat God sijn werc mit v.d.

7B ghetughet; bedectet.

10H gheeft te kennen.

11H geschicket. G sulve.

12B mer alleen is; - C tuucht; G toocht; B toont.

14B buten haer en mach deilen; - B God bewijst allen sinnen dat men moet ten eerste.

GHD dat men moet eerst.

7 alle ghelijc bewijstet: de vergelijking van alle dingen met Hem toont het aan (comparatio rerum ad ipsum idipsum indicat.)

8 bedichtet: schrijft het voor (dictat); in deze bet. niet bij V e r d a m . 11 ghescict: rechtgeaard.

14-16

l.c. c.l, Omne namque creatum indiget alio ut sit...

quod erit extra

universitatem causatorum et hoc est Deus a quo fluunt omnia.

[15] sinnen, datmen eerst moet een beghin kennen, daer alle din-

13 sijn eyghen natuer, die haer niet buten hem mach deilen: De eenheid, die elke verdeeldheid, en de eenigheid, die het bestaan van gelijken uitsluit, zijn twee eigenschappen van het goddelijk Wezen.

[16] ghen of vermeningen¹⁶. Wat dat God is in sijns selfs wesen is niet [17] te segghen noch te begripen. Dese God is enich inder drievou- [18] dicheit ende drievoudich inder enicheit. Enich inder wesen, [19] drievoudich in personen, gehieten Vader, Soon ende heilighe [20] Gheest.

21-24

l.c. c. 4, Pater

multipliciter sumitur: dicitur enim Pater aeterna generatione, praedestinatione,

creatione et redemptione.

- 24. verlost,l.c. c. 4, non solum effective sumitur, sed etiam per ministerii exhibitionem.

[21]^21-24Die Vader is een beghin onbegonnen, hi is een guet onghe- [22] wonnen, hi is een craft onghemeten ende onverwonnen. Onse [23] Vader, die ons heeft van niet ghescapen, die ons heeft an hem [24] vercoren ende ons heeft verlost vander verdoemenis. Die Soon [25] is een woort, dat nymmermeer en zwighet noch en wert uut- [26] gesproken. Een beelt²⁶dat scoen is, daer alle dinc mit hoir [27] formen in verluch[2c]ten²⁷. Een const ende wijsheit die nymmer- [28] meer en wart bescaemt of bedroghen. Dese Soon heeft ons [29] totten leven gheroepen, die ons verclaert an sinen aenschijn, [30] die ons leert die salicheit te bekennen. Die heilige Gheest is [31] een guetheit, die nymmermeer op en houdet. Een gave, die [32] nymmermeer en wart uutghemeten. Een minne, die nymmer- [33] meer en vercoudet³³; van sijnre guetheit sijn wi ghecomen, van [34] sinen gaven so hebben wi ghedeilt³⁴, van sijnre minne so sijn

* 16B vermenichvoudigen.

CH of vermenighen. Dat belyen alle tonghen ende aenbeden alle gheslachten van volke.

17CGHD in der drieheit.

21C ombegonnen.

24CGH verlossent.

B ewigher verdoemenis.

27B verlichtet - H kunst.

28G bescemet; H beschemet.

29H toe den leven.

31H nummer op en houdet... nummer wort uutghemeten.

16 vermeninghen: zich vermenigvuldigen. Niet alsof men God als ‘eerste oorzaak’ zou mogen vereenzelvigen met de, aan de andere gelijkwaardige, oorzaak, welke als nummer één staat aan de spits van een reeks. Men kan en mag bijgevolg een eerste oorzaak niet zoekenin de rij der opvolgende gelijkwaardige oorzaken, maar er buiten.

26 beelt: toonbeeld of vormbeeld (exemplar) Vgl. Summa theol. I, qu. 35, a. l, ad 4: imago proprie dicitur quod procedit ad similitudinem alterius. Illud autem ad cujus similitudinem aliquid procedit,proprie dicitur e x e m p l a r , improprie vero i m a g o . Hier is b e e l t dus in oneigenlijken zin gebruikt.

27 verluchten: verlicht worden.

33 vercoudet: verkoelt.

34 ghedeilt: hebben we ons deel gekregen.

*

[35] wi vercoren. Ondersceit der personen is te gheloven mer niet [36] te kennen.

37-40

l.c.c. 10, In trinitate personarum unitas essentia est. In unitate naturae divinae tres sunt personae: quarum prima est a nulla; secunda est per generationem a sola prima; tertia est per communem spirationem a prima et secunda.

[37]^37-40Den personen is Gode een gelijcheit na wesen ende substan- [38] cien, daer die Vader winnet die<n> Soon, die selve is onghe- [39] wonnen ende die Soon niet voort en wint, ende van hem bei- [40] den voirttret⁴⁰die heilighe Gheest. Ghelijcheit der personen en [41] is niet alleen anden wesen der naturen Gods, mer oic an al

42-56

onghemetenheit:

Comp. lib. I, c. 14, De immensitate -Rom. 11:13.

onendicheit:Comp. lib. I, c. 15, De infinitate - Salomon seit, enz. is vertaling van een tekst van S. Ambrosius, geciteerd doorComp. I, cap. 14: non loco clauditur, non terminatione concluditur.

ewicheit:Comp. I, c. 18, De aeternitate -Ps. 89:2.

onwandelbaerheit:Comp.

