R. de Rooi
Kanttekeningen bij de verkiezings- uitslag
Kamer 1963 Staten 1966 Kamer 1967 stemmen pct. stemmen pct. stemmen pct.
KVP 1.995.352 31,88 2.034.721 30,14 1.822.904 26,51 PvdA 1.753.084 28,01 1.580.971 23,42 1.620.112 23,55 VVD 643.839 10,28 676.092 10,02 738.202 10,74
ARP 545.836 8,72 558.477 8,27 681.060 9,90
CHU 536.801 8,57 629.806 9,33 560.033 8,15
CPN 173.325 2,76 183,571 2,72 248.318 3,16
PSP 189.373 3,02 336.510 4,99 197.206 2,86
SGP 143.818 2,29 140.148 2,03 138.069 2,01
BP 133.231 2,12 454.ü72 6,73 327.953 4,77
D '66 307.810 4,66
GPV 46.324 0,74 52.049 0,77 59.156 0,86
overigen 97.538 1,61 104.273 1,53 177.207 2,58
Totaal 6.258.521 100,- 6.750.690 100,- 6.878.030 100,-
Verkiezingen in Nederland worden tegenwoordig begeleid on ge- volgd door onderzoek naar de beweging en de beweegruuenen van de kiezers. Voor een artikel als dit is dat een groot voordeel. Enerzijds kan de schrijver steunen op resultaton van 'bliksemonderzoek', zoals in Utrecht en Nijmegen is gehouden, anderzijds hoeft hij niet voor beter of slechter giswerk terug te deinzen in de wetenschap dat gedegener onderzoek foute conclusies wel zal rechtzetten. Zo'n grondig onderzoek 11aar de verkiemngen wordt verricht door politicologen van de Vrije Uni- versiteit. Naar verluidt zullen voorlopige uitkomsten van dit onderzoek niet zolang uitblijven.
Hierdoor gesterkt wil ik graag enkele meer of minder speculatieve kanttekeningen bij de uitslag maken.
Het meest opvallende kenmerk is dat we blijkbaar (voor-
goed?) in een periode zijn beland, waarin verkiezingen )..'l'Otere
versohuivingen teweegbrengen dan we in Nederland gewend zijn geweest ,en dat er een toenemende uitwaaier1ing van stemmen plaatsvindt.
Afgaande op het onderzoek van het Instituut voor Toegepas- te Sociologie in Nijmegen en dat van M. P. A. van Dam in U~eoht zijn ook de verborgen versohuivingen 'aanzienlijk ge- weest, al moet betwijfeld worden of de ui't!komsten van dit onderzoek rep1.1esentatief zijn voor de landelijke situatie. Dat de aantrekl<Jingskraoht van de 5 ,grote partijen sterk is afgeno-- men, blijkJt uit de cij~ers. In 1959 hadden ze samen nog 91,6 pct. van de stemmen, nu nog maar 78,8 pot. Dat is nog een respectabele hoeveelheid, maar als de verzwakking van deze 5 partijen structureel is, ontstaat een heel nieuwe situatie.
De PvdA.
Wat dat zou kunnen betekenen voor de toekomstige ontwik- keling, wil ik aan de hand van de uitslagen (zonder veel analy- se overigens) bekijken. In die eerste plaats bij de Partij van de Arbeid. Zij is sinds 1956 in neergaande lijn geweest, al ging dat gepaard met oplevingen in 1959 en 1962. Haar diep- tepl.lint viel bij de raadsverkiezingen van 1966. De vraag is nu hoe de uitslrug van 15 februari jl. moet worden geïnterpreteerd.
Is ,er sprake van een nieuwe opgaande lijn op grond van een radicalere opstelling of weer van een 'tijdelijk herstel, geba- seerd op kiezersongenoegen over de nacht van Sohmelzer?
De PvdA blijkt bij nadere beschouwing in 5 provincies te winnen, in 5 provincies te verliezen en in 1 provincie (Utrecht) consllant te blij,ven. Zij heeft het er het best wgebraoht in LimbtWg en Zuid-Holland en het slechtst in Brabant en Gronin- gen. De winst in Limburg ligt, behalve in Maasrtridht, vooral in de ,kJeine!l1e plaatsen. In de typische mijnstreekplaats'en is er meest verlies of licht herstel. De reputatie van de partij als redder in de economische nood is ntiet zo indrukwekkend. De Limbrurgse winst lijM te zitten in deconfessionalisering bij de katholieken. De indruk dat de partij het niet goed doet in economisch zwakke gebieden, wordt bevestigd door de uits,J.a- gen van Groningen, Dvenlte en OverijseL De ontstane werkloos- heid wordt ook de PvdA aangerekend.
Uit het onderzoek van Van Dam en zijn medewerkers in
Utrecht valt het volgende omtrelllt winst en verlies af te leiden.
Winst Verlies
Van KVP netto ca. 20 pct. Naar D '66 ca. 30 pct.
Van BP
" 15 pct. Naar VVD ca. JO pct.
Van CHU
" 10 pct. Naar ARP ca. .5 pct.
Van PSP 5 pct. Naar CPN ca. 5 pct.
Het Utrechts onderzoek maakt duidelijk dat het verlies aan D'66 een verlies van jonge kiezers is en in mintdeve mate dat aan de VVD. Ook de PSP behoudt aanzienlijk meer jonge kie- zers dan gemiddeld. Wat de PvdA hier parten speelt, lijkt in de eers:te plaats 'haar gebondenheid aan de oude politit•ke con- stellatie. Dat haar progmm nietiw was, is te weinig doorge- drongen. Zij d1·oeg hot s1tempel van veroudering in d<• pell'SO- nen die haar vertegenwoordigden, in haar nadruk op <Ie werk- gelegenheid, in hert haa<r toegeschreven 'dogmatisme' en in haar buitenlandse politieke imago. Het verlangen nanr open- heid en zeggenschap, door de PvdA in de oppositieperiode-Von- deling ste1'k aangewakkerd, Wffl'd nu ,door D'66 het m<•est aan- gesproken. Deze club heeft de democmtiseringsgcdaohtn op uit- stekende wijze gedramatiseerd in haar twee punten van de ge- kozen premier en het disttrictenstelsel. Dat deze punten niet waren uitgewerkt en dat m.n. het eerste niet eens tot het doel bidt, mocht niet hinderen.
Het verlies aan de CPN kan helClllaal niet verklaavd worden als gtwolg van een meer linkse OlJstelling van de PvdA. De overgang van kiezers van PvdA naar ARP klopt niet in hert al- gemene doorbraakbeeld dat deze ved<iezingen te zien geven.
Het is nauwelijks aan te nemen dat het gereformeerde volks- deel immuun zou zijn voor de toenemende ontzuiling. Toch is het confessionele karakter van deze partij van belang geweest bij haar win~t. maar dan in combinatie met het feit dat zij als progress,ieve pa:t'tij is gezien.
