MACHT EN ONMACHT VAN DE
TRANSNATIONALE ONDERNEMING
door Prof. Dr. P. Kuin
Transnationaal
Eerst even over de terminologie. Ik gebruik • overigens in aansluiting aan de Ver enigde Naties - liever het woord „transnationaal” dan „m ultinationaal”. Het laat ste kan aanduiden dat hetzij het m anagem ent, hetzij de aandeelhouders, hetzij de produktiecentra dan wel de afzetorganisaties over een m enigte van nationalitei ten zijn verspreid, o f daaruit zijn opgebouwd. Dat zijn geen van alle essentiële ken m erken van het verschijnsel dat wij hier behandelen. Essentieel is het werken dwars door de nationale grenzen heen. Men kan niet zeggen: doen alsof die gren zen niet bestaan. Wie dat zou proberen zou het gauw m oeten bezuren. M aar wel: de nationale begrenzingen niet als bepalend beschouwen voor de om vang en de locatie van de werkzaamheden. Dat kan ook gebeuren door een ondernem ing waarvan de leiders en financiers allen van één nationaliteit zijn en die m en dus moeilijk „m ultinationaal” kan noem en. Dat onder die leiders dan w eer lagere en m iddelbare m anagers van andere nationaliteiten werken, is een bijkomstigheid interessant, m aar niet essentieel.
Zelfs een „m enigte” (multitude) van vestigingsplaatsen is niet nodig. Een A m e rikaanse ondernem ing m et één fabriek in de Verenigde Staten, één in Mexico en één in Canada is geen multinationale, m aar wel een transnationale on derne ming. Zij bestrijkt een gebied dat door de nationale grenzen niet bepaald wordt en behandelt dat gebied als haar terrein - qua produktie, afzet, m anagem ent en financiering.
En daar ligt nu juist het probleem. Noch Canada noch Mexico vinden dat zo vanzelfsprekend als b.v. Ohio het vindt w anneer een ondernem ing uit Illinois ook op zijn gebied een fabriek begint. De nationale grenzen door welke de transna tionale ondernem ing (TNO) heenbreekt zijn gevoeliger dan de provinciegrenzen van een land of de binnengrenzen van een federatie. Toch is er, gezien de schaal vergroting die zich in deze eeuw op technisch en economisch gebied heeft vol trokken, geen reden voor b.v. een Nederlandse ondernem ing om Zundert o f Ol- denzaal als het eind van de wereld te beschouwen, netzom in als een Amerikaanse ondernem ing per se aan één kant van Lake O ntario zou m oeten blijven.
Met andere woorden: het zijn de nationale grenzen, of liever de gevoeligheden daarom trent, niet de ondernem ingen, die de problem en scheppen. Zij volgen de mogelijkheden van de techniek en van de m arkt en worden daarbij nolens volens transnationaal.
Macht
Invloed d aarentegen is het verm ogen van A om B ervan te overtuigen dat wat A wil goed is. (Om volledig te zijn: gezag • in de persoonlijke sfeer ■ is het verm ogen van A om in B de spontane behoefte te wekken hetzelfde te willen als A.)
Tussen naakte m acht en invloed ligt nog een soort verhulde macht. Dat is het verm ogen van A om „de om standigheden” (dat is het samenstel van structuren en spelregels w aarbinnen het leven van A, B, C enz. zich afspeelt) zo te beïnvloe den dat bepaalde processen zich per saldo in het voordeel van A voltrekken.
In dit artikel zal ik het woord m acht in deze laatste betekenis gebruiken, en wel in verband m et nationale gevoeligheden. „A” is dan natuurlijk de transnationale ondernem ing. De speciale m acht die m en haar toe schrijft m oet in dat transna tionale liggen. Imm ers, als het aan de grootte lag, o f aan de rijkdom, of aan de knapheid, zou het probleem niet specifiek zijn voor de TNO. Grote, rijke en knap geleide ondernem ingen bestaan ook binnen de grenzen van één land, als dat land m aar groot en geavanceerd genoeg is.
W at is - in verband m et de m acht - het specifieke van een TNO? Twee dingen: de vreem dheid en de spreiding.
