S~D
SOCIA LISME EN DEMOCRATIE
MAANDBLAD VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID
Onder redactie van W. Banning, voorz.,
J.
M. den Uyl, secr., J. Barents,J. J.
A. Berger,J. J.
Buskes, N. v. d. Goes van Naters, Ph.J.
Idenburg,J.
F. de Jongh,J.
de Kadt, Th.J.
A. M. van Cier, H. Oosterhuis, H. Vos, Koos VorrinkJ AARGAN G 195 2 INHO UD
e
INHOUD JAARGANG 1952
Vraagstukken van de socialistische theorie De weg naar vrijheid: ir H. Vos ... . 3 De maatschappelijke orde in' socialis- tisch perspectief: drs ]. M. den Uyl . . 13 Op weg naar bestaanszekerheid: ]. G.
Suurhoff ...... 27 Cultuur en gemeenschap: dr Ph. { Idenburg . . . 44 Internationale gemeenschap: Geert Ruygers .... .. .. .. .... .. .... .. .. .. 56 Congresindrukken: prof. dr W. Ban- ning . .. .. .. .... .. .. .. .. .. .. .... . 67 De geestelijke situatie van het socia- lisme: prof. dr W. Banning . . . 81 Waarom zouden wij twijfelen?: H.
Oosterhuis .. . . ... 145 Het hedendaagse socialisme en de gedachtenwereld van Hendrik de Man:
drs F. de Jong Edz ...... 187 Mens en cultuur: prof. dr Fred. L.
Polak.. . . . . . . .. . . .• . . .. 209 De arbeider als aandeelhouder: A. ]. A. Vos. . . .. 266 Heroriëntering van het socialisme:
drs ]. M. den Uyl . . . .. 273 Internationaal socialisme: mr M. v. d.
Goes van Naters . . . .. 283 Het Plan een plan?: W. Polak .... 316 Het paleis en de blokken: drs ]. M.
den Uyl ... 321 De relatieve betekenis vän het demo- cratische socialisme: dr H. Verwey- Jonker ... 337 Kanttekeningen: prof. dr ]. Tinbergen 423 Heroriëntering van het socialisme:
prof. dr I. Samkalden ..... 426 Remmingen en mogelijkheden van het socialisme, internationaal: dr C. L. Pa- tijn ......................... 432 Internationale socialistische politiek:
ir H. Vos. . . .. 435 Gedachten over de toekomst van het socialisme: prof. dr Fred. L. Polak 523, 577 De relatieve betekenis van het demo- cratische socialisme: drs A. A. van Ameringen .. . . .. 538
Kanttekeningen: drs D. Roemers 544
Over de.. verhouding van utopie, socialistisch ideaal en compromis: H.
]. Hofstra .... 594 Na vijftig jaar strijden en getuigen:
Prof. dr W. Banning . . . . .. 641 Socialistisch isolement of sociale we- relddemocratie: ]. de Kadt ... 646 Wetenschappelijk of ethisch socialis- me?: mr Th. ]. A. M. van Lier 661
Binnenlandse politieke v
*
raagstukken De gemeenteclassificape: prof. dr ].P. Kruijt .... . 94 Het koninkrijk der Nederlanden: Mr S. W. v. d. Meer ... 123 Het groene van de "Groene": E. Jans- sen Perio . . . .. 130 Het nieuwe ideaal-beeld van de minis- ter in onze tijd: "Outsider" ...... 298 Enkele aspecten van de ontwikke- ling der publiekrechtelijke bedrijfs- organisatie: mr G. ]. Balkenstein . . .. 311 De g,emeenteclassificatie: ]. Roorda 324 Na de 25ste Juni: G. ]. N. M. Ruy- gers. .. .... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... 370 De gemeenteclassificatie, antwoord:
prof. dr ]. P. K1'lIiit ... 390 De verkiezingsuitslag: mr _ L. A. Don- ker ....... 401 Progressieve overwinning: ]. de Kadt 407 De verkiezingsuitslag en de partij:
prof. mr dr ]. Barents .... 419 Enkele sfellingen over de verkiezings- uitslag: drs ]. M. den Uyl ..... ,. . . .. 441 De kabinetsformatie: Koos Vorrink ., 499 De doorbraakwinst en de P.C.W.G.:
mr G. E. van Walsum ... ...
m4.
Consequenties van de verkiezingsuit- slag voor de K.W.G ... 517 Referendum en volksinitiatief: prof.
mr dr G. van den Bergh ..... 600 Een definitieve ouderdomsvoorziening:
]. ]. A. Berger ... ,... _ 665 De verdedigbaarheid van Nederland:
prof. mr dr ]. Barents ... 675
,I
Ongeldige stembiljetten: dr H. Ver- wey-lonker ... . . . .. 765
Buitenlandse politiek Interna1ionale gemeenschap: Geert Ruygers ... ', ... ',.,... 56 , Amerika en Spanje:' prof. mr dr ].
Barents ... 76 Amerikaans-Europees beraad te
Straatsburg: mr A. B. Cohen Stuart 138 Europese overheidsfinanciën: H. ]. \ Hofstra ...... 152 Neutralisme en dépit: mr ]. v. d.
Hoeven ... 163 Zesde algemene vergadering der Ver- enigde Naties: Geert Ruygers ... 171 Suez, het Midden-Oosten en het Pen- tagon: prof. mr dr J. Barents ... 179 De dynamiek der USSR: mr dr J. J.
Boasson ...... , ... ' 250 Internationaal socialisme: mr M. v. d.
Goes van N atefs . . . .. 283 Amerika op zoek naar een buiten- landse politiek: J. de Kadt ..... 288 De derde weg, opheffing van een dodelijk alternatief: dr W. H. Nagel 345 Een positieve weg: ir H. Vos ... 350 Joegoslavië: F. Kool ... 354, 458 Na de 25ste Juni: G. J. N. M. Ruygers 370 De Russische grondwet en de Sowjet- wetenschap: prof. mr dr G. v. d. Bergh. 37.3 Wereldleiding gevraagd: mr A. B.
Collen Stuart ... 378 De Nylon-oorlog: David Riesman .. 381 Remmingen en mogelijkheden van het socialisme, internationaal: dr C.
L. Patijn ... '. . . .. 432 Internationale socialistische politiek:
ir H. Vos .. ...... " 435 Eisenhower als president: prof. mr dr 1. Barents .. . . ... 446 Europees perspectief: F. H. van Meer 481 ,De verdedigbaarheid van West-Euro-
pa: prof. mr dr J. Barents ..... 547 Bevan en het Bevanisme: drs ]. ·M.
den Uul ... ,... 563 Socialisme in Zuidwest-Azië: P. van 't Veer. .. .. .. .. .... .... .. .. .. .. ... 626 De verdedigbaarheid van Nederland:
prof. mr dl' ]. Barents '. . . .. 675 Politieke parade in Moskou: 1. de Kadt 693 Politiek in een gecompliceerd wereld- deel: dr B. Grijshout ... , .. 730
Is een andere Rusland-politiek moge-
lijk?: ars F. Hartog ... 745
*
Sociale en economische vraagstukken De maatschappelijkè' orde in socialis- tisch perspectief: drs J. M. den Vyl 13 Op weg naar bestaanszekerheid: J. G.
Suurhoff ... 27 De gemeellteclassificatie: prof· dr J.
P. Kruijt ... , ~4 Europese overheidsfinanciën: H. J.
Hofstra ....... 152 De arbeider als aandeelhouder: A. J.
A. Vos... .... .. ... 266 Enkele aspecten van de ontwikkeling der publiekrechtelijke bedrijfsorgani- satie: mr G. ]. Balkenstein ... 311 De gemeellteclassificatie: J. Roordà 324
De gemeellteclassificatie, antwoord:
prof. dr l. P. Kruiit ... 390 Een definitieve ouderdomsvoorziening:
J. ]. A. Berger ... 665 De Christelijke Sociale Conferentie van 1952: J,,]. Buskes Ir ... . .. 718 Het N.V.V.-Welvaartsplan: drs A. A.
van Ameringen ... 724
*
Juridische vraagstukken Het Koninkrijk der Nederlanden: Mr S. W. v. d. Meer ... ,123 De werkwijze van de volksvertegen- woordiging: mr A. J. Vleer ... 229 Naschrift: prof. ir W. Schermerhorn 233 Enkele aspecten van de ontwikkeling der publiekrechtelijke bedrijfsorgani- satie: mr G. J. Balkenstein ... 3U De Russische grondwet en de Sowjet- wetenschap: prof. mr dr G. v. d. Bergh 373 Referendum en volksinitiatief: prof.
mr dr G. van den Ber'gh ... 600 Vijf en twintig jaar arbeidsrecht in Nederland: dr J. Mannoury ... 637 Lichtvaardige ingreep: mr ]. v. d.