Uit het Nijmeegse onderzoek bleek zij aantb·ekkelijk voor 'linkse KVP~ers', die blijkbaar gestCllld hebben als prof. Gie- len en A. C. de Bruyn, de oud-voorzitter van de KAB. De ARP heeft waarschijnlijk meer gewonnen met het reehtse deel van haar januskop. Met haar vijf ministers onder aanvoering van Zijlstra vér boven haar politieke stand levend, heeft zij een Colijn•effeot opgeroepen van de sterke en bekwame man- nen, die het land wel even op poten zullen zelt:ten. In een sfeer van onzeke-rheid en ontevredenheid kan zo iets func-tioneroo.
De ironie van het lot wil, dat de ARP hier als togenpool
163
van D'66 heeft gefunge~d. Zij heeft de kie2lffi"s getrokken diie het aan Jelle ov~laten, t~wijl de j0111ge democraten appelleren aan kiezers die nu eens wat :te zeggen wHlen hebben.
De confessionele partiien
Deze partijen zijn in het voorgaande al v~eld voor zover in verband staande met de PvdA. Ze verdienen ·iets m~ aan- dacht, omdat de lang verbeide doorbraak e~rndelijk begint te komen. Misschien is het dieptepunt van de KVP nu (26,5 pct.) een uitschieter, maar ook dan lijkt ham kans op definitief her- stel klein. Het v~schil tussen het aantal kathoiieke kiezers en de KVP-stemmers is te sterk gegroeid, nl. tot bijna -k van de katholieke kiezers. De doorbraak gaat langs •and~e wegen dan ooU is voorzien. Speciaal de Boeren Partij en D'66 hebben in korte tijd successen gehoekt.
Van Dam heeft laten zien, dat 38,2 pot. van de D'66 ldezers in Utrecht katholiek is. De Boeren Partij heeft hoge stemcij- fers in nagenoeg geheel k:at<holieke plaatsen. Het speelt onge- twijfeld een rol, dat socialisme en li:beralisme belast zijn met een soort erfvijandschap tegenover het katholicisme, al1thans in de ogen van een groot deel van d!e b~holieke bevolking.
Misschien speelt ook het hiermee strijdige argument mee dat beide partijen zich vaak te dicht bij de KVP hebben op- gesteld. Mogelijk zijn beide argumenten geldig, maar bij v~
schHlende groepen kat<holieken. Uit het Nijmeegse onderzoek bleek dat de meest k:erkse ka,tholieken overwegend nog KVP evenhwel ARP stemden, onder de minst kerkse veel BP- of PvdA-stemmers werden aangetroffen en in de middenmoot veel D'66-s,temmers.
Uit de landelijke cijf~s blij!«, dat de KVP zich relatief het best heeEt gehandhaafd in het noorden en Overijse!, waar het katholicisme gewoonlijk door zijn minderheidspositie veel be- wuster is. De KVP heeft het ·~ het slechtst afgebradht in Noord-Brabant, waar de winnaars D'66, VVD, ARP en CPN het relatief .goed gedlaan hebben en de verliezende Boeren Par- tij weinig veren heeft gelai'en.
De CHU is na de uitschieter van maart 1966 sterk afgezakt.
De politiek meer bewuste kiezers hebben ontdE!kt, dat er on-
der de oranjelak weinig schuilgaat. Er is een behoefte ge-
groeid aan partijen met een gezicht. Dit feit met de voort-
gaande ontzuiling voorspelt weinig goeds voor de toekomst van
de CHU. Ook de SGP lijdt onder de geest van dre tijd. De GPV vDmlt hierop een schijnbare uitzondering. Zij vertoont nog groei, die wel zal voorlkomen uit de grotere presentatiemoge- lijkheden die zij hezit nu ze in de Kamer is vertegenwoordigd.
Tot slot de ARP. Zij heeft gewonnen op christelijk radicalis- me en het sterke-mannen.-aureool. Dit lijkt geen houdbare com- binatie, vooral als de sterke mannen voor de VVD kiozen.
De overige partijen
D'66 is een onbeschreven blad. Er valt daarom we1mg van deze partij te zeggen. Bij de overwegend jonge kiezers is haar jeugd, enthousiasme en vernieuwingswil overgekomen. Zij zou verdwijnen als haar plannen voor een ,gekozen premier en een districtenstelsel werden uitgevoerd. Misschien zou zij d1m te- vreden zijn, hoewel de drang tot zelfhandhaving gewoonlijk met de partij meegroeit Verdwijning zou wel betekenen dat er een grote groep zwevoende kiezers zou bijkomen.
De partij heeft haar centrum in de randstad en vooral in haar bakermat Amsterdam. DaarbuH,en stuit ze blijkbaar nog op een publiotteJitsaohterstand. Die zal in de komende vier jaar worden opgeheven, dank zij haar Tweede-Kamerfractie van 7 man. Opmerkelijk is haar succes in BvaJbanrt. Hebben de goed Brabantse namen van Van Mierlo en Gruijters benevens hun lichte accenten daartoe bijgedmgen?
Gruijters heefit in elk geval zijn verwijdering uit de VVD op Toxopeus gewroken, want de VVD heeft, dank zij D'66, de boot gemist. Ze heeft gewonnen, maar er zat veel meer in, vooral dank zij haar dluidelijke conservatieve koers, die haar voor gro- te groepen katlboHeken aantrekkelijk heeft gemaak:t. In Brabant en Limburg behaalt ze haar beste resultaten.
De Boeren Partij heeft in de randstad zware verliezen geleden, maar daarbuiten heeft ze zich vrij goed gehandhaafd. Ze heeft zich in veel kleine plaatsen zelfs verbeterd.
De CPN is na een aarzelend herstel 'in 1966 nu duiddijk in opgaande lij,n met een winst van i op haar oorspronkelijke sterkte bij de Statenverkiezingen.
De PSP heeft 40 pct. van haar kiezers verloren, een dreun
waarvan ze zich moeilijk, zo ooit zal herstellen. Zij heeft veel
stemmen moeten afstaan aan D'66, ook wel aan de PvdA. Het
afebben van de koude oorlog ootneemt haar een voecH!llgsbo-
dem, terwijl de CPN daardoor juist aanvaardbaarder wordt.
Enkele conclusies.
V oor de PvdA zijn twee vmgen van belang: 1. Welke relati.e bestaat er tussen de politieke gebeurtenissen en haar opSIÎel- ling daarbij en de ver'kie!ZJingsuiil:slagen, en 2. Welke zinvolle reactie is er voor haar mogelijk?
Uit de gebeurtenissen kunnen er maar enkele gelicht wo1den die politiek relevant zijn te midden van de enorme politieke beweging van de laats'be jaren.