I, c. 19, De

incommutabilitate, -Jac.

1:17.

simpelheit:Comp. I, c. 20, De simplicitate, - Esdras (?)

almachticheit:Comp. I, c.

21, Dit hoofdstuk handelt:

de excellentia Dei, waarin:

sunt et alia quae soli divinae majestati conveniunt et nulli alii creaturae... sicut est esse omnipotentem.Voor Moyses lees: Ps. 101:26.

[42] ^42-56datter godheit toestaet ende hoort: an die onghemetenheit [43] Gods, daer Paulus of seit: o hoocheit der rijcdom, wijsheit en- [44] de conste Gods, hoe onbegripelic sijn dijn oordeelen; ander [45] onendicheit Gods, daer Salomon of seit: Hi en wert in gheenre [46] stede besloten noch in ghenen eynde begrepen; ander ewi- [47] cheit Gods, dair David of seit: Van ewen tot ewen, Heer, so [48] bistu God; ander onwandelbaerheit Gods, daer Jacobus of [49] seit: Bi hem en is ghien ondertideliker besceininghe⁴⁹, altijt [50] is hi blivende dat hi is; ander simpelheit Gods, daer Esdras [51] of seit: Hi is van allen toeval versceiden, op hem selven staet

* 35CH vercoren. Dit is dat ghemeen verstaen van den drien (H drie) personen der godheyt.

36B bekennen. Dat eerste is van drien personen: Vader, Soon ende heilighe Gheest.

37CH Der personen; B den persoon.

40DB voirttrect; voerttrect.

49GH gheen ondertidelike bescheminghe; B gheen verwandelinge noch omme schemen der wilen.

50CHG altijt is si.

40 voirttret: komt voort.

49 ondertidelijc: bnw. van ondertiden: van tijd tot tijd, nu en dan, dus: wisselvallig; - besceininghe:

lees:besceminghe: beschaduwing (obumbratio); bij Hem is geen schaduw van wisselvalligheid.

Vgl. voorB - var. V e r d a m i.v. ommescemen.

[52] hi alleen⁵¹; ander almachticheit Gods, dair Moyses of seit:

[53] Heer, in dijn al-[2d]moghentheit Gods heefst u die hemel ge- [54] scapen ende die aerde ghefundiert, ende voirt tot allen saken

55Job (?) [55] ⁵⁵sprekelic of onsprekelic, dair Job of seit: Heer, wes⁵⁵tot eren

[56] staet dat hebstu dinen Soon ghedeylt (Glosa:) winnende.

57S . I s i d o r u s H i s p . Etymol. lib. VII, c. I. (P.L.

t. 82, col 259).

[57]⁵⁷Die namen Gods uter scriftuer hevet Ysidorus bescreven.

[58] Dat eerste naem isyschiros, dat beduut starcke God, want hi [59] van gheenre crancheit en wart verdruct, mer hi is hem selven [60] ghenoech tot allen dinghen. Die ander naem isheloys, dat [61] beduut ontsich⁶¹off vrese, want hi sonder anxt is ende sijn anxt [62] staet op al dat leeft. Dat derde issabaoth, dat beduut vorste

63Phil. 2:10.

[63] ⁶³des heers, want alle heerdoem, hemelsch, helsch ende aerdsch [64] onder sinen naem hoor knyen moeten bughen. Dat vierde is [65] namahel, dat beduut hoech verheven, want sijn glorie ende eer [66] boven al dat is hemel ende aerde, is verhoecht. Dat vijfte is [67] Elyel dat beduut alre dinghen God, die alleen bekent wat dat [68] is, gheweest heeft en wesen sal, ende dat is ende niet en mach [69] verderven⁶⁹. Dat seste isAdonay, dat beduut heer alre dinghen, [70] welc onderdaen sijn alle heerscapie ende onder sijn ghewout [71] so staet alle dat ghemene ghescapen guet. Dat sevende isya,

* 52GHD allenmachticheit.

53CGH allenmoghenticheit; B Gods ontbr.

Na 56 staatGDAB het gedeelte over ‘de namen van God als ‘dat ander capittel’; D ‘dat ander bouc’ aangegeven.H rubriceert wel: ‘Van den tyen namen ons heeren godes inder heiligher scrift ghevonden’, maar beschouwt 't niet als een nieuw hoofdstuk. InG ontbreekt de tekst van dit gedeelte en het volgende capittel ‘van den boeke des levens’, totdat op fol. 3 r zonder opschrift het derde hoofdstuk: ‘vanden werken der eerste ses daghen’ aanvangt. C geeft in de inhoudstafel de juiste volgorde aan: ‘Dat ander is van den boeke des levens’.B

daarentegen: ‘Dat ander is van den naem ons heren’. Het noemt in 't geheel niet het capittel

‘van den wercken der eerste ses daghen’, maar vermeldt in de inhoudstafel: ‘Dat derde capittel is van den neghen choren der enghelen’, terwijl het in den tekst de vierde plaats inneemt. De overeenkomst tusschen inhoudstafel en tekst wordt hersteld, doordat hij in den tekst als zesde hoofdstuk opgeeft: ‘van den aertschen paradise’en ‘van den vier vloeden’, die in A en C als cap. IX en X zijn onderscheiden.