Vreemdelingen
Elke werkmaatschappij van een TNO, buiten het eigen m oederland, verkeert in de positie van een buitenlands bedrijf. Dat heeft op het eerste gezicht alleen m aar nadelen. Men m oet de taal en de gew oonten van het land leren kennen, is niet direct vertrouwd m et de kringen die het land regeren en w ordt door de bedrijfs tak als een indringer gezien. De branche- en werkgeversorganisaties kom en voor zo’n indringer niet direct in het geweer. Bij de eerste foute stap van betekenis kan alles zich tegen hem keren en staat zelfs zijn bestaan op het spel. W aar zit dan die veronderstelde macht?
Sommigen zeggen dat het probleem op deze m anier verkeerd w ordt gesteld. H et „vreem de” bedrijf m ag dan niet zoveel m acht over de omgeving hebben, het onttrekt zich volgens h en aan de m acht die de staat in het land in kwestie over de rest van die omgeving heeft.
Tot degenen die zo reden eren behoort de Am erikaanse hoogleraar Raymond V em on, in zijn boek „Sovereignty at Bay” (New York 1971). Elke werkm aatschap pij van een buitenlands concern, zo zegt hij, ontvangt regelm atig twee strom en van bevelen: die uit het hoofdkwartier van het concern en die uit de hoofdstad van het land van vestiging. Als het er op aankom t zal zij de eigen hoofddirectie m eer gehoorzam en dan de regering van het „gastland”. Deze laatste ziet het bui tenlandse bedrijf dus als een „corpus alienum ”, w aarover het geen volledig gezag heeft. Aangezien alle regeringen tegenw oordig de behoefte hebben de ressources w aarover het land beschikt te dirigeren in de door hen m eest gewenste richtin gen, ontstaat hieruit een situatie van potentieel conflict.
Een scherpzinnige analyse, m aar - m et alle respect voor mijn voormalige col lega aan de Haw ard Business School - geen realistische. Iedere bestuurder van een TNO weet dat er van een regelm atige stroom van bevelen uit het centrum naar de periferie geen sprake is. Men kan zeker in onze tijd - een grote en sterk gelede organisatie alleen m aar leiden m et een hoge m ate van delegatie. Voor het w er ken dwars door een aantal nationale grenzen heen geldt dit nog m eer. Ook is het irreëel te spreken van een stroom van bevelen uit de hoofdstad n aar de bedrijven,
o f het nu buitenlandse o f nationale zijn. Er zijn w etten en verordeningen, ja, m aar die gelden voor iedereen. En „als het er op aankom t”, hebben zij in de m eest vol strekte zin voorrang boven eventuele tegengestelde wensen o f bevelen van het hoofdkantoor. Juist de kwetsbaarheid van de buitenlander m aakt dat hij zich m oet houden aan de w etten van het land. Doet hij dit niet dan ondervindt hij de m acht van de staat, wiens sancties kunnen variëren van boetes via gevangenis straffen o f uitwijzing tot en m et volledige onteigening.
De macht van de staat
De geschiedenis van de laatste kwart eeuw heeft bewezen dat dergelijke sancties een buitenlands bedrijf ook kunnen treffen als er van wetsovertreding geen spra ke is. Sociale „beginselen” en politieke opportuniteit hebben m enige regerings leider ertoe gebracht zijn eigen positie te versterken door iets spectaculairs tegen buitenlandse bedrijven te doen. Als de m acht van de staat wordt gebruikt, wint ook de zwakste nationale regering het van het sterkste internationale concern - tenm inste op haar beperkte grondgebied.
M aar wij hoeven aan deze extrem e situaties niet eens te denken. In het gewone leven gehoorzam en de werkmaatschappijen der TNO’s, tenm inste even nauw ge zet als de puur nationale ondernem ingen, aan de w etten en verordeningen van het land hunner vestiging. De TNO’s willen ook niet anders, getuige hun aan dringen op behandeling op voet van gelijkheid m et nationale ondernem ingen.
M aar hoe staat het m et eventuele niet wettelijk gefundeerde wensen en w en ken van de regering? De buitenlander zal die in het algem een ter harte nem en voor zover zij niet al te sterk tegen zijn eigen belang ingaan. Ook in dit opzicht verschilt hij niet wezenlijk van de binnenlandse ondernem er. De m ate van con- form atie hangt a f van de redelijkheid d er verzoeken en de strengheid van het po litieke systeem. Het kan zijn dat TNO’s wier hoofddirecties in een politiek machtig land gezeteld zijn, een wat grotere vrijheid hebben om in bepaalde vestigings landen hun eigen belang o f inzicht te laten prevaleren dan leiders van nationale ondernem ingen daar ter plaatse. M aar de m eeste TN O’s zijn niet in zo’n politiek machtig land (lees: de U.S.A.) gevestigd m et hun hoofdkwartier.
