Taxonomie en systematiek

(1)

Taxonomie en systematiek

Hoe krijg ik overzicht in de verscheidenheid ?

(2)

(3)

Er is binnen een soort

grote

variatie.

Donax variegatus

(4)

fitis tjiftjaf

(5)

Tjiftjaf

Veldkenmerken. 11 cm. Geslachten gelijk. Klein, hoofdzakelijk groenig of bruinig zangertje zonder duidelijke kenmerken. Verschillende (onder)soorten worden onderscheiden in het gebied, die voornamelijk verschillen in kleur, maar soms ook in geluid.

Algemeenste ondersoort, collybita, heeft olijfkleurige bovendelen, beige-gele borst en flanken en wittige buik. Slagpennen met groenige randen. Onduidelijke wenkbrauwstreep, beige of gelig, donkerder

oogstreep. Ondersoort abietinus uit Scandinavië grijzer van boven en witter van onderen. Iberische Tjiftjaf P.

ibericus van het Iberisch Schiereiland lijkt qua kleed op collybita maar heeft andere zang; wordt tegenwoordig als aparte soort beschouwd. Poten altijd donker, soms vrijwel zwart. Verschilt van Fitis door kortere vleugels, grijzer en bruiner verenkleed, (meestal) door donkere poten, roep en gewoonte om regelmatig met vleugels en staart te trekken. Juveniel als adult, maar vaak wat geler of grijzer en meer donzig uiterlijk.

Geluid. Roep ’whiet’. Zang monotoon ’tjif tjaf tjif tjaf’.

Iberische Tjiftjaf heeft gevarieerdere zang, die begint en eindigt met korte ’tit’-roepjes en langgerekte ’tswie- frases’ bevat.

Voorkomen. Zeer algemene zomergast. Overwintert in klein aantal.

Habitat. Verscheidenheid aan habitats met bomen en struiken, zoals parken, gemengde en loofbossen.

Behoeft hogere bomen dan Fitis.

Voedsel. Voornamelijk insecten. Fourageert vaak op de grond.

Fitis

Veldkenmerken. 11 cm. Lijkt op Tjiftjaf; evenals deze zonder duidelijke kenmerken. Bovendelen bruingroen of olijfkleurig, gezicht en borst duidelijk geel, onderdelen witter.

Wenkbrauwstreep onduidelijk, geel, geflankeerd door donkerder oogstreep. Handpennen steken verder voorbij tertials uit dan bij Tjiftjaf, poten meestal duidelijk bleker, wenkbrauwstreep doorgaans iets geprononceerder en kruin platter, alles bijelkaar meer indruk gevendvan een minder ronde, langere en slankere vogel. Actiever dan Tjiftjaf.

Juveniel in het veld vaak te onderscheiden van adult door meer uniform geel en groen verenkleed, met name op onderdelen. Sommige adulten kunnen echter ook zeer geel zijn.

Geluid. Roep ’huwiet’, tweetoniger dan Tjiftjaf. Zang vloeiende en welluidende serie van aflopende tonen.

Voorkomen. Zeer algemene zomergast.

Habitat. Variatie aan weelderig begroeide gebieden met struiken en lage bomen. Komt niet in uniform hoogopgaand bos voor.

Voedsel. Voornamelijk insecten, die vaak na korte achtervolging of op vliegenvangerachtige manier worden gevangen.

(6)

Geslacht Phylloscopus bestaat in Nederland uit 7 soorten

Phylloscopus bonelli [Bergfluiter]

Phylloscopus borealis [Noordse Boszanger]

Phylloscopus collybita [Tjiftjaf]

Phylloscopus inornatus [Bladkoning]

Phylloscopus sibilatrix [Fluiter]

Phylloscopus trochiloides [Grauwe Fitis]

Phylloscopus trochilus [Fitis]

(7)

Een soort is….