63DB helsch ontbr.

68CH gheweest hebben.

51 op hem ... alleen: Hij bestaat alleen bij zich zelf.

55 wes: wat ook, al wat.

61 ontsich: ontzag, vrees.

69 verderven: te niet gaan.

*

[72] dat beduut heilige gheest, want God is een gheest ende een [73] lutter waerheit⁷³. Ende diegheen die Gode aenbeden, moeten [74] [3a] aenbeden inden gheest ende inder wairheit. Dat achten- [75] de istetragramaton, dat beduut die naem die onnoemlic is en- [76] de onsprekelic, want die beteykenis wat God is niet en is te [77] spreken noch <en van> verstant te begripen. Dat neghende is [78] Sadoy, dat beduut allen-machtich, want almachtich is hi alleen, [79] die doen mach wat hi wil, ende laten wat hi niet en wil;

[80] beide hoort tot sijnre moghentheit. Dat tiende isheloy, dat [81] is die God inden cruce riep, ende beteikent die heilige Drie- [82] voudicheit mit dat godlike wesen ende mit ondersceyt drier [83] personen. Die hem zeghent daghelix mit desen tien namen, [84] wart mit meerre hoede Gods bewaert dan men wel segghen [85] mach dair of, overmits groot verburgen wonder dat dair in [86] gheleghen is.

<Dat ander capittel is vanden boeck dat Gods ghedachte selve is.>

3-6Summa theol. I, qu. 14, a. 1 (c): ipsa Dei notitia qua firmiter retinet se aliquos praedestinasse ad vitam aeternam, dicitur liber vitae.

[3]^3-6Dat boeck des levens, seit sinte Thomas van Aquinen, is een [4] bekantenis des ghemoets Gods, dair hi yemant in voirsien [5] heeft in eenre onfeyliker⁵wijsheit totten ewighen leven mede [6] te comen. In welken boec is bescreven mit levender scrift alle [7] wijsheit ende alle rechtveerdicheit, alle voirsien, alle gheschiet⁷ [8] ende gheval, alle werc ende alre beelder formen, alle ghenade

9-14Comp. I, c 25. In sommige edities lezen we:

cognitio vita, zooals ook Tafel van den Kersten Ghelove (= TKG) heeft, in andere: cognitio vera.

Doctrina facilis na inspectio desiderabilis is overgeslagen. Hugo de Sancto Victore is geciteerd volgensComp.

[9] ^9-14ende ontfarmherticheit. Van desen boec hevet Hugo de sancto

* 73CH anebidden; B aenbidden.

75B dat bedudet dat die groetheit sijns naems niet uut te spreken en is.

77C van verstane; H van verstant; DA noch van verstant niet t.b.; B mitten verstant.

81C drievoldicheit.

83C seynt; D segget.

1titel ingevoegd.

4H ghemuets Goods.

5B oneyndeliker wijsheit.

6CHB ghescreven; D = A.

7H gheschicht; D gescicht.

73 lutter waerheit: zuivere, louter waarheid.

5 onfeyliker: onfeilbare.

7 gheschiet: gebeurtenis.

[10] Victore geseit, dat sijn overspronck¹⁰is ewich, sijn wesen on- [11] verderflic, sijn leven bekentnis, sijn insien¹¹is begheerlic, sijn [12] const is suet, onleskelic¹²is die scrift, ongrondelic is die diepte, [13] ontellic sijn die woor[3b]den; nochtant ist al één woort dat [14] alle weten heeft in ende brengt voort.

15-19

Summa theol. l.c. a. 3 (c): est enim liber vitae conscriptio ordinatorum in vitam aeternam, ad quam aliquis ordinatur ex duobus: scilicet ex praedestinatione divina, et ex gratia.

[15]^15-19Dit boec heeft twe siden. Die een is deser teghenwoordigher [16] rechtverdicheit; dair ward wi in gescreven overmits verdienst [17] onser gueder werken ende dit <is> een scrift der ghenaden.

[18] Die ander zide is geschickenis der ewicheit. Ende dair ward wi [19] in gescreven om dat loon <ende> vrucht onser verdienste en- [20] de dit is een scrift der glorien. Dit boec is gesloten ende niement [21] en weet sonder openbaring, of hi dair in gescreven is of niet.

[22] Dan die buten hooftsonden wil leven, machs hopen ende en [23] sal dair niet an miswanen²³. Neghen teiken sijn, daer een an [24] hopen mach, of hi in dat boec staet gescreven na deser te- [25] ghenwoirdigher rechtveerdicheit. Dat eerste is oitmoedicheit, [26] als hadde Hester. Dat ander is guedertierenheit, als hadde [27] Ghedeon die ridder, doe hi ontsprede dat lamsvel onder den

28Jud. 6:36-37.

[28] ²⁸douwe. Dat derde is begheringe Gods eer, als hadde Judas [29] Machabeus, die woude sterven in den stride voir des vaders [30] ewe. Die vierde is minne op der passien ons Heren, als hadde [31] Petrus, die heilige apostel, die dat altijt bescreide ende be- [32] weende sijn liden. Dat vijfte is rechtverdicheit, als hadde Pau- [33] lus, want hi hem alleen in den cruce verblide. Dat seste is rei- [34] nicheit van leven, als hadde Sinte Johannes, die heilige

* 10A overspronck.