Zijn de wensen o f wenken van de regering van het gastland negatief („gelieve dit o f dat niet te doen”) dan worden zij in verrew eg de m eeste gevallen nageleefd, ook door de buitenlandse ondernem ingen. Zo’n wens o f wenk kan im m ers ge makkelijk in een wettelijk verbod worden omgezet.
Met positieve wensen is het lastiger, m et nam e als het om investeringen gaat. „Gelieve in dit o f dat probleem gebied een fabriek te vestigen” is een moeilijk ver zoek, als een inwilliging ervan hogere produktiekosten zou m eebrengen. Dit geldt zowel voor nationale als voor buitenlandse ondernem ers. In de praktijk heeft het alleen effect als het verzoek vergezeld gaat van extra faciliteiten (zelden afdoende) o f gekoppeld wordt aan een noodzakelijke bedrijfsvergunning. Ook in dit opzicht is de buitenlandse ond ernem er - vaak de laatst aangekom ene - eerder in het n a deel dan in het voordeel.
De macht van de vreemdeling
w aaraan zoveel eisen tot toezicht en beteugeling worden ontleend? In onze w e reld - Europa, Noord-Amerika - m erkt m en er niets van. Bata is in Nederland niet m achtiger dan Van Schijndel, Océ-Van der Grinten heeft niet m inder in de melk te brokken dan 3M. In de Verenigde Staten is Ciba-Geigy niet m achtiger dan Merck, Sharpe & Dohm.
M aar . . . in Canada is het al een beetje anders, en in Mexico helemaal. Daar worden Amerikaanse (V.S.) bedrijven door velen - ook in de eigen branche - ge vreesd en gewantrouwd. In Zuid-Amerika is dat nog sterker het geval. N ederland se, Duitse en Engelse TNO’s worden in Zuid-Europa als m achtig beschouwd. Eu ropese èn Am erikaanse TNO’s gelden als m achtig in grote delen van Afrika en Zuid-Oost Azië.
W aarom? Niet om dat zij politiek iets te vertellen zouden hebben, m aar om dat hun „vreemdelingschap” m eestal gepaard gaat m et technische en commerciële superioriteit. H et is de prestatie die gevreesd wordt, het gem ak w aarm ee zij zich een voorsprong verwerven op nationale concurrenten en zich onm isbaar m aken voor de consument. Daarbij kom t nog hun mogelijkheid om over rijke hulpbron nen aan kapitaal en m anagem enttalent te beschikken, w aardoor zij de prestatie steeds op peil kunnen houden (lees: verbeteren) en de werkmaatschappij zo nodig heen kunnen helpen door inzinkingen w aaraan een alleenstaand bedrijf mis schien al lang was bezweken.
H et is dus economische veel m eer dan politieke m acht die m en vreest. Econo mische m acht heeft twee kanten, geldm acht en prestatiem acht. De eerste heeft weinig positiefs. Zij leidt tot het opkopen van nationale bedrijven, soms alleen m aar om ze uit te schakelen, tot speculatie in onroerend goed zonder echte ver beteringen te brengen, en in enkele gevallen tot om kopen van invloedrijke p er sonen. Opkopen en om kopen zijn echter niet de m eest wezenlijke werkzaam he den van TNO’s, noch de m eest voorkomende. Ook w ordt lang niet alle geldm acht voor deze doeleinden gebruikt. Vaak kom t dit soort m acht tot uiting in het bou wen van superieure installaties, het accepteren van aanloopverliezen en het ver lenen van credieten. Deze dingen kom en per saldo heel dikwijls ten goede aan het land, m et nam e aan de afnem ers en de gebruikers.
Prestatiem acht is belangrijker en duurzam er. Zij m oet zich voortdurend op nieuw waarm aken, w ant wat de buitenlander eens als nieuwigheid bracht wordt gauw gem eengoed. Hij m oet zijn voorsprongsprem ie blijven verdienen door voortgaande verbeteringen in produktie en dienstbetoon. Dat kan hem gevreesd m aken bij de inheem se concurrentie. H et is echter voor hen ook een prikkel tot inspanning en vernieuwing.