Hoeven ... ,... 752 Culturele vraagstukken
*
Cultuur en gemeenschap: dr Ph. ].
Idenburg .,. . . 44 Onderwijscongres: drs A. R. VermeeT 118 Het groene van de "Groene": E. Jans- sen Perio ... . . . .. 130 Mens en cultuur: prof. dr Fred. L.
Polak .... .. .. .. .. .. .. ... .... 209
De Hervormde Kerk en de school:
D. de Loor . . . .. 221 Sartre, de Duivel en de almachtige God: S. R. Plastrik .... 757
* -
Het buitenlandse tijdschrift 201, 330, 392, 475, 706 Necrologie
*
Bij J. E. Stokvis' verscheiden: W.
Middendorp ...... 70 In memoriam Ph. A. Kohnstamm~
prof. dr I. C. van Houte ... 73 In memoriam Henriëtte Roland Holst-van der Schalk: Prof. d". G.
Stuiveling
"11:
De pen op papier
714
205, 324, 390, 479 Boekbesprekingen
*
Sam de VVolff: En toch .... , bespr.
door A. Wins ... . . .. 184 Mark Holloway: Heavens on earth.
Utopian communities in America 1680-1880, bespr. d. Fr. de Jong Edz. 206 C. Lammers: De vakbeweging en haar problemen, bespr. d. W. Banning .. 207 Mr P. J. Oud gezien door zijn tijdge- noten, bespr. d. J. de Kadt ... 208 M. Sluyser: Die en die is er nog .... , bespr. d. ]. de Kadt ... 208 Prof. mr W. A. Bonger: Inleiding tot de criminologie, bespr. d. Th. W. van Veen ...... 208 Prof. dr G. Brillenburg Wurth: Het christelijk leven in de maatschappij, bespr. d. ]. J. Buskes Jr ...... 236 Victor Serge: Mémoires d'un révoluti- onnaire de 1901 à 1941, bespr. d. F. Kool .................. 247 Prof. dr
W.
Banning: Het commu- nisme als politiek-sociale wereldreligie, bespr. d. ]. ]. Boasson ... 250 J. C. Vleggeert: De kinderarbeid, bespr. d. ]. Mannoury .,... 271 Bedrijfsrechtspraak. Rapport Centrum voor Staatkundige Vorming, bespr. d.]. Mannoury ... 271 Mr P. J. Oud: Het jongste verleden I, bespr. d. J. de Kadt ... 271 Rechtsgeleerde opstellen aangeboden
aan prof. dr H. Dooyeweerd, ·bespr.
d. W. Banning ... 271
J.
H. Prakke: Deining in Drenthe, bespr. d. Fr. de Jong Edz ..... 272 Dr P. A.J.
M. Steenkamp: De ge- dachte der bedrijfsorganisatie in pro- testants-christelijke kring, bespr. d.W. Banning .. . . .. 333 Prof. dr J. Barents: N. Machiavelli, d. W. Banning ... 333
J.
de Kadt: Karl Marx, bespr. d. W.Banning ... 333 H. van Praag: Philips Abraham Kohn- stamm, bespr. d. W. Banning ...... 334 Pierre Billotte: Het uur der beslis- sing, bespr. d. J. de Kadt ... 334 Ab. Ghazzali: De redder uit de dwa- ling, bespr. d. W. Banning ..... 334 Kingsley Davis: The population of In- dia and Pakistan, bespr. d. F. Kool 334 Prof. dr D. H. Wester: De toekomst' van onze samenleving, bespr. d. A.
B. Cohen Stumt . . . .. 378 A.
J.
P. Tammes: Hoofdstukken van internationale organisatie, bespr, d.J. Barent~ .. . . .. 398 Reinhold Niebuhr: Wezen en bestem- ming van de mens I, bespr. d, W, Banning ...... 399 Jacques EIlui: Staan in de wereld van nu, bespr. d. W. Banning . . . .. 400 Staat en cultuur: Nederlands Gesprek- centrum, bespr. d. Ph. J. Idenburg .. 576 Prof. mr M. G. Levenbach: Arbeids- recht, bespr. d. J. Mannoury ... 637 Dr H. van Rooy: Casework en maat- schappelijk werk, bespr. d. W. Ban- ning ...... 640
J. M. Goudswaard: Some aspects of the end of Britain' s "splendid isola- tion", bespr. d. J. Barents ...... 640 Dr A. Hymans: Kunstmatige onvnicht- baarheid en eugenetiek, bespr. d.
G. P. Frets ... .-. . . .. 691 Prof. dr H. Brugmans: Crisis en roe- ping van het Westen, bespr. d. W.
Banning .. . . .. 708 Mr G.
J.
Lamrners: De Kroon en de Kabinetsformatie, bespr. d. H. Daal- der ........................ 710 Jules Moch: Confrontations, bespr. d.]. Z. Baruch ... 711 Het N.V.V.-welvaartsplan, bespr. door A. A. van Ameringen .... 724
Er zijl woord d dragen.
het Con talloze maken j
vurig te van de Partij' e voorbel woord met na daar 0
taak z~
van Ol wat w lijk ao aan gJ lende door
1
over~
men met €
de kl staa
D jaarg Er hoe
ting mac par gee op
BIJ DE
NIEUWE JAARGANG
Er zijn een tweetal redenen, die de redactie er toe brengen om met een enkel woord de nieuwe jaargang in te leiden, die vermoedelijk een eigen karakter zal dragen. De eerste is: de verschijning van het nieuwe Plan der Partij, ingeluid op het Congres (wàarover nader in dit nummer) en nu in de handen gelegd van de talloze propagandisten, die althans de grondgedachten er van levend moeten maken in zo breed mogelijke kringen van ons volk. Het ligt voor de hand, en is vurig te hopen, dat dit Plan reacties zal oproepen, èn in de eigen kring èn in die van de tegenstanders. In beide gevallen heeft het wetenschappelijk tijdschrift der Partij' een eigen functie. De samenstellers van het Plan hebben,. hoezeer zij bij de voorbereiding samenwerking en discussie toepasten, niet de pretentie het laatste woord over de aan de orde gestelde vraagstukken te hebben gesproken; zij vragen met nadruk uit de kring der Partij voortgaande discussie en verdieping en hebben daar ook recht op. Wij verwachten, dat het maandblad der Partij daarbij een eigen taak zal vinden. Wij hopen evenzeer op reacties uit andere politieke groeperingen van ons volk: van onze socialistische zijde is thans zo konkreet mogelijk gezegd, wat wij voor de omvorming van maatschappij en volksleven noodzakelijk en moge- lijk achten - het woord is thans aan de andere politieke. partijen, maar evenzeer aan groeperingen en personen daarbuiten (wij denken met name aan de verschil- lende levensbeschouwingen), om onze depkbeelden te bestrijden en te vervangen door betere. Wij verzekeren bij voorbaat dat hun critiek met grote ernst zal worden overwogen: het belang van ons hele volk is met dit Plan gemoeid. Voorlopig gunne men ons de overtuiging, dat het niet toevallig is, dat de socialistische beweging met een dergelijk Plan van opbouwen hervorming komt. Wij verwachten dus, dat de komende jaargang van ons blad in het teken van "De weg tot Vrijheid" zal staan.
De tweede reden tot het schrijven van deze korte inleiding bij de nieuwe jaargang ligt in wat men zou kunnen noemen: de behoefte aan zelfbezinning.