12CH onleskelic; B onlesschelic; DA onleselic; (indelebilis).

14B wetenheit.

17DA is ontbr.

17HD scriftuer.

19CH loon ende vrucht onser ieghenwoordigher (H ieghenwordigher).

22CHB dootsonden; D = A.

27A Ghedaen.

CH onder den douwe ontbr.

29CH voir des vaders ewe ontbr.

10 overspronc: oorsprong; van overspringen: uit iets te voorschijn springen, als water uit een fontein. Zie V e r d a m , V, 2285.

11 insien (inspectio): het inzien van dit boek.

12 onleskelic: onuitwischbaar.

23 Miswanen: een verkeerde meening over hebben.

*

35Legenda aurea

(G r a e s s e³, p. 56): unde et de nuptiis volens nubere a Domino vocatus est.

[35] ³⁵ewangelist, die geroepen was uter bruloft. Dat sevende is [36] wijsheit, als hadde die heilige waerde joncfrou sinte Kathe-

37l.c. p. 791: adducti sunt igitur de diversis provinciis 50 oratores.

[37]³⁷rina, die de vijftich meisters verwan mit disputacien ende [38] brochtse totten heilighen kersten gelove. Dat achtende is vrome [39] moet in duechden, als hadde Cecilia, die den gueden [3c] rid-

40l.c. p. 758: Elisabeth... a quibusdam vasallis viri sui turpiter et totaliter est ejecta, ut ex hoc ejus patientia claresceret.

[40]⁴⁰ders groot moet gaf. Dat negende is duldicheit, als hadde [41] Elyzabeth weduwe, die willich van haren burch ghinc. Die

[42] deser teikenen een an hevet ende die den ghelove beleeft, mach [43] wel hopen dat hi in dit boec des levens is ingescreven.

<Dat derde capittel is vanden wercken der eerste ses daghen>

[3] (prima dies) Des eersten daechs maecte God een cleyn lich-

4P e t r u s C o m e s t o r , Historia scolastica (M i g n e , P.L. t. 198, col.

1057 ss): nubem lucidam.

[4]⁴tende wolkijn, die allencsom⁴wijes inden daghen ende deilde [5] dat licht van der duusternisse ende noemde dat licht den dach [6] ende die duusternisse die nacht.

7l.c.: ad instar crystalli consolidatam et

perlucidam. (Men dacht zich oudtijds het firmament als een gewelf, waarboven zich het regenwater bevindt, dat op aarde valt, wanneer God de sluizen des hemels opent.) [7]⁷(II dies) Des anderen daechs maecte God een firmament,

* 37CHD die die meesters (C meester) al omme dispiteerde (H dispitierde; D disputierde); B die die meysters verwan mit hoorre disputatien.

38CHDB ende brocht se... enz. ontbr.

40CB sinte Lysbeth.

CH. borch.

42CB an hem.

43C ghescreven; B bescreven.

C a p i t t e l 3 Titel volgensCH: Capittelum van den wercken der eersten ses dagen die ye verscenen.

4CHG wolkenkijn; D wolkelkijn; B wolken; - B. allenckens.

B deilde dat licht van der nachte; rest ontbr. tot: Des anderen d.

4 allencsom: allengs, langzamerhand. (niet bij V e r d a m ).

[8] vast ende blenckende als een cristal, in die middewairde van- [9] den water ende deilde den hemel vander aerden.

10-12

:Genesis 1:12.

[10] ^10-12(III dies) Des derden daechs maecte God die aerde draghen- [11] de groyende groon cruut, dat oic zaet maecte, ende die boom [12] dede hi vrucht voortbrenghen, die haer zaet hadden, elc na [13] sinen slacht in hen selven opter aerden.

[14] (IIII dies. creavit Deus) Des vierden daechs maecte God twie [15] grote lichten int middewaerde van den hemel: die sonne ende [16] die maen, opdat si nacht ende dach souden <scheyden>, die [17] aerde verlichten, ende die tijt¹⁷.

18Genesis 1:21.

[18]¹⁸(quinta dies) Des vijften daechs maecte God visschen in die [19] wateren ende grote walvisschen ende voghelen inder lucht [20] ende beesten opter aerden²⁰. Ende seide: wasset <ende wert>

[21] menichvoudich ende vervolt die werelt.

[22] (VI dies) Des sesten daechs sprac God: laet ons maken den [23] menschen na onsen beelden ende ghelijc²³, opdat hi voorsi alle

24-27

Vgl.Genesis, 1:31;

2:1.

[24] ^24-27dieren der werelt; man ende wijf maecte hi ende seide:

[25] wasset ende wert menichvoudich ende vervollet die aerde.

[26] (vidit deus quod esset [3 d] God sach over al dat hi hadde [27] gemaect, ende sijn wercken waren harde guet ende ghebene-

* 11HGDB draghende groeyende groen cruut; A dr. ende gr. ende gr. cruut.

12B na sinen geslachte.

16CHG opdat si dach ende nacht souden scheyden, die aerde verlichten ende die tijt; D = A n.e.d. souden schinende; B n.e.d. souden schinen die aerde verlichtende.

18G viske; - walviske.

CHGD voghelte.