De vorming van het kabinet-Oals, de nacht van Schmelzer, de :toegenomen werkloosheid, het kabinet-Zijlsrra, het nieuwe 'gezicht' van de partij (ogenschijnlijk meer links, in elk geval duidelijker) zijn punten voor nader onderzoek.
De vorming van 'Mt kabilliet-Cals is buiten de kiezers om:ge- gaan, zodat de binding met hert electoraat zwak was. Haar im- populaire maatregelen kwamen hMd aan en ze heeft de succes- sen van het economisch herstel niet kunnen incasseren. Schmel- zer voorkwam dit door de PvdA 'beentje te lichten, hetgeen lukte. De kieze'T'S ervoeren het optreden van Sohmelzer als kwade rroow en beloonden hem dienovereenkomstig. Zijlstra kon als redder des vaderlands figurru·en en redde in elk geval de ARP.
Onder de kiezers was verbittering tegen het hele politieke bestel gegroeid, zowel door het ,gebrek aan zeggenschap bij de kie2lers als onder de achterblijvers van de welvaartsstaat. Aan de eerste kwaal zou D'66 tegemoetkomen, aan de tweede kwam de heer Koekoek al enige tijd tegemoet.
Gezien de buitengewoon hachelijke situatie waar de PvdA in verzeild raakte, mag ze van geluk spreken dat de verkiezin- gen een Hdht hersltel opgelevet·d hebben. De partij maak'be bo- vendien een periode van heroriëntering door, terwijl ze aan emstige inwendige kritiek blootstond. Dit waren ongetwijfeld nadelen, maar ook voo~JCdelen waren eraan verbO'll!den. Zij kreeg een aaruzienlijke mate van publiciteit voor haar pro~
gram, dat op geruchtmakende congressen werd vastgesteld. Dit program rverdient verdere uitwerking en wat scherpere contou- ren. Het hee~t betrel&ing op wat bij grote groepen als pr~
bleem wordt gevoeld. Het komt ook tegemoet aan de zeggen- sohapseisen in 'het landsbestuur die de kiezers, vooral de jon- gere, stellen.
Dat het niet of nog niet overkomt, berust op een gebrek aan geloofwaardigheid van de partij in twee opzichten. Ten
166
eerste, dat het gros van onze politieke V{)()lfillannen, en vooral van de Tweede-Kamerlraohle, wordt geassocieerd met vroegere fasen van het beleid. De sremmen van de jeugd op D'66 zijn een teken 'a:an de wand. Het mag juist zijn dat er onvoldoende geschiktere jonge'l'en aanwezig zijn, maar dart: neemt niet weg dat er nieit hard naar is gezooht. Het is nod.ig dat elk talent onder de 40 jaar waar de partij over beschikt, wordt opge- spoord en op~eleid voor een politieke rol. Dirt zou gepaard kun- nen gaan met een veel grotere mate van democraJtie binnen de partij, waardoor op zich het dode gewidht van de anciënni- teit zou verminderen.
Het tweede punt van ongeloofwaardigheid van de partij zit in de weigering tijdens de verkiezingscampagne te laten weten dat deze KVP voor ons geen coalitiepartner is. Het verwijt aan Schmelzer geen kleur te willen bekennen, slaat op ons terug.
Wij hebben niet laten weten onder welke voorwam'<lern sa- menwerking met de KVP wel of niet aanvaal'dbaar was. Emst maken met hervOl'ffiing va:n de onderneming hebben we ge- vraagd, maar dat is in deze formulering vaag en hot is de vraag of de Nederlandse kiezer hierin het meest geïnteJ'esseerd is. In deze fase ziet het ,ernaar uit, dat de PvdA in de oppo- sitie t!eredhtkomt. Gedurende die tijd kan zij haar inwendige herstel ter hand nemen langs de lijnen die hierboven ~ijn ge- noemd. De deconfessionalisering heeft een tempo ontwiklreld da:t de KVP missdhien niet langer tot de beheersende faotor in de Nederlandse politiek maakt. De KVP zal waars<,hijnlijk weinig voor een crisis voelen in de komende jaren. Dat zal het mogelijk maken in de nu volgende regeringsperiode uit te kijken naar een alternatieve coalitie voor de rechtse, waar Nederland terecht mee zit. Want de club van 4 die dk,aar op het ogenblik heeft gevonden, beschi:loc nog steeds over 5!'5,2 pot.
van de stemmen. Dirt is tevens een historisch dieptepunt voor deze combinatie, reden waarom een breuk in hun rijen in de lijn der verwachtingen ligt.
Het is bijzonder speculatief op grond van verkiezingsuitsJa-
gon voo~·spellingen t!e doen. De nu geeonstateerde ontwikkeling
geeft in elk geval geen steun aan de verwachting, dat de neer-
gang van de eonfessionele partijen te stuiten is. Vanuit deze
gedaohtengang kan de PvdA door te werken aan eigen herstel
de toekomst met enig op~imisme tegen1oetzien.
~~· ~.~---
R. Verboom
Kiesplicht: een politiek strijdpunt in de socialistische beweging
Een overzicht van de pro- en contra-argumenten.
Aanleiding rtot dit artikel is het onopvallend opduiken in het
vwldezingspro~3illl 1967 van het punt: 'afschaffing van de op- komstplicht.' De vanzelfsprekendheid waarmee dit geberuJ'de, welct:e niet de indruk dat hier voor het eerst dit punt in een ver- kiezingsprogram werd aangeroerd. En rtoch is dit het gevaL Noch in de verkiezingsprogramma's van de SDAP vanaf 1894 t), nooh in die van de PvdA 2) na de Tweede Wereldoorlog werd ook maar met een enkel woord orver de srtemplioht gesproken.
Bovendien is het nog maar nauwelijks twee jaar geleden, dat de fractie in de tweede kamer tégen een amandement Schakel (a.r.) stemde, waarin de afschaffing van de opkomstplicht uit de kieswet werd verlangd. Ten slotte werd, mede door sterke aandrang van de PvdA, op 5 oktober 1966 door minister Verdam een commissie geïnstalleerd die zich bezig zal houden met het vraagstuk van de opkomstplicht bij de verkiezingen. Deze commissie, onder voorzitterschap van onze partijgenoot J. Berger burgemeester van Groningen, heeft nog maar nauwelijks tijd ge- had om haar taak serieus aan te pakken. En eerst na deze voor- bereidende werkzaamheden zou dan een breed debat over deze politieke en principiële kwestie kunnen worden gehouden, aldus de vrijwel unanieme mening van de vaste Commissie van Binnen- landse Zaken. 3)
De vraag of er al dan niet een stemplicht bij de verkiezingen moet zijn, is in de Nedlerlandse socialistische beweging een om- streden punt geweest vanaf het moment dat het algemeen kies- recht in zicht kwam. Daarvoor had men nauwelijks aandacht 1) Oosterbaan, Politieke en Sociale Programma's, Parlement en Kiezer.