Prestatiem acht kan door de politici in het gastland als onaangenaam worden ervaren, om dat het de buitenlandse ondernem ing een aureool van onm isbaar heid geeft. Vooral in gevoelige sectoren als transport, telecom m unicatie en m ijn bouw veroorzaakt dat gevoelens van afhankelijkheid. Dit is wat Vernon beschrijft als het „dependencia syndroom ” - niet voor niets een term uit Latijns Amerika.
H et syndroom doet zich het m eest voor m et betrekking tot buitenlandse o n dernem ingen die al een tijd in het gastland hebben gewerkt. En wel in gastlanden die technisch en economisch een achterstand hebben vergeleken bij de landen w aar de TN O’s m eestal vandaan komen. Diezelfde landen voelen de ongelijkheid (in prestatie, dus in macht) soms ook nog op een andere manier. Dat is als er o n derhandeld m oet worden over een nieuwe toelating. Zij vinden tegenover zich
m anagers en specialisten m et zo’n wereldwijde ervaring en zo’n arsenaal van a r gum enten, dat zij wel eens bang zijn „in de boot te worden genom en”. Ervaring, intellect en overredingskracht vorm en ook macht.
Over rem edies zal ik in dit artikel niet veel zeggen. Dat gebeurt voor een groot deel al in het artikel van Dr. Weinglas over gedragsregels. Alleen wil ik in verband m et de onderhandelingspositie, hierboven aangeduid, herinneren aan een raad die van de Amerikaanse hoogleraar Jack Behrm an afkomstig is, namelijk dat m i nisters en hoge am btenaren van ontwikkelingslanden zich in zulke gevallen laten bijstaan door onafhankelijke deskundigen uit industrielanden, die zij als consulen ten kunnen aanstellen o f b.v. van de W ereldbank kunnen lenen.
De m acht van de „vreem deling” die de TNO-werkmaatschappij is, bestaat dus hoofdzakelijk uit prestatiem acht. Dit houdt in dat deze m acht een functie is van de niveauverschillen die er in de wereld bestaan, in technisch en economisch op zicht, en van de belichaming daarvan in het kunnen van particuliere ondernem in gen. Die niveauverschillen kunnen ook bestaan tussen de streken van één land; daarom bestaan er „m achtsproblem en” tussen Engels en Frans Canada, tussen Noord- en Zuid-Italië, Noord- en Zuid-Spanje, Duits en Frans Zwitserland, Vlaams en Waals België. M aar als de gebieden van voorsprong en achterstand gescheiden zijn door nationale staatsgrenzen, dan wordt de penetratie van ondernem ingen uit de voorsprongsgebieden al gauw een zaak van internationale politiek.
Keuzemogelijkheid als macht
Met niveauverschillen in deze zin heeft het tweede aspect van de speciale positie der TNO’s niet te maken. Het eerste aspect was het vreemdelingschap. H et tw ee de duidde ik aan als „spreiding”, en wel spreiding over een aantal landen. Samen onderscheiden zij de TNO van ondernem ingen van gelijksoortige grootte en aard die slechts binnen de grenzen van één staat opereren.
Internationale spreiding geeft de ondernem ing keuzemogelijkheden die de n a tionale ondernem ing niet heeft. Die keuzemogelijkheden, zo zegt men, geven de TNO macht. Zij kan, als de condities van land X h aar niet aanstaan, land Y als vestigingsplaats voor een nieuwe werkmaatschappij kiezen. Zij kan zich aan de m acht van een regering onttrekken door h aar werkzaam heden naar een ander land over te plaatsen. Tegenover een moeilijk doende o f agressieve vakbeweging kan zij de mogelijkheid van zo’n overplaatsing als dreigem ent gebruiken. Dit geeft de TNO een machtspositie, aldus de critici, die de zuiver nationale ondernem ing niet heeft. H et zou misschien beter zijn de laatstgenoem de optie - die om even tueel weg te gaan - niet te zien als extra m acht van de TNO m aar als m inder m acht van haar tegenstanders in een conflictsituatie.
Eigenlijk de enige ondernem ingen die vrij gemakkelijk weg kunnen gaan zijn uiterst lichte industrieën, b.v. van com ponenten van electronische apparatuur of loonbewerkingsbedrijven zoals er in de confectie bestaan.
In praktisch alle andere gevallen betekent het besluit om uit een land te ver trekken het prijsgeven van grote bedragen, zo niet in de vorm van installaties dan toch in die van kosten- o f m arktvoordelen.