Een groep organismen met veel overeenkomstige eigenschappen,

•die onderling kunnen voortplanten

•en daarbij vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen

(8)

Dit zijn dus verschillende soorten, ondanks de

grote overeenkomsten in kleur en vorm/bouw

(9)

En dit zijn dus geen verschillende diersoorten: 1 soort,

met veel variëteiten, rassen zelfs

(10)

Tjiftjaf = Weidenlaubvogel, Zilpzalp, Chiffchaff Phylloscopus collybita (Vieillot, 1817)

(11)

Phylloscopus collybita (Vieillot, 1817)

Een soortnaam bestaat uit:

Phylloscopus

Phylloscopus collybita collybita (Vieillot, (Vieillot, 1817) 1817)

Het jaar waarin de

soort voor het eerst is

beschreven Het jaar waarin de

soort voor het eerst is

beschreven

geslachtsnaam

geslachtsnaam soortaanduidingsoortaanduiding ^{De eerste}beschrijver van de soort De eerste beschrijver van de soort

Heel vaak wordt volstaan met de eerste twee delen:

Phylloscopus collybita

(12)

Canis lupus L.

Deze “binaire”naamgeving werd voor het eerst

toegepast door Carolus Linnaeus in de 18de eeuw

(13)

Uitgangspunt bij de taxonomie is het taxon “soort”?

Een Soort = de verzameling organismen met veel overeenkomstige

eigenschappen, die in staat zijn 1) zich onderling voort te planten 2) daarbij vruchtbare nakomelingen

voort te brengen.

Deense dog & Chihuahua

Is deze definitie

altijd houdbaar??

(14)

Naamgeving olifant

Indische olifant

Geslachtsnaam = Elephas Soortaanduiding = maximus

Afrikaanse olifant

Geslachtsnaam = Loxodonta Soortaanduiding = africana

(15)

Nog een voorbeeld:

3 soorten uit het geslacht “mees”

Parus major Parus caeruleus Parus cristatus

(16)

Taxonomie is het indelen van groepen in categorieën:

Elk van de categorieën noem je een taxon.

Bv: het taxon “geslacht” is een subcategorie van het taxon

“familie” en wordt zelf in weer kleinere taxa, de soorten, onderverdeeld.

Het hoogste (tevens soortenrijkste) taxon is rijk,

het laagste taxon is: soort (overigens vaak toch weer onderverdeeld in ondersoorten of rassen.

(17)

•Rijk

•Afdeling

•Klasse

•Orde

•Familie

•Geslacht

•Soort

•Dieren

•Gewervelden

•Zoogdieren

•Roofdieren

•Katachtigen

•Panters (Panthera)

•Leeuw (leo)

•Dieren

•Gewervelden

•Zoogdieren

•Roofdieren

•Hondachtigen

•Honden (Canis)

•Wolven (lupus)

Ondersoort: Canis lupus familiaris Ras: Poedel

(18)

Afdeling

^Alle

Klasse

^Knappe

Orde

Oudjes

Familie

^Fietsen

Geslacht

^Graag

Soort

^Snel

A K O F G S

(19)

Is dit één soort?

(20)

Moeder = paard Moeder = ezel

Vrouwtjes wel vruchtbaar, mannetjes niet

Muilezel Muildier

Ezel (Equus asinus) Paard (Equus caballus)

X

(21)

(22)

X

(23)

Lijger / Teeuw

(24)

(25)

Scheit / Gaap

(26)

Is dit één soort?

Veenwortel

(27)

Met dit laatste voorbeeld komen we op een nieuwe term: Populatie

Een populatie = een groep individuen van een soort die in een bepaald gebied een voortplantingseenheid vormen

Afhankelijk van omstandigheden kunnen populaties verschillende fenotypes vertonen

(28)

Steltkluut

Kent 6 populaties met

verschillen in uiterlijk. Men ziet dit als 1 soort, ook al is dit

nooit bewezen.

(29)

Jan van Gent

^{kent 3}

geografische rassen. Deze kunnen elkaar gemakkelijk bereiken, maar paren zeker niet onderling. 1 soort of niet ??

(30)

Nog een paar lastige:

Hoe onderzoek ik of dit afzonderlijke soorten zijn?

• Bacterien, die zich niet onderling (asexueel) voortplanten?

• Fossielen

• Fungi imperfecti ? We hebben nog nooit sex waargenomen bij deze schimmels.

• Planten die maar eens per 100 jaar bloeien?

• Tegenwoordig maakt DNA-onderzoek een eind aan veel discussie over verwantschap tussen (populaties van) soorten

(31)

Aristoteles (384 – 322 voor Christus) en zijn “ladder van het leven”

(32)

Systematiek = het proberen een logisch systeem in de taxonomie te krijgen.

Soms doet men dit erg kunstmatig, gebaseerd op slechts enkele kenmerken.