20CB wasset ende wort vermenichvoudicht;

HG wasset ende wart menichvoudich; D - A wasset menichvoudich.

23HG alle dierten.

27B seer goet. HG ghebenedietse; daer om sijn h.e.a. volmaket ende al haer scierheit.

17 ende die tijt (vgl. Gen. 1:14): voor zoover door zon en maan scheiding werd gemaakt tusschen dag en nacht en de tijd gemeten. In den Bijbel staat: et dividant diem ac noctem, et sint in signa et tempora, et dies et annos. D.v.D. heeft dus den tekst beknopt samengevat: opdat zij nacht en dag en den tijd zouden deelen.

20 beesten veel opter aerden. D.v.D. laat dit op den vijfden dag geschieden, terwijl Gen. 1:24-25 't op den zesden dag plaatst. God zeide ook niet de dieren: ‘weest vruchtbaar en

vermenigvuldigt u’, maar, volgens v. 28, tot den mensch.

23 ende ghelijc: en gelijkenis.

opdat hi voor si = et praesit (Genesis, 1:26) V e r d a m verwijst naar Theut.

*

[28] dijdse²⁷; dan sijn hemel ende aerde volmaect ende al haer cier- [29] heit.

30-32

Vgl.Genesis, 2:2-3.

[30]^30-32(VII dies re-) Ende hi rustede des sevenden daechs van alle [31] sinen wercken, dat hi hadde beganghen, ende ghebenediede [32] den sevenden dach ende heilichden.

Dat vierde capittel is van den IX choren der enghelen ende yerarchien.

[3] Drie sijnder yerarchien des hemelschen heerdom of coninc- [4] rijck des lants inden ewighen leven ende elck yerarchie heeft [5] drie choren of orden van enghelen. Ende elcke yerarchie mit [6] haren drie choren of orden van enghelen. Ende elke yerarchie

7-44:Comp. II, c. 14:

Principatus subditis angelis praesunt... ad hos pertinet, secundum Dionysium, unius regni gentes ducere ad Dei similitudinem.

[7] ^7-44mit haren drie choren staet onder ghelijcheit der personen der [8] Godheit als onder de <r> vaderliker ghewout, des Soons wijs- [9] heit, der minne ende der guede des heilighe<n> Gheests.

10-69

Comp. II, c. 12 en 14.

[10]^10-69Die nederste choor is der ghemeenre gheesten, die dair hie- [11] tenvarende enghelen¹⁰. Hoor dienste is die ghemene menschen [12] te bewaren ende hem guede dingen in te gheven ende te raden.

[13] Alsulke engelen warent die Jacob te moet hadde, ende Ezau

14Genesis, 31:24 - Deze woorden sprak God echter tot Laban: Cave ne quidquam aspere loquaris contra Jacob. -Genesis, 32:1: fuerunt ei obviam angeli Dei.

[14] ¹⁴sinen broeder seiden: hoet di dattu Jacob dinen broeder niet [15] scarpelic toe en sprekes.

[16] Die ander choor der archangelen, dat sijnvoerbair boden die [17] op sloten of op castelen of cloosteren ghesent werden. Hoor

* 32CH heilichden. Die leeraers (H leeraer) segghen dat vier dinghen sijn van eenre oude, die God alre eerst sciep, als dese: die scone overste hemel ende die enghelsche natuer der (H daer) in; die tijt deser werelt ende die eerste materie daer in. (Comp. II, c. 1).

4B een yghelike.

7HGD der vaderliker ghewalt; D des vaders moghentheit; A des v.g.

13H te moete hadde ende Esau seide sinen broeder; D te moet hadden; B te moet quamen.

16B voorbarighe boden.

27 ende ghebenedijdse. God zegende, volgens v. 28, Adam en Eva.

10 varende enghelen: reizende engelen, aan wie door God gewone zendingen en het bewaren der menschen werden toevertrouwd.

[18] dienst is heymelic Gods verburghen wonder te openbaren als [19] van wisen raden, van der ewen, van visioen of prophecien. Al-

20Daniel, 9:21 = Gabriël.

[20]²⁰sulken <enghel> wast die Daniel toonde, wanneer dat die [21] kinder van Ysrahel weder souden comen int heilige lant ende [22] den tempel op tymmeren.

[23] Die derde choor isvirtutes, dat hieten hemelsche [4 a] aert [24] of enghelsche guede kreft; hair dienst is mirakel te doen, [25] teiken ende wonder in die werelt te wercken of gesontheit den [26] menschen van siecten ende plaghen te gheven. Alsulken enghel^26-27

27Tobias, 12:3.

[27] ²⁷is Raphael, die Thobyas siende maecte ende van sijns soons [28] wijf Sara den viant verdreef ende diese seer wel troostede.

[29] Dat vierde choor ispotestates, dat sijn hemelsche potestaten [30] of lantsghenoeten³⁰. Haer dienst is die bosen geesten hoor [31] macht, hoor felheit ende valscheit te bedwinghen, datsi [32] in lande, boske, meer, water ende lucht, wair si sijn, niet so [33] veel en scaden als si willen. Alsulken enghel wast die inden

34Apocal., 7:4.

[34] ³⁴boec der verholentheit verboet, dat si niet en scaden der aerden, [35] der zee ende den boemten hent die knechten Gods gheteikent [36] waren in haren voorhoefde.