En bij enig doordenken - heeft niet een zuiver nationale ondernem ing in vele gevallen dezelfde optie? Kan Verkade niet n aar België gaan, o f De Beukelaer naar Spanje? Toegegeven, de stap is van zo’n nationale ondernem ing groter, m aar on mogelijk is het niet - en het gebeurt.
Als een nieuwe investering nog overwogen wordt, heeft de TNO inderdaad de vrijheid om nee te zeggen tegen een land dat h aar niet aanstaat. M aar m ag ze dat misschien? Niemand, ook niet een nationale ond ernem er o f financier kan tot een investering gedwongen worden als hij er geen heil in ziet.
Ja m aar, w ordt gezegd, de TNO kan aldus verschillende landen - lees: regerin gen - tegen elkaar uitspelen. Dat is een papieren argum ent. Wie een mijn wil o n t ginnen, een plantage aanleggen, een havenbedrijf stichten o f een bepaalde m arkt wil bedienen kan niet zeggen: „Als uw condities mij niet aanstaan ga ik wel naar het buurland”. In de m eeste gevallen zijn de delfstoffen, de bodem gesteldheid of de geografische situatie daar niet dezelfde, en een m arkt in het onwillige land A bedienen vanuit land B gaat natuurlijk helem aal niet. Bovendien: bij de wijd ver spreide TN O’s is de kans groot dat ze al in het buurland zijn. De enige vrijheid die zij in zo’n geval hebben is om tegen een lastige regering te zeggen: „Nee dank u.” Voor „uitspelen” is m aar heel weinig ruim te. Degenen die het argum ent h a n teren kom en trouwens nooit m et voorbeelden uit de praktijk. H et is een bedacht bezwaar, w aarvoor m en hier en daar een gekunstelde oplossing verzint. In wezen gaat het echter niet om die oplossing, m aar om een argum ent in het requisitoir.
Toch zit er wel iets in de gedachte dat keuzemogelijkheid m acht geeft. In de eerste plaats fiscaal. Het is in zijn algem eenheid niet juist dat TNO’s de winsten kunnen laten vallen daar w aar zij het minst belast zijn. Dat zou dan m oeten gaan via onder- o f overfacturering. Maar lang niet alle transnationale ondernem ingen hebben veel intra-concem leveranties van land tot land (bij Unilever b.v. bedragen deze slechts 396 van de totale omzet), en w aar ze bestaan (zoals b.v. bij de oliem aat schappijen oude stijl) is er van stap tot stap verificatie mogelijk m et geldende marktprijzen. Op die verificatie (eventueel ook door vergelijking m et facturen van anderen, o f van vroeger) zijn zowel de belasting- als de deviezenautoriteiten bij zonder tuk.
Nee, de fiscale uitwijkmogelijkheden zitten m eer in de zgn. „tax havens” - lan den o f vrijstaten m et uitzonderlijk lage belastingen. Zonder hierop ver in te gaan (het nut van deze „havens” is beperkter dan m en denkt) wil ik vaststellen dat dit geen kwestie van m acht is m aar van voordeel. H et zou een slechte rentm eester van anderm ans geld zijn die daar geen gebruik van m aakte als hij kon. De rem e die ligt geheel in de handen van de staten.
Belangrijker, uit een oogpunt van m acht èn voordeel is het verm ogen van TNO’s om, als ze een netw erk van fabrieken hebben in een aantal landen w aar tussen redelijk vrije handel bestaat, deze fabrieken zo te specialiseren dat ieder datgene m aakt waarvoor hij het best geschikt is. Ook kan m en aldus het zwaar tepunt van de produktie geleidelijk verplaatsen n aar de locaties w aar de
digheden het gunstigst zijn. Inzoverre heeft de vakbeweging gelijk, dat een zekere m ate van „ontwijking” mogelijk is. M aar arbeidsconflicten zijn voor zo’n geleide lijke ontwikkeling praktisch nooit de aanleiding. Daarvoor is er - in verband m et de noodzakelijke investeringen - teveel tijd en geld m ee gemoeid. De TNO zoekt eenvoudig, binnen haar eigen organisatie de optimale internationale arbeidsverdeling te bereiken. Zij is daarvoor heel wat beter geoutilleerd dan de nationale staten m et hun telkens w eer botsende souvereine belangen en gevoeligheden.
Conclusie