Verkiezingsprogramma's SDAP; 1895 (verschillende keren herzien);
1921; 1925; 1929; 1933 en 1937.
2) Parlement en Kiezer, Verkiezingsprogramma's PvdA; 1946; 1948;
1952; 1956; 1959 en 1963.
3) Handelingen Tweede Kamer (H.T.K.) 1965/'66, pg. C62.
aan deze kwestie besteed. Wel kwam in de oudste sociulistisohe programma's de eis van de 'verplichte' stemming
V'O()f,4 )
maar een wel'kelijk punt was het niet. Als later de oude socia- listisohe beweging in anarchistisch vaarwater komt, is er zelfs geen theoretische voorkeur meer voor de opkomstplicht. In de beginselverklaring van de Sooialisten-Bond, waarin de politieke strijd ondlergesdhikt wordt geacht aan de economische klassen- strijd, komt het punt niet meer voor. In 1911 ten slotte schreef F. Domela Nieuwenhuis zijn brochure tegen de stemplicht. 5)
'Welk recht heeft de Staat om te zeggen, gij moet stemmen?
Dat is een inbreuk op de persoonlijke vrijheid van de ergste soort.'
In kringen van de 'parlementairen', de SDAP, werd voorlopig niet aan de mogelijkheid van een stemdwang gedacht. In het strijdprogramma van 1895 werd eerder de nadruk gelegd op vrijwilligheid bij de uitoefening van het stemrecht dan op het dwingend karakter, als wordt verlangd dat 'de stemming ge- schiedt op een voor wbeiders geschikten tijd.'
Hoewel de partij zich niet direct over de stemplicht uitsprak, waren er wel aanwijzingen dat men afkerig van een derge- lijke dwangmaa:tregel was. F. van der Goes 6) b.v. kon in het verlangen om de stemplicht in de kieswet-Van Houten op te nemen, niets anders zien dan een 'conservatieve manoeuvre.' Men wil een stemplicht, 'omdat men in de heersohoode klasse nu reeds half radeloos is bij de gedachte dat de W<'1'klieden voor een klein gedeelte het stemrecht zullen ontvangen.' Het zijn de conservatieve hachten in de Kamer 'die hun toevlucht nemen tot het gedwongen stemmen van de menigte hunner eigen onontwikkelde partijgangers, waarvan zij zelf erkennen, dat zij te miserabel zijn om te stemmen anders dan door de wet gedwongen.( ... ) Kiezers uit de burgerlijke klasse van zulk gehalte :Zlijn het die met het doode gewicht van hun cijfer, de
4 ) W. H. Vliegen, De dageraad der Volksbevrijding, dl. I, pg. 32.
Het betrof de programma's van de Sociaal-Democratische Vereeni- ging (1878) en van de Sociaal-Democratische Bond (1882) waarin stond: algemeen enkelvoudig kiesrecht met geheime en vorplichte stemming.
5) F. Domela Nieuwenhuis, Stemplicht, Baarn, 1911, pg. 32.
6) F. van der Goes, Kiesdwang, Tweemaandelijks Tijdschrift voor Letteren, Kunst, Wetenschap en Politiek, 2e jg. 1895/'96, pgs.
317-339.
kleine schaar stemgerechtigde proletariërs moeten verpletteren.
Na 1895 raakte de kwesl:ie van de kiesdwang in socialistische kring geheel op de ach~t;ergrond. Nóch in 1899, als Troel!rtra de Kamer tracht te verlokken tot de uitspraak, dat zij het algemeen kiesrecht wil, nóch in 1903 itn zijn voorstel van wet om in arokel 80 van de grondwet het algemeen kiesrecht en het referendum op te nemen, wOl'dt ook maar met een enkel woord over de stemplicht, of de mogelijkheid van invoering gesproken 7 ). Om uit te sluiten dat een uitspmak van het volk bij referendum een beslissing zal zijn rvan te weinig kiezers - hetgeen mogelijk is als er geen stemplicht bestaat - verlangde hij s'lechts, dat 'het getal stemmen, door de meerderheid uitgebracht, minStens 1/3 van dwt aller !rtemgemchtigden bedraagt.' B) Het idee van een stemdwang is hierbij ver te zoeken.
In 1915-1916 stelde de regering-Cart van der Linden voor om het algemeen mannenkiesreoht, de mogelijkheid van vrouwen- kiesrecht en de ,evenredige vertegenwoordiging in artikel 80 van de grondwet op te nemen. Ten overvloede werd hieraan, zoals de regering verklaarde, de zinsnede toegevoegd: 'De verplich- ting om van het kiesrecht gebruik te maken kan door de wet worden opgelegd.' o)
Deze toevoeging bracht in de SDAP de discussie over de vraa:g, al of niet een stemplicht, op gang. Er bleken twee el- kaar ongeveer in evenwicht houdende stromingen te bestaan.
Duidelijk was dit op het buitengewoon partijcongres van januari 1916, dat was gewijd aan de grondwetsherzien~ng. Als compro- mis konden beide stromingen zich verenigen met het r~
ringsrvoorstel, dwt de definitieve beslissing aan een latere, ge- wone wetgever wilde overlaten. 'Stemplicht wordt mogelijk ge-
maa~kt. Wij (het congres) laten ons over het beginsel niet uit, 7) Opmerkelijk is dat Vliegen omstreeks deze tijd een actie moet hebben gevoerd voor de stemplicht. In de Tweede Kamer ver- klaarde hij in 1925: "Ik herinner mij, een dertigtal jaren geleden zelf een adres ontworpen en geteekend te hebben, waarin om stemplicht werd verzocht, omdat wij daarin waarborg zagen, dat bijv. werkgevers en dergelijke menschen hun ondergeschikten niet zouden kunnen verbieden om te gaan stemmen." (H.T.K. 1924/'25, pg. 1981).
8) mr. dr. H. J. Romeyn, Handelingen over de herziening der Grond- wet van 1815 (1887), Den Haag, 1907, dl. I, pg. 49.
9) mr. J. B. Kan, Handeling over de herziening der Grondwet, dl. I,
pgs. 296 en 348.
maar aanJVaarden het openen der mogelijkheid,' aldus de voor- z1tter Vliegen. 10) 'Maar dit staat vast,' aldus Schaper later in de Kam·er, 'dat dit alleen is kunnen gebeuren met den troost en het vooruitzidht, dat later over dit vraagstuk afzonderlijk kan worden gediscussieerd en daarover een beslissing ·kan wm- den genomen'. 11)
De discussie '2let~e zich na •het congres voort in 'De socialis- tische gids' en 'Het Volk.' Vliegen kondigde aan, dat hij 'vóór zou stemmen' als •er thans gestemd zou moeten worden. 12) Schaper was voorzichtiger. 'Hoe men over dit voorstel inzake stemplicht moge denken: iets reactionairs is het niet.' Boven- dien behoeft de partij nog niet voor of tegen de stemplicht te beslissen. 'De SDAP heeft gelegenheid zich tegen dien tijd ernstig te beraden.' 13)
De voorkeur V·an Vliegen vóór de invoeTing van een stem- plicht, zonder ,hierbij ook maar één argument te noemen, gaf Bonger het volgen~de politieke advies aan de fractie in de pen.