[37] Die vijfte choor hietprincipatus, dat sijn die heren ende [38] vorsten der engelen. Haer dienst is marscalcke ende voor te [39] wesen den enghelschen scaren in horen dienst ende die te

* 19CHGDB alsulken enghel; - A engel ontbr.

H hoe ende wanneer; GB hoeneer; D honeer.

24H cracht, GDA kreft; B ontbr.

30GH Haer dienst die is.

31GH valscheit te bedwinghen; D falsicheit toe te bedwinghen; B scalcheit te b.; A. v. toe te b., dat si niet... niet so veel.

32CH moer; - CHDA boske.

35A der zeer; C want; GHD went; B thent.

37GHDB ere.

26-27 Het O.T. noemt slechts 3 eigennamen van engelen: Michaël. Raphaël en Gabriël, die aartsengelen heeten. Nochtans meenen veel godgeleerden, dat deze drie tot een hooger koor moeten gerekend worden. TKG plaatst Raphaël onder de ‘Virtutes’, volgensComp. II, cap. 20: R. interpretatur medicina Dei et est de ordine Virtutum, quia mirabilia magna fecit.

30 lantsghenoeten. V e r d a m heeft wel lantgenoot, hetzelfde als lantsate, in de bet.: een gezeten burger, geërfde. We zouden hier liever lezen:lantsgroeten.

*

40Exodus, 14:19-20.

[40] ⁴⁰scicken, als si van Gode tot sinen dienst gëordinieret sijn. Al- [41] sulken enghel wast, diet volc van Ysrahel leide uut Egypten [42] in dat lant van beloften ende ginc hem des daechs voer in [43] eenre columpnen van eenre wolken ende des nachtes in eenre [44] columpne van vuer.

[45] Dat seste choor isdominaciones, dat sijn die hemelsche heer- [46] scappien, die een ghemeen beveling⁴⁶hebben ende moghentheit [47] op alle gheesten. Hoir dienst is die wercken der heiligen ende [48] der enghelen selve te ontfangen ende die voor Gode te ant- [49] woorden⁴⁸ende van lof ende prijs weder te brenghen. Alsulken [50] enghel wast, die Moyses bede ont [4 b] finc voor den volc [51] ende brocht hem dair den stenen tafel in den berch van [52] Syna<i>, ende altijt midden was onder die tenten van des [53] volcs ende vacht mit hem.

54-57

Comp. I. c.: Troni dicuntur eo quod in eis Deus sedeat et judicia sua decernat. Vgl. echterI Thess. 4:16, waar ‘op het geroep van den

Aartsengel’ de dooden zullen verrijzen.

[54]^54-57Die sevende choor isthroni; hoor dienst is, dat si hem [55] Gode alse zetelen bereiden ende thronen, dat God mit sinen [56] recht ende oordel in hem wil altijt wonen ende doer hem loon

57Matth. 24:31.

[57] ⁵⁷gheven voor alle wercke ende verdienste. Alsulcken enghel sel [58] God senden ten ionxten daghen mitter Gods bazunen ende [59] stemme roepende: Staet op, ghi doden, en coomt ten oordel.

60-63

Comp. l.c.: Horum - Cherubin - officium est promovere homines ad divinam cognitionem...

ideo prae ceteris dicuntur lucere, quia plenitudinem luminis quam suscipiunt, aliis inferioribus

communicando transfundunt.

[60]^60-63Die achte ischerubin: hemelsche verclaerder engelscher [61] sin⁶⁰. Haer dienst is die volheit der fonteynen der ewigher wijs- [62] heit Gods te sceppen, <ende> die ons voort an leringe uut

63Apocal. 10:9.

[63] ⁶³te storten. Alsulken enghel wast, die sinte Jan gaf dat boec...

* 40G gheordiniert; HD gheordineert; B ghescicket.

46GH moghenticheyt.

48B verantwoorden.

57GHDB verdiente; B verdienten.

60GH enghelsche sin; D = A; B hemelsche verclaringe der enghelscher schijn.

62D = A ende na sceppen ontbr.

63CGHDB Apocalipsin ontbr. A boec Apocalipsin.

46 beveling: bevel.

48 antwoorden: verantwoorden; - ende van lof .. weder te brenghen: hun taak is lof en eerebetuiging over te brengen.

60 engelscher sin: van het verstand der (lagere) engelen zijn zij de hemelsche verlichters.

[64] te eeten, dat mit seven teykenen was besloten ende het wort [65] suet als honich in sinen monde.

65-68

dichterlijke vertaling vanComp. I.c.: in amore Dei ardere et alios ad incendium divamoris promovere.

[65]^65-68Die negende choor isseraphin: godlike, vuerende, vlam- [66] mende minne. Hoor dienst is in desen fackelen godliker lieve [67] altijt te barnen ende voort innighe herten dair mede te ont-

68Judices, 13:20.

[68]⁶⁸foncken. Alsulcken enghel wast die voor Sampsons vader ende [69] moeder in der flammen des offers, die si deden, op voer in [70] den hemel voir horen oghen.

Dat vijfte capittel is vanden achten hemelen die die heidensche meysteren bescriven.^1-2

3-43Vgl.Summa theol. I, qu. 68, a. 4, c. enComp, II, cap. 3 en 4.