Er lopen in onze redactie al langer dan een jaar besprekingen over de vraag:
hoe het er intern met de socialistische gedachte en beweging voorstaat. De stich- ting der Partij was, ruim vijf jaar geleden, niet in de eerste plaats een ~tuk
machtsvorming - natuurlijk was het ook dàt, het ging immers om een politieke partij - maar voornamelijk een geestelijk proces: de "doorbraak" was een begin, geen eindpunt. Sedert zijn er, nationaal en internationaal, zulke enorme problemen op ons afgekomen (o.a. Indonesië, de opvoering der bewapen.U:tg, de integratie 1
'pelijke Is door Ir staat levend
~t aan- rder - volgen
~ voor- :lrtij - van de tt met ,k, dat Partij
~wenst
Partij
;nische Stich- p.n be- ct met zult u
. Mis- .en de
de~I
i, he.e
~kman
erant- Ilplan,
In
de bIgen,van Europa, de worsteling tot handhaving van het levenspeil voor de brede massa),
dat de vraag niet meer te ontwijken valt: geven wij nog leiding in socialistische richting, of worden wij geschoven <loor machten, die wij~ wezenlijk niet aan kunnen? In de vorige jaargangen van ons blad vindt men talrijke artikelen, die zich met deze vraagstukken kritisch bezighouden; toch meenden wij dat het noodzakelijk was, ze in een bepaald verband stelselmatig onder het oog te zien, met een wil tot volstrekte eerlijkheid. Wij zijn er niet mee klaar, wanneer wij de gevoelens van onbehagen, die er oIimiskenbaar bij tallozen in en buiten de Partij zijn, herleiden tot de politieke verstarring die het gevolg is van een onhoudbaar en verouderd partijenstelsel in ons volk - er moet ook binnen de' Partij zelf een en ander zijn, dat dringend om vernieuwing vraagt. Juist in een stadium, waarin geestdriftige toewijding aan de verwerkelijking van het nieuwe Plan wordt ge- vraagd, is het zaak interne belemmeringen zoveel doenlijk weg te nemen. Uit ...ademing en inademing, geconcentreerde activiteit naar buiten en fundamentele bezinning naar binnen, gaan in een levende beweging die toekomst heeft, on- verbrekelijk samen, zijn voorwaarden voor bezielend élan en visie.
Wij hopen, te begVtnen met het volgende nummer, in elke aflevering van ons maandblad een drietal artikelen over één zelfde onderwerp te brengen; onzerzijds worden dus reeds dadelijk verschillende gezichtspunten naar voren gebracht.
Alle aan de orde te'. stellen onderw~rpen zijn deel van het éne centrale thema:
de versterking van de innerlijke kracht der socialistische beweging in Nederland, opdat de vernieuwing van ons v9lksleven in vrijheid en gerechtigheid voortgang vinde, en de Partij evenzeer tot aanval als tot constructieve arbeid in staat zij.
Redactie.
2
H. VOS
DE WEG NAAR . , VRIJHEID
T -
elkens weer staat de socialistische beweging - staat elke maatschappelijke beweging - voor de taak haar weg te vinden in veranderde, dikwijls door haar eigen activiteit mee veranderde, omstandigheden. Telkens weer staat zij voor ae noodzaak om in daad, woord en geschrift te getuigen van het levend . verlangen, dat haar draagt. In een wereld, die in wilde beweging is, is het aan-geven van de te volgen weg moeilijker, maar even hard - misschien zelfs harder - nodig, dan in lq11p1er omstandigheden.
Dat deze noodzaak om tot een' nadere omschrijving te komen van de te volgen weg in de Partij van de Arbeid gevoeld werd, blijkt uit uit een gehele serie voor- stellen, welke voor het congres van 1949 - het tweede congres van de Partij - werden ingediend. Het P.B. gaf blijk, dit verlangen te verstaan, door één van de congresvoorstellen vrijwel ongewijzigd over te nemen. Het voorstel, dat met algemene stemmen werd aanvaard, vindt u afgedrukt in het dikke boekwerk, dat thans is gepubliceerd. Het luidt als volgt: .
"Het Congres, van oordeel dat het noodzakelijk is de doelstellingen van de Partij op economisch en sociaal gebied nader te concretiseren; dat het daarom gewenst is een plan samen te stellen, dat de economische en sociale politiek van de Partij op langere termijn uiteenzet;
dat daarbij moet worden aangegeven, welke onderdelen van het economische leven naar het oordeel van de Partij voor socialisatie' in aanmerking komen,
draagt het Partijbestuur op, in samenwerking met de Dr Wiardi Beckman Stich- ting en in overleg met deskundige leden van de Partij een plan als hierboven be- doeld te doen samenstellen."
Congres, wanneer u de inhoud van het rapport, dat voor u ligt, vergelijkt met de omschrijving, welke het congresvoorstel van de gestelde taak geeft, dan zult u misschien ons verwijten, dat wij ons niet aan de opdracht hebben gehouden. Mis- schien kunt u zeggen, dat wij te veel hebben overhoop gehaald, en - gezien de opdracht aan het P.B. - hadden kunnen volstaan met ~et eerste en tweede de~l
van het rapport. '
Gij zult een deel van dit verwijt mogen richten aan het P.B. Immers, he.t' Partijbestuur gaf de opdracht niet ongewijzigd door aan de Wiardi Beckman Stichting, maar formuleerde de opdracht als volgt: "Over te gaan, onder verant- woordelijkheid van een Plancommisie, tot het opstellen van een meerjarenplan, waarin de sociaal-economische doelstellingen, ~aarop de P.v.d.A. zich in de komende jaren zal hebben te richten, concreet zijn uitgewerkt, en de gevolgen,
die het verwezenlijken van deze doelstellingen zal hebben voor het maatschappe- lijke en culturele leven, uitvoerig worden nagegaan en verantwoord".
Met deze opdracht in de achterzak hebben Plancommissie en W.B.S. gewerkt.
Het resultaat ligt thans ~oor u. Ik heb op mij genomel} u een inleidende toelich- ting te geven.
Congres - voor ik daartoe overga, wil ik één misverstand of één misnoegen, dat gemakkelijk kan. ontstaan en bestaan, trachten weg te nemen. U kunt mij, als . voorzitter van de Plancommissie enerzijds en als tweede voorzitter van de Partij anderzijds verwijten, dat de tijd tussen d~ publicatie van het werk en de datum van dit congres, te gering is geweest.
Het verwijt is juist. Ik kan slechts antwoorden,' dat het werk onder onze handen telkens is gegroeid, en dat met name van het laatste. - internationale - deel de gebeurtenissen ons denken in snelle mate wijzigen. Zo leek het ons bijv. gewenst, om nog de ervaringen, te verkrijgen op de internationale conferentie van socialisti- sche experts te Wenen, welke conferentie - tweemaal uitgesteld - pas gehouden werd van 11-16 November 1951, nog in het rapport te verwerken.
Doch uit deze gang van zaken moge geen misverstand ontstaan. Het is niet de bedoeling van het P.B., dat u niet anders zult doen dan ja knikken en hoera roepen.
Zulk een enscenering past niet voor een democratische partij. Het rapport, dat voor u ligt, is het werk van de Plancommissie en W.B.S. - het ligt voor u van- daag ter discusie - niet ter besluitvorming. Het is de bedoeling de discussie in te leiden, en deze te doen voortzetten ná dit congres. De besluitvorming, voor zover zij in direct verband staat met de in de eerstvolgende jaren te voeren politiek, en daarom voor het verkiezingsIlrogram van de Partij van betekenis is, kan dan ná die discussie plaats vinden op het verkiezingscongres van de Partij. Ook bij die be- sluitvorming is het onmogelijk bladzij voor bladzij en woord voor woord vau dit rapport tot doctrinaire partij zaak te verklaren. Mogelijk is het, op grond van het rapport besluiten te nemen, die voor de Partij van belang zijn voor haar politieke activiteit. De tekst van het boek blijft ook dan voor rekening van de Plancom- missie.
Vandaag staat ons werk ter open discussie - niet meer, maar ook niet minder.
Historische samenhangen
De opkomst van de moderne socialistische beweging geschiedt in de negen- tiende eeuw. Wie de geschiedenis bestudeert, zal bemerken, dat - na de eerste phase van utopisch denken - een machtsvorming plaats vindt, maar ook een zoeken van de weg langs welke het verlangen tot vruchtbare maatschappelijke werkelijkheid kan worden. In de eerste phase van de socialistische beweging is er een interne strijd: zal men de weg kiezen, die het anarchisme aanwijst, van de
"directe actie", van het "stukslaan van de maatschappij", van de weigering der belastingbetaling en van al wat er toen werd voorgesteld, Of de weg van de orga- nisatie, - die veel meer constante offers vraagt, van de parlementaire strijd, van de machtsvorming nu en de machtsuitoefening straks, om langs' die weg de werelçl te hervormen.