Carolus Linnaeus 1707-1778

(33)

Tegenwoordig probeert men de taxonomie / de classificatie

zoveel mogelijk te doen overeenkomstig het natuurlijke ontstaan (= de evolutie) van de soorten: de primitiefste vooraan,

de laatst ontstane meest complexe soorten achteraan.

Zo ontstaat een natuurlijk systeem.

Homologie in de bouw van de voorste ledematen van vier zoogdieren : (vlnr) mens, kat, walvis en vleermuis

(34)

(35)

Indeling in de 4 rijken

(36)

(37)

(38)

Waarom 4 rijken?

Vanouds kende men 2 rijken: planten en dieren

Planten met een stevige wand om de cel en dieren zonder zo’n celwand.

Bacteriën en schimmels rekende men vroeger tot de planten.

Een kunstmatige indeling, zo blijkt:

(39)

Sinds men de microscoop heeft, kent men het oogdiertje of oogwiertje (Euglena elegans):

(40)

En dan zijn er ook nog bacteriën, die geen kern blijken te hebben en ontzettend veel kleiner zijn dan planten.

In hun leefwijze lijken ze vaak meer op schimmels: ze verteren organisch voedsel buiten de cel, om dat vervolgens op te nemen.

Planten maken zelf hun organisch voedsel via fotosynthese, dat kun je toch niet vergelijken met schimmels?

(41)

Men deed veel pogingen om een betere meer natuurlijke rijkenindeling te maken.

Even leek het 5-rijken-systeem te winnen, wat wel aardig bedacht was.

(42)

(43)

De indeling in 4 rijken heeft het gewonnen, alhoewel de

oogdiertjes en de slijmzwammen nog steeds dwars blijven liggen (geen celwand)

(44)

(45)

De 4 rijken

Bacterie Schimmel Plant Dieren

Grootte

Aantal cellen Celwand?

Celkern?

Voedingswijze Grote vacuole?

(46)

Bacteriën Schimmels Planten Dieren

Celwand

Geen celkern (DNA ligt als kringvormig chromosoom in cytoplasma) = prokaryoot

Geen bladgroenkorrels, behalve cyanobacteriën

Eencellig

Voortplanting: Deling

(47)

Bacteriën Schimmels Planten Dieren Nuttige bacteriën

Melkzuurbacteriën

Bacteriën voor zuiveren afvalwater

Bacteriën voor produceren wasmiddelenzymen, geneesmiddelen (insuline) door recombinant-

DNA-techniek Darmflora

?

(48)

MRSA bacterie

Hersenvliesontsteking

Voedselvergiftiging

Bacteriën Schimmels Planten Dieren Schadelijke bacteriën

(49)

Cholera

Schoon drinkwater Vervuild water

Bacteriën Schimmels Planten Dieren Schadelijke bacteriën

(50)

Celwand

Celkern (= eukaryoot) Geen bladgroenkorrels Eencellig of veelcellig

Voortplanting: Eencellige schimmels (gisten): deling Veelcellige schimmels: sporen

(51)

Animatie levenscyclus schimmel

(52)

Nuttige schimmels Antibiotica

(penicilline)

Schimmel voor kaasbereiding Gist

Paddestoelen

(53)

Schadelijke schimmels Candida

Meeldauw

(54)

Celwand

Celkern(= eukaryoot)

Bladgroenkorrels (chloroplasten) Eencellig of veelcellig

(55)

Organische stoffen

-Afkomstig van organismen -Grote ingewikkelde moleculen -Minimaal 2 C-atomen

-O.a. koolhydraten, eiwitten, vetten

Anorganische stoffen

-Zowel in organismen voorkomend als de levenloze natuur -Kleine eenvoudige moleculen

-O.a. water, CO², O², zouten

glucose

(56)

Autotrofe organismen

-Kunnen organische stoffen maken uit alleen anorganische stoffen

-Geen andere organismen nodig voor hun voedsel -M.b.v. fotosynthese in de bladgroenkorrels (chlorofyl) -Planten en cyanobacteriën

Heterotrofe organismen

-Kunnen niet zelf organische stoffen maken -Andere organismen nodig voor voedsel -Schimmels, dieren en meeste bacteriën

(57)

Geen celwand

Celkern (=Eukaryoot) Geen bladgroenkorrels Eencellig of veelcellig Bacteriën Schimmels Planten Dieren

wangslijmvlies

amoebe

(58)