'Waar Vliegen ( ... ) zich voor de m.i. reactionaire sl:t'mplicht verklaart, veroorloof ik mij hie~rover een opmerking. Nu nl.
verzet tegen deze fraaiigheid uit alle partijen komt - meer- dere antirevolutionairen b.v. verklaarden er zich tegc11 14 ) -
is de aanneming ervan niet zeker, en behoeft waarschijnlijk dm:e 'prijs' voor het gelukken der grondwetsherziening niet betaald te worden. Vandaar dat n.m.m. op de voorstanders uit onze kamerfractie ( ... ) de plicht rust de argumenten •die er tégen zijn ingebracht te ontzenuwen, of anders ... tegen te stemmen.' 15)
In een illtvoerig artikel, eveneens in 'De socialistische gids,' ging Pola!k dieper :in op de vraag van de stemplicht. 16) Voor-
10) In de Tweede Kamer gec. door Mendels, Kan, dl. 11, pg. 739.
11) Kan, dl. 11, pg. 708.
12) W. H. Vliegen, De evenredigheid in het stelsel der Staatscom- missie. "De Socialistische Gids", Maandschrift der SDAP, lste jg., 1916, pg. 670.
13) J. H. Schaper, het kabinet Cart van der Linden. "S.G." lste jg.
pg. 97.
14) In het program van beginselen van de ARP werd in 1916 de zinsnede opgenomen: Krachtens beginsel verwerpt de partij stem- dwang. Bij de herziening van het program in 1961 wrdween deze uitspraak weer.
Hi) mr. W. A. Bonger, Het systeem d'Hondt. "S.G." lste jg. pg. 743, noot 1.
16) mr. J. L. Polak, Stemplicht. "S.G." 1ste jg. pgs. 326-342.
171
---~-~-
op staat - a1dus Polak - dat er bij de sociaal-demooraten tegenzin tegen de stemplicht bestaat, los van de principiële en praktische bezwaren. 'V er klaarbaar als men beden!«: dat de verplichte stemming, waar zij bestaat, steeds is ingevoerd tege- lijk met en als correctief op een sterke uHbreiding van het kies- recht.' De rechtvaardiging heeft een 'anti-democratisch karak- ter' en aan het streven naar invoering liggen 'conservatieve bedoelingen' ten grondslag.
Geen van de veelgebrillkte ai'gumenten vóór de stemplicht is bovendien doorslruggevend. De stemplicht garandeert b.v. zeker niet dat dan de volksvertegenwoordiging een zuiverder spi:egel- beeld zal vormen van de politieke schakeringen in ons land.
'Dit spiegelbeeld verliest aan zuiverheid niets, indien het die- genen niet reflecteert, die, blijkens hun onthouding van stem- ming, in dat beeld met willen worden opgenomen.' Het is even- min zeker, drut een stemplicht 'een eind aan het hatelijke 'op- halen' van kiezers en a,an de immorele pressie' zal maken, en dus de partijen de kosten zal besparen die hieraan thans moe- ten worden besteed. Ten slotte is - aldus Polak - de stem- plicht ook niet nodig om zijn 'opvoedende kracht.' 'W1e bij een gespannen verkiezingsstrijd ( ... ) vaP het nut en de noodzake- lijkhei:d om te gaan stemmen niet overtuigd wordt, die is voor de opvoedende kracht in het algemeen onvatbaar.' Ook de op- vatting dat de stemplicht bij het voorgestelde stelsel van de evenredige vertegenwoordiging zou behoren, wordt door hem bestreden. Immers, 'het besef, dat iedere stem meetelt ID. het resultarut der verkiezing, zal de partijen tot nog intensiever actie prikkelen - dan onder het districtenstelsel - en de onthouding terugbrengen tot haar natuurlijke grenzen; d.w.z. dat alleen diegenen zich op den duur aan de stemming zullen onttrekken, wien ieder poHtiek besef ontbreekt.'
Bovensll:aande beschouwingen en meningen waren bijdragen tot de meningsvorming binnen de partij over dit onderwerp, waar- over later misschien een beslissing zou worden genomen. Anders werd dlit toen de regering voorstelde de kiesplicht zelf in de grondwet op te nemen, en hiermee de zaak uit handen te nemen van de gewone wetgever. Bij nota van wijziging werd voorge- steld het laatste lid van artikel 80 te lezen als volgt: 'De uit- oefening van het kiesrecht is verplicht volgens regels door de wet te stellen.' 17)
17) Kan, dl. I, pg. 580. Uit de Memorie van Antwoord blijkt niet
172
Deze plotselinge wending van de regering kwam voor de SDAP als een onprettige verrassing. 'Eigenlijk gezeg<l, wordt in de grondwet de verplichting opgenomen, dan is onze partij min of meer overrompeld.' 18) Bij amendement werd door de fractie dan ook voo!l'gesteld de oorspronkelijke lezing over de stemplicht te herstellen.
Uit de mondelinge :toelichting die Schaper 1D) op zijn amende- ment gaf, blijkt in de eerste plaats, dat hij zelf en een meerder- heid van de SDAP-fraotie niet tegen dwang zijn, als het erom gaat de kiezers naar de stembus te krijgen. Het is 'een middel tegen het bestaande misbruik t.a.v. het ophalen dier kim:ers en de rol, welke het geld daarbij speelt.' Tegen lieden 'die vaa,tk niet gaan sternm·en, maar toah ook mede de pubHeke opinie vormen en kritiek uitoefenen, wanneer zij met den ~nng van zaken niet tevreden zijn.' Bovendien is het 'kiesretJht een functie welke vervuld moet worden.' Ten slotte is de Sitem- dwang ook 'geen gevaar voor de democratie, voor de vooruit- strevende partijen niet, omdat de onverschilligen onder alle poli- tieke sohaker~ngen ziiten en derhalve links als rechts er voor- deel van zal trekken.' 2o)
welke argumenten de regering voor deze koerswijziging heeft.
Vermeld wordt slechts: "Na overweging van het ten dt'ze (stern- plicht) in het Voorlopig Ver!>lag aangevoerde en na de met de Commissie van Rapporteurs gevoerde bespreking, vindt de onder- getekende vrijheid alsnog tot invoering van sternplicht het initia- tief te nemen." Kan, dl. I, pg. 563.