De strijd in de socialistische gelederen leidt tot een splitsing: de S.D.A.P. wordt
pe- ,kt.
eh-
en, als rtij
ilIIl
,en de
;ti- en oe
~n.
lat n-
te 'er en /ie e-
ut
.et ke
n-
~r.
n- te m ce er Ie er a-
n te it
opgericht - door haar oprichter's, Troelstra voorop, wordt de tweede keuze gedaan:
die der bewuste organisatie. Nu, bijna 60 jaar later, kan zonoer tegenspraak wor- den geconstateerd, dat deze keuze, in het licht der historische ontwikkeling gezien, welke zou volgen, volkomen juist is geweest. Het anarchisme heeft als politieke beweging elke betekenis verloren. En waar het, al noemen wij het niet zo, nog heerst: in oe betrekkingen tussen oe staten, die zich elk aan hun eigen souvereini- teit vastklemmen, of waar het nog veroeoigo wordt in de sociaal-economische sfeer, waar de liberalen oe laatste anarchisten zijn, neemt de nooozaak van organisatie han.d over hand toe. In het Plan, oat wij u voorleggen, zult u voorstellen tot verdere organisatie vinden.
De volgende twintig jaren in ons land van socialistische beweging, waren jaren van groei en van uitbreiding en bewUster optreden der organisatie. Het zijn de jaren, waarin het N.V.V. tot stand komt, nadat in de vakbeweging dezelfde strijd is uitgevochten als in de politieke partij. Het zijn de jaren, waarin de vrije ver- enigingen van socialistischen huize - zang, toneel, muziek - als paddestoelen op- schieten. Het is de tijd, waarin het eerste stuk menselijkheid voor de volwassen arbeider wordt bereikt, de ongevallenwet komt tot stand, de beperking van de arbeidsduur voor gehuwde vrouwen en van de nachtarbeid: voorlopers van de latere uitgebreide sociale wetgeving. Maar in de socialistische beweging, nationaal en internationaal, ontstaat, onder deze machtsvorming door, de noodzaak van een nieuwe beslissing, van het opnieuw kiezen van een weg: hoe zal men de eenmaal verworven macht gebruiken - hoe, en wanneer - . In de aanvang - in de jaren vóór de eerste wereldoorlog - schijnt het, dat de strijd gaat tussen democratie en dogmatiek in de partij. Dat het gaat over de vraag of men moet zweren bij het woord van de meester' of dat eigen vrij onderzoek en eigen vrije conclusie toelaat- baar zijn. . .. In wezen loopt de scheiding veel dieper; het gaat om democratie of dictatuur, over de vraag of men ter wille van de machtsvorming de menselijkheid mag schenden.
In ons land scheidt de groep rond Wijnkoop zich af van de S.D.A.P. - de groep die later de communistische partij zal vormen. De ontwikkeling van deze partij, congres, is u bekend. Zij heet nog steeds de Communistische Partij Neder- land, bij afkorting C.P.N., zij zou beter C.P.M. kunnen heten, de afkorting van Communistische Partij Moscou. Want in dez{! partij is zelfs niet meer aan de orde het zelf eventueel slaafs volgen van hetgeen door voorgangers is gezegd, maar aan de orde is daar slechts, het slaafs volgen van de - telkens wisse1ende - uitleg van anderen ....
Waar een communistische· partij aan de macht komt, ontwikkelt zich het conflict tussen de rechten van de mens en de rechten van de staat, waar zij niet aan de macht is bestaat het conflict tussen de. rechten van de mens en de eisen der partij machine ....
Het staat wel vast, dat velen in het conflict, dat zich voor de eerste wereldoorlog in ons land afspeelde, niet deze achtergrond hebben vermoed. Het staat ook vast,' thans, dat de historische keuze, in die jaren gedaan, voor de socialistische beweging van doorslaggevende betekenis is geweest: door die keuze-zijn de menselijke grondrechten veilig gesteld in een socialistische samenleving.
Van het besef van deze rechten, van de betekenis van die keuze, congres, is het gehele voor u liggende rapport doortrokken.
De eerste wereldoorlog komt en gaat. De poging tot internationale organisatie ter bereiking van een voortdurende vrede mislukt. De poging loopt vast op de harde klippen van het Amerikaanse isolationisme, op de verdeeldheid - ook toen - van Europa, op het onbegrip t.a.v. de verlangens der koloniale volkeren, en wordt dan kapotgebroken door de wereldcrisis. waarin Hitler omhoogstijgt, als Duits resultaat van de subSidies der metaalbaronnen, de misère der arbeiders en de ontreddering der middenklassen.
De wereldcrisis plaatst de soci~listische partijen voor een nieuwe keuze. Moeten wij wachten - wachten tot de crisis voorbij is, er op' vertrouwend, dat op de kapitalistische neergang een kapitalistische opgang zal volgen? Of moeten wij de crisis beschouwen als een crisis in permanentie waarin het kapitalisme ten onder gaat? Of - derde mogelijkheid, moet de socialistische beweging trachten haar activiteit te richten op het weren van de ellende, op I het aanwijzen van de wegen naar andere verhoudingen, naar een diepgaande maatschappij- hervorming? Aanduidingen, dat deze laatste weg zOu worden gekozen waren er reeds vele tusen 1900 en 1930. De gehele sociale politiek, de gemeentepolitiek daar, waar socialistische macht aanwezig' was, kunnen als zodanig worden gezien.
Maar in de crisisjaren, mede onder de dreiging van een verdere groei van het extremisme als de ellende voortduurt, wordt de keuze voor een nationale, op het bestrijden van de crisis gerichte, economische politiek bewuster gedaan.
Meer dan door iets anders heeft door het vooropstellen van de mogelijkheid van het terugdringen der ellende door een constructieve politiek het Plan van de I
Arbeid zijn uitwerking verkregen. En opnieuw, dit werk stellend in de zin der historie, kan worden gezegd, dat de socialistische beweging destijds de goede richting vond. Verstomd is de critiek van de soort, als toen de anti-revolutionnaire partij meende te mogen wezen - Plan - plan - rattaplan. . .. Thans - na dè oor- log - zijn h~t Marshall-plan, het Schuman-plan, evenzovele daagse concrete be- wijzen, dat een bewust gerichte economische politiek, nationaal en internationaal, niet meer is te ontgaan.
Ook de voor het congres van 1949 ingediende voorstellen, de opdracht van het Partijbestuur bevatten die aanduiding over planmatigheid, zonder welke inderdaad een sociaal-economische politiek niet meer is te voeren. Maar vergis u niet" congres, zulk . een plan betekent inderdaad toekomstontwerp, maar het is ook een keuze voor harde arbeid.
Zo is de gang der historie: nadat het socialisme de weg had gekozen van de organisatie van de gemeenschap, nadat zij de erkenning der mensenrechten als democratisch socialisme tot een eigen deel van haar wezen had gemaakt, volgt in de dertiger jaren de keuze voor de harde, dagelijkse, constructieve, maar op de toe- komst gerichte arbeid, die de maatschappij in haar grondslagen hervormt.
De tweede wereldoorlog slaat Çlver ons heen. En laat problemen achter, die de socialistische beweging niet uit de weg kan gaan. Het cultuurprobleem is er één van. Door oorlog en na-oorlogse omstandigheden verscherpt, vindt het toch zijn
, is
atie de
[ 1 -
en als de
ten de de :ler ten ,en ij- er ek ,no let et
id :Ie er de re r- e- I,
d s,
e
e
iS fl
grond in de ontwikkeling der menselijke verhoudingen in de gemeenschap zelf.
Het zou ook zonder oorlog, zij het anders, tot een dwingend probleem zijn geworden.En één tweede, duidelijk onontkoombaar probleem, waarvoor wij gesteld zijn, is dat der internationale organisatie.
Toelichting op deze uitspraak is wel overbodig ....
De socialistische beweging zal het cultuurbesef en het internationale besef, die haar beide niet vreemd zijn, sterker nog en bewuster met zich zelf moeten doen vergroeien. Zij zal beide èn in haar denkv:ormen èn in de dagelijkse constructieve arbeid moeten opnemen.
Het werk, dat wij voor u hebben gedaan, het rapport, dat wij u hebben voorgelegd, staat met deze historie van de socialistische beweging in direct verband en - dat is geen tegenstelling, maar even logisch gevolg - ook met de daagse problemen.