De 4 rijken

Bacterie Schimmel Plant Dieren

Grootte 1 – 10 μm 10 – 100 μm 10 – 100 μm 10 – 100 μm

Aantal cellen 1 1 of veel 1 of veel 1 of veel

Celwand? Ja Ja Ja Nee

Celkern? Nee, geen organellen / prokaryoot

Ja, eukaryoot Ja, eukaryoot Ja, eukaryoot

Voedingswijze Heterotroof of

autotroof Heterotroof Autotroof (dus

chlorofyl) Heterotroof

Grote vacuole? Nee Ja Ja Nee

(59)

Indeling van het plantenrijk

(60)

Wieren Sporenplanten Zaadplanten Celwand

Celkern

Bladgroenkorrels (autotroof) Eencellig of veelcellig

Wortels,

stengels,

bladeren:

Afdeling:

Deling of Sporen Zaden sporen

nee nee ja nee ja ja Bloemen:

Voortplanting:

(61)

Afdeling:

Wieren Sporenplanten Zaadplanten Eencellige wieren

Boomalg

Een alg met zweepdraden

(62)

Volvox

Draadwieren Afdeling:

Wieren Sporenplanten Zaadplanten Veelcellige wieren

(63)

Zeesla

Blaaswier Afdeling:

Wieren Sporenplanten Zaadplanten Veelcellige wieren

(64)

Paardenstaarten

Varen Afdeling:

Wieren Sporenplanten Zaadplanten

Mossen sporendoosje

sporenhoopje

Groepen:

(65)

Groep: Naaktzadigen Bedektzadigen Zaden: tussen schubben in vruchten

v. e. kegel

Bladeren: meestal niet naaldvormig naaldvormig

Afdeling:

Wieren Sporenplanten Zaadplanten

(66)

Heermoes (Equisetum arvense)

1

(67)

Paardenbloem (Taraxacum officinale)

2

(68)

Fucus vesiculosus

3

(69)

Larix (Lariks decidua)

4

(70)

Athyrium filix-femina

5

(71)

Kropaar (Dactylis glomerata)

6

(72)

Coniferen

7

(73)

8

(74)

Bryum argenteum

9

(75)

Korstmos (Xanthoria parietina)

10

(76)

Indeling van het dierenrijk

(77)

Dierenrijk

Dieren worden ingedeeld in tien afdelingen Symmetrie:

• Tweezijdig

• Straalsgewijs (radiaal)

• Asymmetrisch

Tweezijdig symmetrisch

Straalsgewijs symmetrisch Asymmetrisch

(78)

Dierenrijk

Dieren worden ingedeeld in tien afdelingen Skelet:

• geen skelet

• uitwendig (pantser, schelp, huisje)

• inwendig (schelp, geraamte)

(79)

Sponzen Gewervelden

Geen celwand Celkern

Geen bladgroenkorrels ( > heterotroof)

Eencellig of veelcellig

Eencelligen Weekdieren

Ringwormen Holtedieren

Platwormen

Rondwormen

Stekelhuidigen

Geleedpotigen Afdeling:

(80)

Eencelligen Asymmetrisch Geen skelet

Klokdiertje

Pantoffeldiertje Afdeling:

(81)

Slaapziekte

Malaria

Eencelligen Asymmetrisch Geen skelet

Bacteriën Schimmels Planten Dieren Afdeling:

(82)

Asymmetrisch Vast op de bodem Skelet van naalden v. d. zee

Sponzen

?

(83)

Buisspons (tropen) Spongia officinalis

(badspons)

Geweispons (Oosterschelde)

Niet symmetrisch Vast op de bodem Skelet van naalden v. d. zee

Sponzen

(84)

Straalsgewijs symmetrisch Leven in water Meestal geen skelet Tentakels

Holtedieren

(85)

Koraal

Koraalpoliep Baksteenanemoon

Kwal

Holtedieren

Koraal (maakt wel uitwendig kalkskelet)

Straalsgewijs symmetrisch Leven in water Meestal geen skelet Tentakels

(86)

Tweezijdig symmetrisch Plat

Geen skelet In lichaam v.

mens of dier

Lintworm

Kop van een lintworm

Platwormen

(87)

Tweezijdig symmetrisch Rond

Geen skelet In lichaam v.

mens of dier

Spoelworm bij een hond

Rondwormen

(88)

Regenworm

Tweezijdig symmetrisch Rond

Geen skelet Segmenten

Ringwormen

(89)