18) Schaper in de Tweede Kamer. Kan, dl. 11, pg. 708.
19) Kan, dl. 11, pgs. 706--709.
19a) P. J. Troelstra, Gedenkschriften, deel 4, Storm, 2e dr., Amster- dam, 1930, pg. 50---51. "De fraktie was over de stemplicht ver- deeld. Ik behoorde tot de leden, die zich verzetten tegen deze maatregel van reaktionaire aard, die de bedoeling had om de politiek onverschilligen en onbenulligen naar de stl•mbus te drijven. (-) ik achtte mij verplicht, aan een door Schaper inge- diend amendement, de vrucht van een kompromis in de fraktie, mijn stern te geven.''
20) Bij die voorkeur voor een sternplicht had Vliegen het dinde elec-
torale belang van de SDAP op het oog. "Het grote-stads-milieu,
(de bolwerken van de socialistische beweging, R. V.) wat anders
door het politieke leven het meest bewogen wordt, schijnt in
breeden kring politieke onverschilligheid te kweeken. Dut kiezers-
element wordt nu door de sternplicht naar de bus gebracht.''
W. H. Vliegen, Verkiezingsperspectieven. "S.G.'' 3e jg. 1918,
pg. 417.
Bij de replieken ~
1) zet hij nog eens duidelijk uiteen waarom hij als sociaal-democraat de invoering van een stemplicht wti:l.
'Ik behoef niet te zeggen, dat wij als sodaal-democraten niet zoo bang behoeven lte zijn voor 'dwang'. In menig opzicht willen wij dwang en hier willen wij het ook. ( ... ) Wij e.ischen ten minste, daJt men zich den gang naar de stembus geitroost om zich de politieke en economische vrijheid te veroveren.' ( ... ) Trouwens 'het is een oud sociaal·democratisch dookibeeld, ook in ons land, dat er moet zijn verplichte stemming ( ... ): wan- neer men heeft democratie, dan moet men ook hebben de ver- plichting om aan die dernoemtie deel te nemen.' ( ... ) 'demo- cratie wil zeggen volksregeering. Ik wil de arbeiders dan ook dwingen zich zelf te regeeren, en dat is, geloof ik, geoorloofd.' Praktische voordelen van de stemplicht verwachtte hij voor- al met het oog op de 'duizenden arbeiders, die door hun pa- troons worden weerhouden om hun stemrecht uit te oefenen, doordat zij op den dag van de stemming op siinksche wijze vastgehouden worden. ( ... ) Dat kan nu niet meer voorkomen, als er stemplicht is, dan moeten zij heen!'
Naast Schaper als voorstander van de stemplicht voerden drie leden varn de fractie het woord in de Kamer tégen de stemplicht.
Duys 22) kon wel begrijpen 'dat voor de stemplicht veel w®dt gevoeld in die kringen die altijd klagen over de eeuwige thuisblijvers die hun bij de verkiezingen de nederlaag bezorgen.' Maar zo vroeg hij zich af: 'is het werkelijk in 's lands belang, dat deze menschen, die altijd thuisblijven en zich van 's lands zaken niets aantrekken, met geweld naar de stembus worden gesleept?' ( ... ) 'Dit zijn in het algemeen de menschen - en nu spreek ik als sociaal•democraat - die de democratie niet vooruit, maar zeer achteruit zullen brengen.'
Kieerekoper 23) vu1de dit argument aan, door erop te wijzen, dat men 'nooit onzuive1'Cl1er beeld krijgt, dan wanneer men oo1k mensahen naar de stembus haalt, op wie de maatschappelijke strijd, welke zich voor hun oogen ontploo~t, zoo weinig indruk heeft gemaakt, dat zij daardoor niet reeds bewogen worden om in die ,groote worsteling hun e:igen aandeel op te vorderen.' ( ... ) 'Wanneer men in het publiek belang ,een zuivere uitspraak van de stembus wn bevorderen, zorg dan, dat ieder die wil,
21) Kan, dl. 1!, pg. 791-794.
22) Kan, dl. 11, pg. 731-734.
23) Kan, dl. 11, pg. 734-739.
kan komen tot de stembus, maar bevorder niet, dat men de mensahen dwingt om te komen, die niet willen en die misschien uit wraak dat men die dwang op hen uitoefent, op eün partij wellicht zullen stemmen, waarin zij den besten ranc'Une-maat- regel zien tegen den op hen uitgeoefenden dwang.'
Mendeis 24) trok eveneens zeer fel van leer tegen de stem- dwang, waarin hij niets goeds kon ontdekken, ook nieJI: voor de politieke opvoeding van de staatsburgers. 'Wij moeten de op- voeding van de volwassen burgers overlaten aan de vrije wer- king van de politieke en maatschappelijke krachten ~n ons volk zelf, dat moet het werk zijn van de politieke partijen, dat is <het werk van de propaganda, van de agitatie, van de voorlichting.
( ... ) Dat is juis:t de kracht geweest van de jonge en ni<'nWe be- weging van de sociaal-democratie .. .' ( ... ) 'Alleen uit~edoofde partijen, partijen die geen maatschappelijk perspectid meer hebben, waaruit zij nieuwe krachten kunnen putten. . . die par- tijen ... hebben de wet noodig tot organisatie van de politieke onbenulligheid en de politieke onverschilligheid.'
Bij de stemming werd het amendement-Schaper, dat vast had willen houden a:an de mogelijkheid dat een latere wet~ever de definitieve stemplicht zou regelen, door een meerderheid van katholieken, christelijk-historischen en de meeste liberalen verworpen. De partij-politieke verhoudingen in de Kaml'r brach- ten verder mee, dat de leden die zich tégen de stemplk'ht had- den uitgesproken, om die reden niet tegen het gehele artikel 80 konden stemmen. Zonder hoofdelijke stemming werd naast de evenredige vertegenwoordiging, het algemeen mannen:k.iesrecht, blanco vrouwenkiesrecht ook de stemplicht uitdrukkelijk in de grondwet opgeniOIIllen.
Intussen bleek het met 'de praktijk van de opkomstplicht bij de verkiezingen maar treurig gesteld te zijn. Bij de verkierzingen van 1918 b.v. bleef meer dan 10 pot. van de kiezers thuis. En de politieke belangstelling bleef zich ook daarna in ,dalende lijn be- wegen en uitte 2'Jich, mede door het bestaan van de SIOOrndwang, op een manier die direct het aanzien van de democmtische in- stellingen aantastte. De opkomst en het succes van rapaille- partijen, de verkiezing van 'Had-je-me-maar' in de gemeente- raad van Amsterdam spraken in derzen duidelijke taal.
Het eno!l'm aantal kiezers die niet aan de wettelijke opkomst-
24) Kan, dl. Il, pg. 739-744.
plicht voldeden, maakten het bovendien onmogelijk om tegen alle kieswetovertreders een vervolging in te stellen.