Lees het rapport door, en gij zult ze tegenkomen; in het stuk over het socialistische perspectief, in het deel, dat gaat over productie en welvaart, in de beschouwingen over mens en cultuur, in de behandeling van de internationale problemen, die het werk afsluit. Lees het Plan door, en gij zult ze tegenkomen: het weten, dat organi- satie nodig is, de verdediging van de rechten van de mens, de wil t.ot harde, con- structieve arbeid, het besef van cultuur en internationale solidariteit.
Er loopt één lijn door de gebeurtenissen welke ik u noemde: het oprichten van de S.D.A.P., de splitsing voor de eerste wereldoorlog, het opstellen van het Plan van de Arbeid, het werk aan dit nieuwe rapport.
En juist, omdat ik deze historische samenhang zo sterk zie, ~n voor u heb willen demonstreren, juist daarom, congres, ben ik dieper dan tevoren er van overtuigd, dat de vorming van de Partij van de Arbeid in ons land, de "doorbraak", zo gij wilt, nationaal en internationaal noodzakelijk was.
De ene wereld, die dagelijks dringender nodig ~ordt, zal allen omvatten: vele ge- loofsgemeenschappen en vele naties. Wij worden vanuit ons cultuurbesef en vanuit
ons internationale denken gesteld voor dit feit. Maar dat betekent: de noodzaak van een gemeenschappelijk maatschappelijk denken over geloofsgrenzen / en nationale grenzen heen.
Ik wil hier, vanaf de politieke plaats waar ik sta, als voorzit:ter van de Plan- commissie, met volle kennis van de Nederlandse politieke verhoudingen, ja ter wille van die verhoudingen, vaststellen, uitdrukkelijk vaststellen dat in de Plancommissie katholieken en protestanten, daklozen en nimmer daklozen, vroegere sociaal-demo- craten en vroegere vrijzinnig-democraten, zich allf:ln achter dit rapport hebben gesteld, allen, als leden van een strijdende partij op weg naar eèn wereld met nieuwe gemeenschapsvormen.
Opbouw van het Plan
Het eerste deel van de studie, waarover ik u heb te rapporteren, heet "de maat- schaPI?elijke orde in socialistisch perspectief". Hierin worden behandeld: de maat- schappelijke ontwikkeling en onze doelstellingen ten aa~zien van de verhoudingen op het gebied van de eigendom, van de macht, van de productie, van arbeid en
inkomen. U zult daarin ook aantreffen, wat in de resolutie van 1949 werd gevraagd:
een oordeel over de socialisatie, over haar mogelijkheden en grenzen.
Dit eerste deel bevat een program op lange termijn; het is een nadere uitwerking van het beginselprogram van de partij op het sociaal-economische terrein. Het door- voeren van de daar geschetste wijzigingen zal de maatschappij in haar grond- slagen doen veranderen, een andere, socialistische, zal er door ontstaan.
Wij kunnen reeds tevoren zeggen, dat de critiek zich op dit deel met graagte zal werpen. Wij willen ook wel tevoren vaststellen, congres, dat één woord daarbij opgeld zal doen: het woord utopie, bedachte, onbereikbare constructie. Ik ben geneigd een dergelijk etiket rustig te aanvaarden. Omdat elke verderliggende doelstelling eerst als een utopie wordt gezien, terwijl wij toch zulk een verderlig- gende doelstelling niet kunnen ontberen. Zij geeft richting' aan ons denken, zij roept de spanning op tussen wat is en wat zou moeten zijn, waaruit de wil tot actie ontstaat.
Wil tot actie. Wil tot dagelijkse, harde, constructieve arbeid. Want - en hier kom ik tot een andere samenhang tussen het eerste en tweede deel van het rapport - slechts dan b!'ln ik bereid een doelstelling - hoe ver ook afgelegen - te aanvaarden, wanneer zij mij bereikbaar voorkomt, èn wanneer ik een weg zie, een begaanbare weg, die er héen voert, al zal ik die weg zelf mee moeten aanleggen.
In December 1935 hield ik een inleiding voor de afdeling technische -economie van het Kon. Inst. v. Ingenieurs over het Plan van de Arbeid. Het was de voor- zitter van de vergadering, ir
J.
v. d. Waerden, die de bijeenkomst sloot met de volgende woorden:"Wanneer ir Vos in zijn verderen strijd voor het Plan van de Arbeid -evenals hedenmiddag hier naast waardeering ook tegenstand en felle critiek mocht onder- vinden, dan zou spreker hem als troost het volgende embleem willen medegeven.
"Wat gisteren Utopie was, is vandaag Program en morgen Werkelijkheid".
In deze opstelling Utopie-Program-Werkelijkheid heb ik steeds gezien de ver- binding van het politieke denken, dat de doelstellingen formuleert, van de politieke partijvorming, die de doelstelling omzet in een program, van de politieke machts- vorming, die het program doet verkeren in werkelijkheid. Zij horen bijeen: h~t
denken en de dagelijkse constructieve arbeid. Gij vindt ze bijeen, wat het sociaal- economische betreft, in het eerste en tweede deel van dit rapport.
Laat ik ook de stelling mogen omkeren. Een doelstelling zonder program acht ik onaanvaardbaar. Maar evenzeer een hard werken in de dagelijkse tredmolen van de uitvoerende arbeid, zonder doelstelling, die verder reikt. Dan verwart men zich in een onvruchtbaar opportunisme. Dan ,tracht men vandaag de problemen op te lossen van de betalingsbalans, morgen die van de woningbouw, en overmorgen die van de werkloosheid, zonder de samenhang er van bewust te zien in het licht van een diepgaande maatschappelijke hervorming. In één zin samenvattend zou· ik het aldus willen stellen: een verderliggende doelstelling zonder program blijft bloede- loos, een program zonder verderreikende doelstelling is waardeloos. Doch hierover behoeven Wij in een socialistische partij niet te twisten - zie het goed, dan werden de congresvoorstellen, waarvan ik uitging, juist geboren uit het verlangen naar een gerichte actie, waarin program en doelstelling samenvallen.
Congres, het derde deel van het rapport heet "Mens en Cultuur". De op- dracht aan de Plancommissie, door het P.B. gegeven, omvatte méér dan het sociaal-economische terrein: wij hadden ook te onderzoeken de "gevolgen voor het maatschappelijke en culturele leven".
Ik moet vaststellen, congres, als lid van het P.B., dat in feite de Plancommissie zich buiten haar opdracht heeft bewogen in het derde deel van het Plan. Zij heeft meer gedaan dan alleen de gevolgen van een gewijzigde sociaal-economische poli- tiek onderzoeken. Waarom?
Misschien mag ik het aldus stellen. Ik spréek uit, dat gij van mij het mooiste socialistische perspectief cadeau kunt krijgèn, als gij mij geen program van actie daarbij levert. Gij kunt van mij elk program cadeau krijgen, dat niet een socialistisch perspectief als achtergrond heeft.
Maar gij kunt beide, doelstelling en program van mij cadeau krijgen, indien zij enkel en alleen sociaal-economisch zijn, en niet gedragen worden door een groot cultuurbesef. Wij wijzen de kapitalistische maatschappij af - ondanks de daarin aanwezige cultuur - omdat zij niet voldoet aan de eis van sociale gerechtigheid, of - anders geformuleerd - omdat haar cultuurbesef niet voldoende groot blijkt om
I
die eis van sociale gerechtigheid mede te omvatten. En wij kunnen, met de middelen van een betere inkomensverdeling, een betere machtsverdeling, ee~ betere verdeling van het vermogen, de eis tot sociale gerechtigheid - nationaal en internationaal - trachten te benaderen.
Een maatschappijvorm, die wel cultuur kent, maar geen sociale gerechtigheid wijzen wij af. Maar een maatschappijvorm, die sociale gerechtigheid zou kennen zonder cultuur, is evenmin aanvaardbaar. En ik ben vandaag niet genoeg historisch- materialist meer om te veronderstellen, dat sociale rechtvaaraigheid automatisch het aanzijn moet schenken aan cultuur. . .. Daarom behoren zij bijeen - bewust bijeen in doelstelling en program van actie. Daarom is het derde deel van ons rapport direct en organisch verbonden met de overige delen, en vormen de be- schouwingen over "mens en cultuur" niet een uit de rest weg te denken of afzon- derlijk te overwegen stuk. De dwaasheid van een gedicht is van evengrote beteke- nis als de gerechtigheid van een statistiek.