Tweezijdig symmetrisch

Meestal een schelp of huisje als skelet

Inktvis

Weekdieren

(90)

Slak

Oesters

Tweezijdig symmetrisch

Meestal een schelp of huisje als skelet

Weekdieren

Inktvissen

(91)

Straalsgewijs symmetrisch Leven op de Huid met stekels bodem v.d.

zee

Zeeëgel Zeester

Stekelhuidigen

(92)

Duizend- poten

Spin-

achtigen Kreeft-

achtigen

Insecten

Tweezijdig symmetrisch Skelet is een pantser

Geleedpotigen

Groep:

2 per 10 of meer 8 6 segment

Poten:

Duizendpoten: gehele lichaam bestaat uit segmenten

(93)

Vissen Amfibieën Reptielen Vogels

Tweezijdig symmetrisch Inwendig skelet

Gewervelden

Groep: Zoog-

dieren

Huid:

Lichaamstemperatuur:

Ademhalingsorganen:

Voortplanting:

Milieu:

Schubben met slijm Koudbloedig

Kieuwen

Water

Eieren zonder schaal

(94)

Gewervelden

Groep: Zoog-

dieren

Huid:

Ademhalingsorganen:

Voortplanting:

Milieu:

Slijm

Koudbloedig

Eerst: kieuwen, huid; later: longen, huid Eieren zonder schaal

Water en land

(95)

Gewervelden

Groep: Zoog-

dieren

Huid:

Ademhalingsorganen:

Voortplanting:

Milieu:

Droge schubben Koudbloedig

Longen

Eieren met leerachtige schaal Land en water

(96)

Gewervelden

Groep: Zoog-

dieren

Huid:

Ademhalingsorganen:

Voortplanting:

Milieu:

Veren

Warmbloedig Longen

Eieren met kalkschaal Lucht

(97)

Gewervelden

Groep: Zoog-

dieren

Huid:

Ademhalingsorganen:

Voortplanting:

Milieu:

Haren

Warmbloedig Longen

Levendbarend Land

(98)

VERSCHIL TUSSEN VIRUS

BACTERIE BACTERIE

EN

(99)

Gegeven 1:

ééncellig organisme

V B

(100)

B

(101)

CEL

(102)

Gegeven 2:

ANTIBIOTICA ANTIBIOTICA

V B

(103)

B

(104)

Wat weten we over antibiotica ?

anti = bios =

Enkel wanneer onze eigen verdediging

“mogelijk” niet voldoet !

tegen

leven

(105)

Gegeven 3:

eiwitmantel

V B

(106)

V

(107)

DNA

EIWITMANTEL

VIRUS BESTAAT VOORNAMELIJK UIT :

Foto van een virus

(108)

Gegeven 4:

is de grootste van de twee

V B

(109)

B

(110)

Bacterie : 2000/1000000 van een millimeter

Virus : 5 tot 250/1000000 van een millimeter

(111)

Gegeven 5:

dringt binnen in dringt binnen in

gastheercel om zich te gastheercel om zich te

vermeerderen…

V B

(112)

V

(113)

virus

gastheercel

1

5

4

3 2

6

1 : DNA dringt binnen in cel 2 : nieuw DNA wordt gemaakt 3 : eiwitmantels worden gevormd

4 : nieuwe virussen ontstaan 5 : gastheercel gaat stuk

6 : virussen zoeken gastheercellen

(114)

Gegeven 6:

AIDS AIDS

V B

(115)

V

(116)

- Hiv verandert van eiwitmantel

- Acquired Immune Deficiency Syndrome

- overdracht via … Hiv

(Humaan immunodeficiëntie virus)

Tast onze afweer aan !

(117)

Gegeven 7:

SPIJSVERTERING SPIJSVERTERING

V B

(118)

B

(119)

DARMFLORA

E.coli

(120)

Gegeven 8:

CELDELING CELDELING

V B

(121)

B

(122)

Celdeling :

1

2

4

(123)

celdeling

(124)

Gegeven 9:

MRSA MRSA

V B

(125)

B

(126)

= ziekenhuisbacterie

= Multi resistente Staphylococcus aureus

= dodelijk

(127)

Gegeven 10:

H5N1 H5N1

V B

(128)

V

(129)

= VARIANT VAN HET VOGELGRIEPVIRUS

= VACCINATIE MOGELIJK

= GEVAARLIJK VOOR DE MENS

(130)

Samengevat:

-Een

^virus