Azerbeidzjan: een roerig knooppunt van
internationale belangen
Taco Schaaf
S1624296
19-08-2013
Masterscriptie Eigentijdse Geschiedenis
Tweede versie
Inhoudsopgave
Inleiding ………..3
Hoofdstuk 1. Azerbeidzjan: een land vol uitersten ……….…8
- 1.1 Opkomst van de Aliyev Dynastie - 1.2 Ilham Aliyev neemt de leiding
- 1.3 Politieke systeem onder Ilham Aliyev
- 1.4 Controle op media en schendingen van mensenrechten - 1.5 Sociaaleconomische omstandigheden
- 1.6 Het volk spreekt!
- 1.7 Nagorno-Karabach: een tikkende tijdbom? - 1.8 Conclusie
Hoofdstuk 2. Buitenlandse belangen ..…….……….……....34
- 2.1 Samenwerking met het westen
- 2.2 Europa: geschipper tussen energieveiligheid en mensenrechten - 2.3 De Verenigde Staten: zaken met een maffiafamilie
- 2.4 Turkse bloedbroeders
- 2.5 Azerbeidzjan van belang voor stabiliteit in Russische achtertuin - 2.6 Iranese mosliminvloeden als destabiliserende factor?
- 2.7 Geen grip op beleid Azerbeidzjan
Conclusie ……….…….….………...54
Literatuurlijst……….…57
Inleiding
Het is mei 2012 en de ogen van heel Europa zijn even op Azerbeidzjan gericht. Niet omdat er een belangrijke conferentie over energiepolitiek is of omdat er demonstraties tegen het bewind van Ilham Aliyev hard neergeslagen zijn, maar vanwege het Eurovisie Songfestival dat in Bakoe wordt georganiseerd. Bij alle media-aandacht die bij dit grote evenement komt kijken worden de grote tegenstellingen die Azerbeidzjan kent pijnlijk duidelijk. Aan de ene kant wil president Aliyev laten zien hoe goed het gesteld is met zijn land. Met behulp van de enorme olie-inkomsten is voor 134 miljoen dollar een gloednieuwe muziektempel neergezet.1 Deze ‘Crystall Hall’ past perfect tussen de vele andere uit de grond gestampte moderne gebouwen in Bakoe. Bij het songfestival zit president Aliyev trots op de eerste rij, naast zijn vrouw die het Songfestival georganiseerd heeft. Tegelijkertijd melden westerse journalisten dat ze ernstig beperkt worden in hun werk, is er in Europese media (tijdelijk) veel aandacht voor schendingen van mensenrechten en zou er zelfs een bomaanslag op het evenement verijdeld zijn.2 Bovendien zijn 280 families gedwongen hun huizen te verlaten om plaats te maken voor de bouw van de nieuwe muziektempel.3 Het songfestival staat symbool voor grote tegenstellingen in Azerbeidzjan. Het is een rijk land met internationale ambities, dat ook grote problemen kent.
Azerbeidzjan ligt in het zuiden van de Kaukasus aan de Kaspische Zee. De republiek grenst aan Rusland, Iran, Turkije, Armenië en Georgië. Vroeger was Azerbeidzjan een belangrijk knooppunt in de zijderoute, nu verbindt het Europa en Azië. Door zijn ligging, grenzend aan Rusland en Iran en vlakbij andere instabiele gebieden zoals Syrië, is Azerbeidzjan een interessant land voor de internationale gemeenschap om mee samen te werken. Bovendien herbergt de Kaspische Zee enorme olievoorraden. Vele landen importeren energie uit deze regio.4 Dit heeft in het eerste decennium van de 21e eeuw voor een spectaculaire stijging van het bruto binnenlands product (BNP) in Azerbeidzjan geleid. Tussen 2006 en 2008 steeg het BNP zelfs met gemiddeld 23,3 procent per jaar.5 Het land is
1
Organised Crime and Corruption Reporting Project, ‘President’s Family Benefits FromEurovision Hall’ via http://www.reportingproject.net/occrp/index.php/en/ccwatch/cc-watch-indepth/1499-presidents-family-benefits-from-eurovision-hall (laatst geraadpleegd 17-08-2013)
2
P. Zanting, ‘Azerbeidzjan: aanslag op Songfestival verijdeld’, NRC Handelsblad 30-05-2012 via
http://www.nrc.nl/nieuws/2012/05/30/azerbeidzjan-aanslag-op-songfestival-verijdeld/ (laatst geraadpleegd 17-08-2013)
3
M. Nazar, ‘Songfestival een vloek voor Bakoe’, Metro donderdag 03-05-2012, 6.
4
Europese Comissie, Directoraat-generaal: handel, Azerbaijan, EU Bilateral Trade and Trade With the World (Brussel maart 2012) 5.