De samellhang met het vierde deel van het rapport - dat over de internationale verhoudingen handelt - is voor elkeen duidelijk. Socialistisch perspectief, program van actie, cultuuridealen, waar blijven zij, als wij er niet in slagen een internatio- nale gemeenschap tot stand te brengen? De verdediging van de' vrijheid, een men- selijke internationale solidariteit met de millioenen verslaafden en hongerigen, een organisatorisch houdbare vorm van samengaan, zij staan en blijven op de agenda der komende jaren. Maar als wij er in slagen tot een houdbare vrede te komen, als punt vier van het program van Truman werkelijkheid wordt voor de onontwikkelde gebieden, als de nationale souvereiniteit terugwijkt voor de internationale - dan zal blijken, dat de nieuwe vorm een nieuwe inhoud behoeft: een doelstelling, een program van a~tie, een groot samenvattend cultuurbesef.
De socialistische beweging staat voor de taak haar aandeel te leveren aan deze inhoud - en zonder overdreven hoogmoedigheid meen ik te mogen zeggen, dat in
de eerste drie delen van het Plan gedachten zijn geformuleerd, die ook voor zulk een internationale inhoud van betekenis zijn.
Ik heb getracht in enkele tientallen minuten iets te laten zien van de historische achtergrond en van de samenhang der delen van het Plan. Ik zal ook verder niet pogen in details te treqen. Wel wil ik nog enkele hoofd-denklijnen aangeven, die men bij lezing van het rapport telkens zal aantreffen.
Enkele denklijnen
Een eerste denklijn is: de ontwikke~g, welke de maatschappij doormaakt, voert ons van het primitieve kapitalisme af naar een nieuwe maatschappijvorm, die socialistiseh kán zijn, maar niet automatisch socialistisch beh6éft te zijn. Dat bij een ontwikkeling in socialistische richting, welke wij wensen na te streven, een belang- rijke functie 'toevalt aan de gemeenschapsorganen - waarbij telkens de staat als slechts één der vele wordt gezien - Zal u niet verwonderen. En evenmin, dat de discussie over de socialisatie, de overgang van particulier bezit naar gemeenschaps- bezit niet" als afgesloten wordt beschouwd. Een socialisatie-program wordt ontwik- keld. Maar de denklijn eindigt daarbij niet. Integendeel. Uit de ontwikkeling der maatschappelijke machtsconcentraties wordt de lering getrokken, dat ook de con- centratie van macht in overheidshanden haar gevaarlijke kanten heeft.
Verdeling van macht door decentralisatie, contröle van macht, democratisering van macht door een vlotte doorstroming, worden daarom uitvoerig als middelen van tegenweer behandeld. De taak der overheid wordt gesteld, zowel ~ het sociaal- ecopomische, als in het culturele en internationale leven - maar telkens wordt ook de grens van die taak aangewezen.
Bij de ontwikkeling van kapitalisme naar socialisme hebben wij niet enkel meer te maken met de problemen van de kapitalistische wereld, met de daarin aan- wezige anti-sociale' en zedelijk niet verantwoorde verhoudingen van bezit en macht en arbeid, maar ook re,eds met de problemen, welke een socialistische samenleving zal kennen, en waarvan het evenwicht van macht, de gestalte der democratie, de grens der sociale'zekerheid, ons tot nieuw politiek denken dwingen.
Een tweede denklijn is gelegen in de telkens weerkerende erkenning van de waarde van de enkeling, en van de noodzaak de gemeenschappelijke activite~t zo te richten, dat deze enkeling zich kan ontplooien in de kleinere en grotere groeps- eenheden, waartoe hij behoort. Dit besef doortrekt het deel van het Plan, dat handelt over de arbeidsverhoudingen, en over de organisatie van de onderneming.
Wij stellen, dat een gunstig klimaat niet alleen voor de ondernemer aanwezig moet zijn, maar voor alle in het bedrijf werkenden, omdat de ontplooiing van de mens mede in de arbeidstijd moet worden gevonden. De waarde van de mens wordt ook - met nog meer nadruk bijna - gesteld in het deel dat handelt over de cultuur, en leidt daar tot de eis, dat er een grotere gelijkheid van kansen moet ontstaan. Dit geldt voor het bedrijfsleven én voor het onderwijs. Het is deze gelijkheid van kansen, die in onze maatschappij nog al te zeer ontbreekt.
Dezelfde erkenning van de waarde van de enkeling leidt ons ook in het sociaal- economisch perspectief tot het afwijzen van een staatsalmacht, waaraan de enke-
ling horig is. En tot de positieve eis van vrijheid van consumptie en vrijheid van arbeid, als noodzakelijke elementen van een socialistisch houdbare economie.
Derde denkliin - Ik noemde al even enkeling én gemeenschap want de ont- plooiing vl:!n de mens vindt voor een deel plaats in gemeenschap met anderen. Hij behoort tot vele kleinere en grotere groepsverbanden, zelf of niet zelf gekozen. De waarde van de enkeling wordt vergroot - kán worden vergroot - door het zijn in gemeenschap. Het besef van saamhorigheid is in het Plán telkens terug te vinden.
Economische saamhorigheid wordt aangewezen, waar het gaat over de verhouding tussen arbeider' en bedrijf. Culturele saamhorigheid in de verhouding tussen kun- stenaar en samenleving, in de vele vormen van het vrije verenigingsleven. Sociale saamhorigheid is vooropgesteld in de hoofdstukken, waarin de sociale zorg en de sociale verzekering worden beha~deld.
En de internationale saamhorigheid vormt de ondergrond van het gehele vierde deel, zowel ,wat de verhoudingen in Europa, aIs wat die t.o.v. de onontwikkelde gebieden betreft. Telkens leidt die saamhorigheid tot medeverantwoordelijkheid.
Op grond van die medeverantwoordelijkheid is politieke activiteit, is gezamenlijk politiek optreden mogelijk. Uit welke levensopvatting of religieuzé overtuiging deze medevepntwoordelijkheid wordt afgeleid, stelt het Plan niet ter discussie. Het moge hier genoeg zijn mede te delen, dat ook over vragen, welke grenzen aan dit gebied en naar het practische gerichte, overeenstemming in de Commissie tussen partijgenoten van verschillende levensgrondslag verkregen werd. De verbonden- heid ,in socialistisch denken bewees hier haar waarde.
Utopie-program-werkelijkheid
Congres, ik gaf reeds aan te verwachten, dat het etiket "Utopie" op het rap- port zal worden gedrukt. Er is ook nog e~n ander etiket, waarvan ik verwacht, dat het gebruikt zal worden. Dat etiket heet: "verkiezingsreclame'? Laat u ook daar- door niet afschrikken. Natuurlijk is het Plan van betekenis voor de verkiezingen van 1952. Ik herinner u aan de reeds geciteerde uitspraak: "Wat gisteren utopie was, is heden program en morgen werkelijkheid". En dat "heden program" kan voor maatsc~appelijke doeleinden niet anders zijn dan heden program van een politieke partij. Want de verwerkelijking van maatschappelijke doelstellingen is juist de functie van de politieke partij! Om van utopie tot program te worden en van program tot werkelijkheid, hebben de maatschappelijke doelstellingen de poli- tieke partijen no'dig. Ik-gaf trouwens reeds aan, dat door het Partijbestuur, reke-
I
ning houdend met de discussie in en buiten de partij, voor het verkiezingscongres een aantal resoluties zal worden opgesteld op de basis van het Plan. Van betekenis . voor de verkiezingen dus - accoord. Maar met de aanduiding: "verkiezingsreclame"
wordt meestal nog iets anders bedoeld. En ik heb de indruk, dat degenen, die deze uitdrukking tot ons richten - en als een verwijt bedoelen - veel te goed weten, hoe zij zelf politiek bedrijven. We kennen nI. programs in het politieke leven, die . word~m opgesteld niet met het doel om ze door.gevoerd te krijgen, maar enkel met het doel om verkiezingswinst te behalen. Gij kunt ze bij Churchill üit voorraad leverbaar krijgen, en bij de V.V.D. hier ook ....
Wij kennen ook andere programs - bedoeld om wel doorgevoerd te worden. Ik
noem u; achturendag, algemeen kiesrecht, bedrijfsorganisatie en medezeggenschap, de socialisatie van de mijnen in Engeland, de ouderdomswetgeving in Zweden ....
De democratische socialistische beweging in heel de wereld stelt geen program op om winst te halen bij de verkiezingen, zij stelt prijs op de verkiezingen om winst te halen voor haar program. Zo ligt het ook in ons land.