De SDAP-fractie gaat 'om'!
Het debacle van de opkomstplicht dwong de regering min of meer om bij de eerstvolgende grondwetsherzieningen (1921- 1922) met een voorstel te komen om de stemplicht als grond- wettelijke eis af te zwakken. Onder aandrang van de Kamer sitelde zij VOOil' artikel 80, 4de lid aldus te lezen: 'De wet kan de uitoefening van het kiesrecht verplicht stellen.' Het vraagstuk zou dan door de gewone wetgever O[}der ogen kunnen worden gezien. Het amendement-Schaper, in 1916 verwmpen, werd nu dus door de regef'ing overgenomen. Een antirevolutio- nair amendement ging verder d31Il het regeringsvoorstel en ver- langde dat alles over de kiesdwang uit de grondwet zoru worden verwijderd.
Bij de behandeling in de Tweede Kamer voerde voor de SDAP Schaper het woord. 25) Nogmaals zette hij uiteen waar- om hij in beginsel vóór een stemplicht was: 'vooral om tegen te gaan het immorele ophalen van kiezers, wat tot gevolg had, dat langzamerhand een aantal kiezers ... zeliden: als je mij niet met een auto komt afhalen, ga :ik niet stemmen. ( ... ) Deze zonderlinge medeburgers die. er een autoritje wilden uitslaan, bedierven de vrijheid van stemming en daarom heb ik dit min of meer corrupte stelsel van stemmenophalen bestreden door warm de stemplicht te verdedigen.'
'Intussen, wat is gebleken? De sltemplicht wordt niet nage- leefd. . . maar (ook) niet vervolgd. Het systeem is mislukt.
Het wordt dan een belaching van de wet en doen wij beter, die bepaling in te trekken.'
'Ik ben dus van mijn vroeger standpunt teruggekomen door de ervaring. Ik zwicht voor de werkelijkheid. Het is gebleken, dat het in ons land niet kan . . . . Daarom zullen wij tégen de stemplicht stemmen.'
Gesteund door voorstanders van de sltemdwang, die uit de schrapping van de stemplicht uit de grondwet niet wilden aflei- den dat nu ook de gewone wetgever niet meer bevoegd zou zijn om de stemdwang te regelen, werd het amendemoort van de ARP door het parlement aangenomen. In 1916 was de stem- plicht uitdrukkelijk in de grondwet opgenomen, in 1922 ver- dween zij er weer geheel uit. In de additionele artikelen, dle
25) H.T.K. 1921/'22, pg. 802.
het kiesrecht voorlopig regelden, bleef de kiesdwang eohter be- staan. Een AR-amendement om ook hier deze dwangmaail:regel te schrappen, wel.'d door de Kamer verworpen. De SDAP-fractie ondersteunde ook deze AR poging. En Traelstra verklaarde bij deze gelegenheid, dat het gezag van die plicht volkomen weg was, nu meer dan 200.000 kiezers zich hieraan niet stoorden, en bo'V'endien de desbeitreffende bepaling uit de grondwet was ge- schrapt. 26)
De SDAP hield aan het eenmaal ingenomen standpunt tégen de kiesdwang vast. Toen in 1923 een wijziging in de kieswet werd voorgesteld, ondersteunde· men een amendement-Beuroer (a.r.), dat er toe strekte de kiesplicht te laten vervallen, omdat deze in de praktijk toch niet te handhaven was. Schap<'f onder- schreef deze conclusie ten volle. 27) Bovendien was hPm geble- ken, dat de opkomstplicht geen afdoende garantie bood tegen het ophalen van kiezers. 'Ik vind dat schandelijk, maar het is ge- bleken, dat thans het ophalen van kiezers reeds weer begonnen is. Ondanks de 'stemplicht' moet men ze toch weer gaan halen en gaat het dezelfde koers uit.' En tegen de voorstanders van de stemplicht: 'De ironie van het lot heeft gewild, dat aan de stemplicht. . . wordt vastgehouden door de Christelijk-Histori- schen; terwijl in de historie die stemplicht niet bekend is, en ...
ook door de Vrijheidsbond, die wel de vrijheid wil, maar bij de stembus de verplichting.'
De stemming over het amendement-Beuroer was een dub- beltje op zijn kant. Met 39 stemmen vóór en 39 tégPn staak- ten de stemmen. Bij de herstemming, die de volgende dag plaatsvond, werd het amendemen't echter met vrij gr<Jte meer- derheid verworpen. De zaak bleef bij het oude en do slechte opkomstpraktijken bij de stembus bleven de onmogelijkheid van deze dwangmaatregel aantonen.
Tot deze slotsom kwam ook de regering. In 1924 stelde zij voor om de strafsanctie maar uit de kieswet te laten verval- len. 28 ) De opkomstplicht zelf wilde men echter gehandhaafd zien.
26) H.T.K. 1921/'22, pg. 1020.
27) H.T.K. 1922/'23, pg. 2034.
28) H.T.K. 1924/'25, Bijl. no. 296, pg. 3. "Terwille van den eerbied voor wettelijke voorschriften zullen dan ook bepaling<•n betref- fende strafrechtelijke sanctie op de naleving van do kieswet behaoren te vervallen."
177
In de Kamer werd tegen dit tweeslachtig karakter scherp stel- ling genomen. Een r.-k. amendemenJ!: stelde voor de strafsanctie onveranderd 'te handh:wen. Een Hberaal/r.~k. amendement wil- d!e de irmängsmogeHjkheden van de boete vereenvoudigen, dom:
deze in feite zonder strafvervolging automatisch te lalten innen door de ontvanger van de directe belastingen. En ten slotte was er een amendement-Vliegen, waarin werd vool"geste1d om alles OIVer de stemplicht uit de kieswet te laten vervallen.
In zijn mondelinge toelichting op het amendement wees Vlie- gen erop, dat di:t amendement niet was ingegeven door prin- cipiële overwegingen, ma,ar uitsluitend steunde op zakelijke mo- tieven. 29) 'Tegen stemplicht heb ik persoonlijk en heeft ook onze partij geen enkel principieel bezwaar. Dergelijke bevoegd- heid als plicht op te leggen, is niet in strijd met eenig demo- cratisch beginsel.' Nu ,echter dè regering voorstelt om de sanc- tie te schrappen, omdat deze in de praktijk tot niets heeft ge- leid moet ook de stemplicht zelf geschrapt worden. 'Wil men de sandtie niet, goed, maar dan is het m.i. ook logisch, dat ook de verplichting waarop die sanctie slaa't, wegvalt.'