[3]^3-43Die selve heydensche Philosophus ende oic die meyster inder [4] godheit hebben bescreven dat boven ons sijn achte hemelen.

[5] Die eerste hietaereum, dat is luchtighe hemel, daer die wol- [6] ken warden ghevoort, die wint wayet ende die voghelen vlie- [7] ghen. Die ander hemel hietethereum, dat is die werckende [8] hemel daer in [4 c] pressien ghescien aentocht⁸vander [9] aerden ende verburghen werc der luchten als reghen, douwe [10] ende haghel, snee, vorst, donre, blixem ende des ghelijcs. Die [11] derde hemel hietolympum, dat is die stille, blinckende hemel, [12] daer grote reinicheit is ende rust ende men mach dair horen sterren [13] roeren malcander, datsi clincken of<t> seiden-spil¹³

[14] waer. Die vierde hietigneum, dat is die vuerige hemel, daer die

* 63GD tinnakele; H terminakele; B signaculen.

64GHD saet.

65G vuerighe; H vierighe; D = A; B vuer ende vlammende minne.

67GH ontfenghen; D ontfingen; B ontsteken.

1.H Capittelum van den achte hemelen die de meyster ondersceiden.

3GH phylosooph; D philoysooph; B philosophen.

8B ademtocht.

9CGH werc; DA wert; B wort; - GH reghen, dou, haghel; D = A; B haghel, reghen, douwe.

13GHB oft; D = A of.

1-2 Het opschrift is niet geheel juist, daar de ‘heydensche meysteren’ niet over den achtsten hemel, d.i. ‘die hemel der heiligher Drievoudicheit’ geschreven hebben.

8 aentocht: aantrekking.

13 scidenspil: snarenspel. Vgl. mnd. seidenspiel, mhd. saitenspil. K i l i a e n : seydenspel. (Sax.

Sicambr.).

*

[15] ronde appel des vuers staat, dat men hietspera ignis, die niet [16] binnen hem noch buten hem en barnt. Ende dair meynen die [17] lerars, dat dair dat veghevier is. Die vijfte hemel hietsyde- [18]reum, dat is die ghesterrende hemel, dair die planeten in staen [19] also grote berghe in lande ghewrocht, die die archangelen [20] regieren ende voirstaen, dat die werelt ghescie na horen ver- [21] dienst ende naden wille Gods. Dese planeten sijn onthout²¹alles [22] levens, wesens, werckes ende beweghens der ghemeenre natu- [23] ren. Die seste hemel hietcristallinum, dat is cristallen hemel, [24] die alre eerste water was, ende God deden vastrunnen²⁴ende [25] hieten firmament, daar veel craftighe uutvloet van co-

[26] men²⁵, want die enghelen sijn daer veel tiden, als si den he- [27] mel ordinieren sellen of tot ons comen, ende die zielen sijn [28] daer menighe tijt, nadat si uut den veghevier comen. Die [29] sevende hemel hietempyreum, dat is een vuerich, ronde [30] hemel, die buten ghien eynde en heeft; daer binnen en is [31] ghien guets ghebrec. Want het is die eyghen stat Gods der

32Comp. II, cap. 1:

Coaevae sunt quatuor hae primitiae rerum creaturae:

coelum empyreum, angeli, materia mundi et tempus.

[32] ³²enghelen en der heilighen mit horen choren, ende dit was dat [33] eerste werc, dat Gode dede, doe hi in den aenbeghin sciep die [34] werelt. Die achte he [4 d] mel hietCelum Trinitatis, dat is

[35] die hemel der heiligher Drievoudicheit, die boven alle gesca-^35-37 [36] pen guede overweselic steit <ende> in hem selven wel

[37] ghenoechde, eer enich dinck ghescapen wert of eer tijt of [38] stede was. Tot desen en mach ghien puyr creatuer gheraken [39] dan die ziel ons liefs heren Ihesu Christi. In desen winnet die

* 17GH leerre.

GHDB veghevier is purgatorium.

18GH ghestarrede.

19GH alse grote borghe in lande ghewracht; B als grote borghe lande.

20DB verstaen.

24GH God deden vaste runnen, A rumen.

25G kreftighe uutvloet; H crachtighe; D = A; B crachtigher uutvloeyen.

33GHD in den (D der) beghin op sciep.

GHD steit; B scheit; A sceit.

38GHD tot desen hemel en vermach.

21 onthout = instandhouding.

24 rumen,lees: rinnen = stollen, gestremd worden.

25 dair veel creftighe uutvloet van comen = waarvan veel krachten uitstroomen.

35-37 de H. Drievuldigheid, die als opperwezen boven al het geschapene verheven staat en zich zelf genoeg is.

[40] Vader den Soon uut hem selven al ghelijck ende die heilige [41] Gheest unttret van hem beiden. Hoor aenschijn lichtet inden [42] hemelempyreo ende dat licht der glorien te scouwen is dat [43] ewige leven, dat ons God wil gonnen ende gheven. Amen.

1-70Comp, II, cap. 3 en 7.