Congres. Wij leggen u het Plan voor, wij leggen het ook voor aan het gehele Nederlandse volk. Wij hechten daaraan een bijzondere politieke betekenis. Waar- om? Omdat ik er van overtuigd ben, dat bij alle gebreken en tekortkomingen, die - het werk kent, het toch één niet te miskennen waarde heeft, een constructieve toe-
komstvisie wordt er in aangegeven. En voor het Nederlandse politieke leven stel ik vast, dat er geen enkele andere politieke partij is, die hiertoe tot nu toe reikt. Laat de critici van straks 66k hun denkbeelden
concretiser~n.
Niets zal ons liever zijn."Laat Romme maar komme" met een eigen constructief program, geflankeerd door Duynstee rechts en de K.A.B. links. Het Plan van de Arbeid ontleende een deel van zijn betekenis er aan, dat het de buiten ·onze rijen staanden, dat het de andere politieke partijen tot nadenken en tot stelling nemen dwong. Maar het betekende ook een stoot tot ontwikkeling van verder eigen politiek denken, en tot
eigen gerichte politieke activiteit. .
Congres. Wij leven niet in een wereld, waarover wij hoera kunnen roepen. Vele ouderen vinden de weg door de wirwar van het gebeuren nog slechts moeilijk,.
vele jongeren vinden hem helemaal niet. Ook tot die jongeren richt ik mij. Wie hen volgt, en treft en spreekt, wordt telkens weer getroffen door die donkere onderstroom van verlangen naar een wijdere wereld. Zij willen geen grenzen meer kennen, naar aard en wezen reikt hun verlangen om de gehele aarde. Zij zien niet in, waarom zij niet de vlakten van Rusland, het silhouet van New York, de zeeën der tropen tot het doel van hun reis mogen maken. Hun wijdere wereld is ook een menselijk wijdere wereld. Vooroordelen van· ras en van stand, duizenden jaren oud, vallen weg in de contacten, die zij over de aarde leggen, waar zij dit kunnen.
HUft te tonen, dat het verlangen naar wijdere menselijkheid, naar een groter eenheid der wereld een drijvende kracht is in het democratische socialisme - en, dat het mogelijk is de weg af te bakenen, die tot politieke verwerkelijking leidt - is mee een doel geweest van onze studie. En zeer eenvoudig zeg ik tot hen, dat zij daaruit de politieke consequentie zelf moeten afleiden.
Congres. Namens de Plancommissie bied ik u bij dezen het rapport aan; aan het Partijbestuur en aan het Congres. Doch niet zonder een bijzonder woord van dank aan alle medewerkers bij de samenstelling. Velen hebben rapporten opgesteld en materiaal geleverd. Van anderen hebben wij critiek verwerkt.
In de discussies· in de vergaderingen der Plancommissie zijn tekst en inhoud nader gepreciseerd. Er is veel denkwerk verricht; Maar ik zou te kort schieten, wanneer ik niet ook dank bracht aan de harde werkers - overwerkers, van het Partijsecretariaat, èn van de Arbeiderspers. Wat zij in de laatste weken aan werk hebben verzet, grenst aan het ongelooflijke. Namens de Plancommissie bied ik het Plan aan,
m.
het verlangen, dat het moge bijdragen tot de groei van groter begrip, tot de groei van rijker menselijkheid, tot de groei van een wijdere wereld. Demo:cratisch, internationaal, vervuld van een socialistisch zijn.
J.
M. DEN UYLDE MAATSCHAPPELIJKE ORDE IN
SOCIALISTISCH PERSPECTIEF
E
en van die organen, die er in toenemende mate een bijzondere opdracht in vinden om het socialisme te bestrijden, meende enige tijd geleden een voltreffer te plaatsen door te schrijven: "Het hedendaagse socialisme rekent niet in jaren, het rekent met dagen".Als ik mij, na di~ Burgerrechterlijk vonnis te hebben verteerd, zet tot mijn onder- werp, de maatschappelijke orde in socialistisch perspectief, dan voel ik mij bijna verlegen worden. Dit deel van het Plan rijkt immers in vrijwel elk opzicht zo ver uit boven de dingen van vandaag, dat het althans in'liberale ogen wel een heel oud socialisme moet zijn.
Wanneer ik de liberale pechvogel, die ik zo juist citeerde, nu maar verder met zijn p~ch alleen laat, dan is het waar, dat meer dan elders, in dit deel van het Plan, dat handelt over de maatschappelijke orde, kan worden aangeknoopt bij een rijke socialistische traditie van Jenken en discussie over de grondslagen van onze maatschappij. Meer dan in enig ander deel van het Plan vindt men hier ook theorie, socialistische theorie als men wil, die de 'oorzaken van bepaalde maat- schappelijke verschijnselen tracht op te sporen en door toetsing van deze verschijn- selen aan de gestelde normen tracht te komen tot het 'aangeven van de noodzakelijke veranderingen in het maatschappelijk bestel. Dit betekent niet, dat gestreefd is naar een direct aanknopen bij vroegere theoretische discussies, Wél dat getracht is om boven het bestrijden van symptomen, waartoe de politiek van alle dag zo gemakke- lijk leidt, uit, de oorzaken van maatschappelijke kwalen op te sporen en wegen .aan te geven om deze oorzaken weg te nemen.
De methode was in wezen p,eel simpel. Eerst is gevraagd waarom gaat het
,eigenlijk? Het antwoord was: om de ontwikkeling van een gemeenschap van vrije
mensen, d,w.z. een samenleving, waarin de ontplooiing van de mens niet wordt belemmerd en waarin de mens middelen ten dienste staan om de vrijheid te beleven in zelfontplooiing en in evenwichtige mate in dienst aan de gemeenschap. Vervol-
'gens is gevraagd: wat staat er in onze maatschappij aan de ontwikkeling van die
,gemeenschap van vrije mensen in de weg? Voor de belangrijkste maatschappelijke verbanden, dus die waarin het gaat om de verdeling van bezit, en macht, om de verhoudingen waaronder wordt geproduceerd en gewerkt, om de wijze, waarop
het inkomen wordt verdeeld, is nagegaan, wat er aan mankeerde, gemeten aan onze maatstaf, de ontwikkeling van een gemeenschap van vrije mensen. Ten slotte zijn de middelen gezocht en aangegeven om de mankementen te verhelpen. Nu kan ik. mij voorstellen dat deze opsomming van verhoudingen, zoals men ze in de eerste hoofdstuklçen van het Plan vindt, op het eerste gehoor rijkelijk vaag klinkt.. Toch zijn di~ verhoudingen van bezit, macht, productie en inkomen, die daar hoofdstuks- gewijs aan de orde komen, niet anders dan het geheel van toestanden aan de basis van onze samenleving, die met elkaar bepalen, wat er politiek en economisch' in onze maatschappij mogelijk is.
Belemmeringen voor menselijke ontplooiing
Hoe is het nu met de vrijheid onder de tegenwoordige verhoudingen gesteld?
Voorop sta, dat onder de tegenwoordige verhoudingen belangrijke vrijheden gewaarborgd zijn. In Nederland wordt elke burger door de wet beschermd tegen elementaire inbrtluken op zijn vrijheid. Voorop sta ook, dat er in ons land én geeste- lijk én sociaal én economisch, ,zodanige mogelijkheden tot vrije ontplooiing beslaan, dat wij onze maatschappij met alles wat wij er op aan te merken hebben:, onder geen beding zouden willen inruilen voor de heilstaten, die ons uit het Oosten per gratis bestelling worden aangeboden. Gemeten echter aan de normen van een zo groot mogelijke levensontplooiing voor een ieder, vinden wij dat onze maatschappij
nog ernstige .gebreken vertoont. . Nadere beschouwing leert ons
dat op grond van de ongelijkheid in bezit de grote massa van de niet-be.zitters nog altijd in belangrijke mate in haar bestaan afhankelijk is van het ongecontroleerde inzicht en het goeddunken van kleine groepen,
dat ondanks de totstandkoming van het algemeen kiesrecht kleine groepen van bezitters en bewindvoerders een onevenredig grote macht uitoefenen bij de be- paling van de gang van zaken in onze sa~enleving,
dat mede als gevolg van ongeregelde: productieverhoudingen voor tallozen het levenspeil nog zodanig is, dat van een waarlijk deel hebben aan de goederen der cultuur geen sprake kan zijn, dat tallozen in de zekerheid van hun bestaan worden bedreigd door de kans op werkloosheid als gevolg van het omslaan van de con- junctuur of een tekort aan arbeidsplaatsen voor onze snel groeiende bevolking,
dat ondanks de indrukwekkende verbetering van de arbeidsvoorwaarden en de groei van onderling begrip in het bedrijfsleven, de dagelijkse arbeid voor velen een straf, dan wel een geestdodende verplichting is,
dat ondanks de spreiding van lager onderwijs en de vergroting van de kepnis:
voor de massa de voorziening van onze samenleving met goederen van cultuur zodanig is, dat slechts een gering deel van het volk ?:ijn c~lturele vrijheid in werke- lijkheid kan beleven.