Het amendement-Vliegen, slechts ondersteund door de ARP, werd door de Kamer met grote meerderheid verworpen. Het amendement-Oud (lib.) werd ingetrokken en het r.-k. amende- mem aangenomen. Nageleefd werd de stemplidht eoh'i'er niet en strafrechtelijke vervolging moest op pralcl:i.sche gronden wel achterwege blijven. Alleen in Amsterdam al bleven b.v. bij de twee verkiezingen van 1927 - voor de Promeiale Staten en voor de gemeenteraad - meer d!an 60.000 krezers van de stem- bus weg.
In 1929 werd via een motie-Zand en in 1933 door middel van een amendement gepoogd om de kiesplicht af te schaffen. Bij de behandeling in de Kamer van dit amendement wees de socialist Van den Bergh so) o.m. op de hoge kosten - 3 ton - die de vervolging van de niet-opgekomen kiezers het rij'k per verkiezing kost. Hoe is het mogelijk 'dait in dezen (criSIÏs-}tijd 3 ton wordt uitgegeven voor iets, dat niets anders is dan een niet gerechtvaardigde krasse inbreuk op het beginsel van de vrijheid?' zo vroeg hij zich af. Verder is het niet in het algemeen belang, dat ook die kiezers moeten stemmen die
29) H.T.K. 1924/'25, pg. 1981.
30) H.T.K. 1932/'33, pg. 1556.
zonder stemdwang zouden zijn weggebleven. Integendeel net is een belaJng voor den Stmt, dat allOOIIJ hij stemt, die de beteekenis rvan zijn daad inziet en ook V!l"ijwillig zou zijn gekomen.' 31 )
Bij de laaJtste kieswetsherziening voor de oorlog waren het de sodalisten die het initiatief namen om de stemplicht af te schaffen, d.m.v. een amendement-Droes. Bij de mondelinge behandelring in de Kamer 32) wees deze erop dat de stomplicht heeft bijgedragen tot 'de ontaarding van den stembusstrijd door een te groot aJantal groepjes ten deele met lijsten zondor eenige beteekenis.' Want de tegenzin die tegen de stemplicht bestaat, kan leiden tot ·dwaasheden als het stemmen op de:.-:e niet- serieus rte nemen partijen enkel en alleen 'omdat zij daarmee het best de groote politieke partijen kunnen ergeren.' Boven- dien is het - ·aldus Drees - 'één van de verkeerdste elemen- ten in onze kieswet, dat wij de samenstelling van do volks- vertegenwoordiging mede willen laten beheerschen door met strafbepaling ter stembus te dwingen.' ( ... ) Zeker omdat deze dwangmaJa:tregel ook betekent een 'geheel noodeloos en onge- wenscht vers1terken (va.n) de anti-parlementair gezimlc groe- pen, die aan de verkiezingen zullen deelnemen.' 33) Ook deze socialistische poging om een omstreden onderwerp uit onze
31) zie ook K. Vorrink, Een halve eeuw beginselstrijd, 2e dr. Amster- dam, 1945, pg. 48. "Het moet betwijfeld worden of de methode van het "dwingt ze om in te gaan" voor enig volk tot zijn duurzaam heil geschikt is. Voor het Nederlandse volk is die methode in elk geval onbruikbaar. Zij is in een democratisch opgebouwd staats- bestel, waar elk burger zijn politieke wil tot uitdrukking brengen kan bij de samenstelling der wetgevende lichamen, principieel verwerpelijk."
32) H.T.K. 1934/'35, pg. 1855.
33) Kort geleden herhaalde W. Drees zijn advies. Dr. W. Drees, Een
ander kiesstelsel? Niet zo! "S. & D." jg. 23 nr. 4. april 1966,
pg. 280-281. "En men schrappe de opkomstplicht! Wij moeten
niet de onverschilligen, degenen die geen voorkeur hebhen en
hen die alle "politieke gedoe" verachten, door bedreiging met
geldboeten naar de stembus trachten te drijven. Zij kunnen natuur-
lijk ook blanco stemmen, maar velen van hen stemmen in den
blinde of op een niet ernstig te nemen partij, die geen staatkundig
beleid, maar wrevel en dwarsheid tot uiting brengt. Aan de poli-
tieke partijen blijve de taak kiezers te bewegen te gaan stemmen
door dezen in te lichten en te overtuigen."
kieswet te schrappen mislukte echter. Slechts gesteund door de ARP en CPH alsmede enkele individuele leden wero het amendement met 44 tegen 39 door de ~amer verworpen.
Direot na de bevrijding van ons land scheen dan ten slotte de beslissing te gaan vallen. Bij de nood:ZJakelijke herziening van de kieswet met het oog op de verkiezingen van 1946 stelde de regering-Schermerhom-Orees ook voor de stemplicht uit de wet te schrappen. 34) In de eerste plaats omdat dit 'voor de gemeenJtebesturen een verlichting van de administra- tieve bemoeiing betekent' die in eerste ins,tantie met het toe- zicht op de nakoming van de opkomstplicht zijn belast. Daar- naast was het kabinet echter van mening dat de stemplicht haar doel ver was voorbijgeschoten 'aangezien eenerzijds de gestelde sanctie niet het daarvan verwachte effect heeft geh3Jd, anderzijds met grond Vei'I:rouwd mag worden, dat onder de huidige omstandigheden het politieke verantwoordelijkheidsbesef van het Nederlandsche Volk van dien aard is, da:t ook zonder dwang aan de verkiezingen zal woroen deelgenomen.'35)
In de Kamer voerden twee socialistische woord~oerders het woord, nl. Goedhart en Van der Goes van Naters. Beiden ondersteunden het voorrstel van de regering.
Goedhart 36 ) zag in de stemplicht niet veel anders dan. een dwangmaatregel van de staat, daar waar de partijen te kort schoten om voldoende enthousiasme voor de verkiezingen op te roepen. Dat de grote massa van de kiezers aan de verkiezingen deel zal nemen 'dient men echter niet door dwang, noch door ongezonde loik- en sens:JJtieprikkels., maar door een bruisend partijleven te bewerkstelligen. Op de politieke par- tijen rust hier een groote taak.' Het veelgehoocde argument,
34) H.T.K. 1945/'46, Bijl. no. 125.
35) Door Het Vrije Volk (20 dec. 1945) werd deze poging met gema- tigd vertrouwen beoordeeld. "De stemdwang is nauw verbonden aan ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging, dat te zuiver- der werkt, naarmate het aantal kiezers, dat aan de stemming deelneemt, groter is. Doch alleen in zoverre een politieke over- tuiging en staatkundige belangstelling bij de kiezers bestaan. Zijn deze afwezig, dan is de verplichting tot uitoefening van deze openbare functie uit den boze. (-)Door afschaffing van de stem- plicht voor te stellen, draagt de regering bij tot een verfrissing in het politieke leven, waarvan versterking van de democratie het resultaat moge zijn."
36) H.T.K. 1945/'46, pg. 496.
180
.---~~~----·-·---