1-70Dat seste capittel is vanden. VII. planeten des hemels.^1-70

3-6Comp, II, cap. 4:

operantur quoque corpora superiora distinctivam significationem dierum secundum lumen Solis et distinctionem mensium secundum lumen Lunae ac distinctionem annorum secundum motum Solis in aliquo circulo atque distinctionem temporum secundum varium cursum planetorum... superiora influunt in inferiora virtutem motivam, vegetativam, sensitivam et omnium generabilium productivam.

[3]^3-6Der planeten sijn seven anden firmament, die alle lant, [4] lucht ende water ommegaen, die alle tijt, iaren, daghen ende [5] oghenblicken meten, ende alle leven, werck, arbeit ende

6-8T h o m a s

C a n t i m p r a t e n s i s , De naturis rerum, lib. XVII, cap. 2: firmamentum in instanti moveretur nisi esset prohibens: et propterea positi sunt planetae magni, qui motu naturali moventur contra firmamentum ad motus sui velocitatem impediendam.

Si autem moveretur firmamentum, in instanti, esset rerum confusio.

[6] ^6-8beroeren voirstaen. Si sijn onthout der ghemeenre naturen [7] ende stonden si stil een oghenblic lanc, al dat inder werelt [8] is soude in een nu vluchtede niet warden.⁸

[9] Die eerste planeet hietSaturnus, die is die alre wreetste

[10] ende hoochste. Hi is cout ende droghe in sinen wercken. Want [11] als hi regniert, wart die vrucht inden lichaem teder ende cranck.

[12] Hi is heer ende staet boven alle rijcdoem. Die archangel

* 41GH voerttret; D vertret; B vertrect. - GH luchtet; D luchter; B lichter.

43GH dat ons goed.

Capittel 6.

B Dit capittel ontbr.

8GHD in een nu vluchtes (H vluchts; D vlucht) te niete (D niet) warden.

9H alre veerste.

11G wart d.v.; H is d.v.; D d.v.

1-70 De getallen zijn dikwijls onjuist. We hebben ze verbeterd naar den incunabel van hetComp.

der Kon. Bibl. Den Haag, wijl daar de optelling der afzonderlijke getallen inderdaad de totaalsom oplevert, die overeenkomt met het eindcijfer in T h o m a s C a n t i m p r a t e n s i s , De naturis rerum. lib. XVII, cap. 2: usque ad celum centum et novem millia et trecenta septuaginta quinque milliaria.

8 in een nu vluchtede niet warden: in een oogenblik dadelijk te niet gaan.

*

[13] Cassiel regierten ende <hi> woent in een yeghelic teyken [14] des hemels.XXX. maenden; also vervolt hi sinen loop in der- [15] tich iaren. Hi is versceiden vanden hoochsten firmament drie [16] ende twintich dusent milen.CCCC. ende.XXXVI. milen.

[17] Die ander planeet hietJupiter, die [5 a] is claer wit als

[18] melc, blenckende ende wel ghetempert, heet ende vuchtig. Hi [19] maect die vrucht inden lichaem vroem van leven; hi is heer [20] ende staet boven alle hulp ende macht. Die archangel Sachiel [21] regierten ende hi woent in een yeghelic <teyken> een iaer22 lanc [22] ende so vervolt hi sinen loop in.XII. iaren. Hi is verscei-

[23] den ende staet vander eerster planeet Saturnus <VI> dusent²³. [24] <D>CCC. ende.XII. milen.

[25] Die derde planeet hietMars, die schijnt vuerich ende ghift [26] van hem lichte rayen; hi is heet ende droech ende dair-om [27] is hi die vrucht scadelic ende hi is heer gheset van strijt ende [28] van oorloghe. Die archangel Samael regierten ende hi woent [29] in een ygelic teyken.XL. daghen; also vervolt hi sinen loop [30] ende hi is versceiden van Jupiter, die boven hem staet, ses³⁰ [31] dusent. <D>CCC. endeXII. milen.

[32] Die vierde planeet hietSol, dats die sonne, die achtwarf [33] meerre is dan die werelt; hi is heet ende alleen luchtig voor [34] allen anderen planeten, die hi boven hem ende beneden hem [35] verluchtet ende daerom is hi die middelste. Hi is een heer [36] ende een vader alre natuerliker winnige³⁶ende seer toetreclich.

[37] Die archangel Michael regierten ende hi merret³⁷in een yghelic [38] teyken.XXX. daghen ende.X. uren; also vervolt hi sinen loop

39A: 15125 lees: 15625.

[39] ³⁹en hi is gesceiden van Mars die boven hem is,XV. dusent.

[40] <D>CendeXXV. milen.

[41] Die vijfte planeet hietVenus, dat is die morghensterre; hi [42] heeft die blenckende verwe als electrum⁴², scoenre schinende

43A: vruchtich lees met C:

vuchtich (Comp: humidus).

[43] ⁴³dan enich ander planeet; hi is heet ende vuchtich ende ver-

* 13G ende hi woent in een iuwelyc (H nighelijc) teyken.

23GH 6812.

28H Samahel.

30GH 6812.

39GH 15625.

23 bilees VI; 6312 lees 6812.

30 6312lees 6812.

36 natuerliker winnige: natuurlijke voortbrenging; - toetreclick: aantrekkende, aantrekkingskracht uitoefenend.

37 merret: vertoeft.

42 electrum: benaming van een metaalsoort, messing, geel-koper, van de kleur als barnsteen.