Deze lijst van tekortkomingen van onze huidige structuur is niet uitputtend. Het gaat ook niet aan, dit alles uitsluitend op rekening van het kapitalistische stelsel te schrijven. Ik zal nog gelegenheid hebben er op te wijzen, dat we ook na uit- voering van de maatregelen tot herziening van de maatschappelijke orde, die worden voorgesteld, te kampen zullen hebben met tekortkomingen, ~ij het in andere vorm ..
, ,
Wel hecht ik er aan nadrukkelijk te stellen, dat op deze manier het kapitalistische stelsel, waaruit onze maatschappij zich heeft ontwikkeld, wordt gespiegeld aan zijn eigen leuze van vrijheid en ontplooiingsmogelijkheden voor een ieder. En wanneer wij aan de basis van onze maatschappelijke instellingen hervormingen willen aan- brengen, dan zijn wij bereid om telkens weer de duimstok ter hand te nemen en de afgelegde weg op te meten, met de vraag voor ogen: is de vrijheid vergroot of verkleind? Al ben ik mij bewust, dat wanneer twee het zelfde meten, de maat- stok wel ~ens een andere maat kan aanwijzen en al is het niet zo, dat elk middel daarbij aflnvaardbaar is. Het gaat in de maatschappij om mensen en daarin vindt elk middel zijn begrenzing.
Eigendom - welvaart - verantwoordelijkheid
Dat het Plan opent met een beschouwing over de bezitsverhoudingen behoeft niemand te verbazen. De ongelijkheid van het bezit, van <Ie verdeling der stoffe- lijke goederen en de overmacht van de ene mens over de andere, die daar uit voortvloeit, heeft in de geschiedenis van het socialisme, van zijn critiek en van zijn programs centraal gestaan. Wanneer wij een herverdeling van het nationale ver- mogen ook thans nog van beslissende hetekenis achten voor' een rechtvaardiger samenleving en een doelmatiger economisch bestel, dan mag daarin gerust een er- kenning worden gezien van de juistheid van de nadruk, die het socialisme in het verleden legde op de bezitsverhoudingen. Al is het uitg~ngspunt, van waaruit het Plan de bezitsverhoudingen benadert, veelszins anders en zijn de thans gedane voor- stellen afwijkend van wat in andere tijden onder andere verhoudingen noodzakelijk werd geacht.
Hoe staat het er nu met de vermogensverdeling voor?
Het nationale vermogen is zeer ongelijk verdeeld. Een enkel (het laatst beschik- bare) cijfer: uit de statistiek van de vermogensbelasting van 1942 blijkt dat nog niet 1 % van alle gezinshoofden meer dan 50 % van het totale belastbare vermogen bezit.
Een groot deel van de bevolking is vrijwel bezitloos. Het overgrote deel van het vermogen is in handen van particulieren. De overheid heeft wel eigen bezittingen - men denke slechts aan gebouwen, wegen, bedrijven - maar dat bezit is ,.met schuld beladen". De schuld van de staat is thans ongeveer 10 milliard groter dan zijn bezit.
Ziedaar in zeer grove trekken het beeld. Wat zijn daarvan nu de gevolgen? In de eerste plaats betekent de ongelijke verdeling van het vermogen, dat ook de inkomens- verdeling zeer ongelijk is. Uit dat vermogensbezit vloeien jaarlijks in de vorm van renten, pachten en dividenden, enkele duizenden millioenen aan arbeidsloos inkomen.
Zo, vooral, ontstaan die buitensporig hoge inkomens van enkele honderdduizenden guldens per jaar, waarop mede elke nationale solidariteitspolitiek, als het gaat om versobering, afstuit. Zo ontstaan ook die inkomensverschillen, die zich niet laten rijmen met een besef van sociale rechtvaardigheid.
Door bezitloosheid van velen enerzijds, buitensporig hoge inkomens 'anderzijds, wordt de overheid mede gedwongen tot een omslachtige politiek van herverdeling van het nationale inkomen. Hier roomt zij af wat zij elders uitkeert. Een juiste, een noodzakelijke politiek, maar een politiek, waaraan grenzen zijn gesteld, zowel uit
een oogpunt van belastingtechniek, als uit een oogpunt van maatschappelijke doel- matigheid. Juist het socialisme komt er tegen op dat de overheid taken gaat ver- richten, die bij een juister maatschappij-inrichting gedeeltelijk overbodig zouden zijn. Het behoort tot de ironie van de maatschappelijke ontwikkeling, dat juist die machten en groepen,' die zich met hand en tand verzet hebben tegen een herorde- ning' van het bezit, mede aansprakelijk zijn geworden voor het diepgaande over- heidsingrijpen uit dezen hoofde, of, laat ik het beestje maar bij de naam noemen, voor de hoge belastingen. Want van de mûliarden, die de overheid jaarlijks aan belastingen heft, zijn er vele honderden millioenen nodig voor de betaling van rente en aflossing op de staatsschuld, m.a.w. omdat men de overheid groot-schulde- naar heeft gelaten en geen eigen vermogen heeft gegund.
Opnieuw: deze toestand waarbij de overheid jaarlijks honderden millioenen over- -hevelt uit de zakken van de belastingbetalers naar de zakken van deels dezelfde
belastingbetalers is ongezonQ, economisch ondoelmatig en sociaal verwarrend.
Het belangrijkste bezwaar legen de huidige vermogensverdeling is echter dat ze een grote ongelijkheid van kansen schept. Dat ze de één met een gouden tientje en de ander met nog geen halve cent 'het leven instuurt, dat ze klassenscheiding en de klassenafsluiting, de vorming en handhaving van kliekjes en coterietjes, in de hand werkt.
Het beginsel van gelijke kansen voor een. ieder loopt als een rode draad door het rapport, hier vraagt het om herziening van de bezitsverhoudingen, maar het is evenzeer aan de orde waar het gaat om gelijke mogelijkheden bij studie en oplei- ding en niet minder in het laatste deel van het Plan waar het gaat om gelijke kansen internationaal in de volkerevUTereld.
Trekken wij de conclusies uit deze fundamentele misstanden, dan stellen we allereerst: grotere gelijkheid in de particuliere vermogenssector m.a.w, spreiding van bezit. Vervolgens: vorming van een eigen overheidsvermogen.
Wanneer het niet onverdacht progressieve gezelschap, dat zich tooit met de wijdse naam Vaderlandse Kring, onlangs de handen ten hemel heft over de hoge staatsschuld, dan willen wij het ten dele bijvallen: ja, ook wij willen van dat met schuld beladen bezit ván de overheid af, ook wij willen een financieel sterke staat, maar wij geven ook aan: hoe. En dan komt in het Plan een oud leerstuk van de socialistische beweging naar voren; zonder romantiek, maar geval voor geval, bedrijfstak voor bedrijfstak beoordeeld op haar doelmatigheid, wordt dan de sociali- satie van een aantal bedrijfstakken bepleit. Mede opdat de gemeenschap d.m.v. het kapitaal, dat gevormd wordt in de gesocialiseerde bedrijven, haar rechtmatig aandeel zal ontvangen in de vermeerdering van het nationale vermogen, die dank Zij de grote investeringen, die overheid en volk zich getroosten, gestadig voortgang vindt.
Natuurlijk zijn er meer aspecten aan socialisatie verbonden dan het ene, dat ik noemde. Mede om de gewichtige rol die de socialisatie in de geschiedenis van het socialisme beeft gespeeld, zijn in het Plan ook andere aspecten belicht. Laat ik dit in een enkele formule mogen samenvatten. Socialisatie is geen doel, maar middel, geen wondermiddel, maar een soms noodzakelijk en doeltreffend middel.