5
International Monetary Fund (IMF), IMF Country Report no, 13/164: Republic of Azerbaijan 2013 Article IV
vanwege zijn energievoorraden en ligging belangrijk als internationale partner voor bijvoorbeeld Europa en de Verenigde Staten. Voor Azerbeidzjan is, naast het hebben van goede betrekkingen met het westen, tevens de relatie met buurlanden Rusland, Turkije en Iran van groot belang om de stabiliteit in de regio en de republiek zelf te waarborgen. President Ilham Aliyev heeft grote internationale ambities. Hij wil de samenwerking met de NAVO en EU uitbreiden, in meer landen ambassades oprichten en jeugd stimuleren om in het buitenland te gaan studeren.6 Ook als het gaat om energievoorziening wordt de positie van Azerbeidzjan sterker met nieuwe pijpleidingen die het land via Turkije met Europa verbinden, waardoor Europese landen minder afhankelijk van Rusland worden.7 Kortom, Azerbeidzjan wil een factor van internationale betekenis worden. Het Songfestival was een mooie gelegenheid zich alvast als zodanig te profileren.
Er is echter ook een schaduwzijde aan de Zuid-Kaukasische republiek. Het land kent naar internationale maatstaven enkele structurele tekortkomingen. Het bestuur van Ilham Aliyev, en zijn vader Heidar Aliyev die voor hem president was, heeft in Azerbeidzjan weliswaar een rustig politiek klimaat opgeleverd waar het land wel bij vaart. Maar op deze manier is ook een zeer autoritair bewind ontstaan. Er is geen ruimte voor vrije oppositie, vrijheid van meningsuiting en kritische media en het regime van Aliyev schendt de mensenrechten. De rechtspraak is niet onafhankelijk en corruptie diep doordrongen in de samenleving.8 Bovendien is er ondanks de zeer aanzienlijke olie-inkomsten nog altijd sprake van armoede bij grote delen van de bevolking. De rijkdom wordt niet eerlijk verdeeld. Ook beweren critici dat Azerbeidzjan nog steeds te afhankelijk is van de export van olie. Daarom is het toekomstperspectief op economisch gebied, ondanks de spectaculaire groei van het afgelopen decennium, twijfelachtig.9 Tenslotte heeft het ‘frozen conflict’ met Armenië over Nagorno-Karabach niet alleen een negatieve invloed op de buitenlandse contacten van Azerbeidzjan, het zorgt ook voor grote binnenlandse spanningen. Ten tijde van de Sovjet-Unie was Nagorno-Karabach een autonome provincie (oblast) binnen de Sovjet Republiek Azerbeidzjan. In eerste instantie was Nagorno-Karabach ook aan de Sovjet Republiek Armenië beloofd, maar vanwege geopolitieke belangen veranderden de Sovjets van
6
F. Ismailzade, ‘Azerbaijan Boosts Its Diplomacy Efforts’ in: Eurasia Daily Monitor 8 (2011) &A. M. Ismail, ‘Azerbaijan Outlines Its Priorities For the UN Security Council’ in: Eurasia Daily Monitor 8 (2011).
7
Zie onder andere: Verslag van het congres ‘US-Azerbaijani Relations: State of the “Strategic Partnership”’ 9 november 2010, 25-26 en V. Socor, ‘”Nabucco Countries” Governments Appeal to EU for Support of the Project’ in: Eurasia Daily Monitor 10 (2013).
8
Zie onder andere: International Crisis Group, Azerbaijan; Vulnerable Stability (Bakoe en Brussel 2010) i, ii en 1 & Europees Parlement, Ontwerpresolutie van het Europees Parlement over het jaarverslag over
mensenrechten en democratie in de wereld in 2011 en het beleid van de Europese Unie ter zake (Brussel 2012).
9
gedachten. Ondanks dat deze autonome oblast onder de Sovjet Republiek Azerbeidzjan viel, woonde er een etnische meerderheid van Armenen. Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie maakten zowel Armenië als Azerbeidzjan aanspraak op Nagorno-Karabach. Dit leidde tot de Nagorno-Karabachoorlog, die van 1991 tot 1994 uitgevochten werd. In 1994 werd door Heidar Aliyev een wapenstilstand gesloten, maar formeel is er nu nog altijd geen einde aan de oorlog gekomen. Nagorno-Karabach hoort de-facto nog bij Azerbeidzjan, maar heeft inmiddels een eigen bestuur. Zowel Azerbeidzjan als Armenië willen zich onder geen beding neer leggen bij verlies van de provincie. Er wordt nog onderhandeld tussen beide partijen, maar ondertussen volgen de vijandelijkheden elkaar op. Escalatie van het conflict lijkt op dit moment waarschijnlijker dan een positieve wending in de onderhandelingen. Bovendien gaat Azerbeidzjan gebukt onder de 500.000 Azeri die vanuit Nagorno-Karabach verdreven zijn en veelal nog altijd in tentenkampen leven. De dreiging die dit langslepende conflict met zich meebrengt en de ontheemde vluchtelingen zijn beide grote problemen voor het bestuur van Ilham Aliyev.10
Tijdens de Arabische lente in 2011 gingen er stemmen op dat deze revolutie ook naar Azerbeidzjan zou kunnen overslaan. Het volk van Azerbeidzjan zou, in navolging van Tunesië, Jemen, Libië, Egypte en Syrië, deze kans aangrijpen om zich te verlossen van het regime van Aliyev. Net zoals in deze landen is er in Azerbeidzjan sprake van een semi-dictatoriaal bewind, waarin mensenrechten geschonden worden en een groot deel van de bevolking in armoede leeft.11 Demonstraties tegen het regime van Aliyev werden echter hardhandig de kop in gedrukt en groeiden nooit uit een dergelijk grootschalig protest als in de landen waar de Arabische lente daadwerkelijk gestalte kreeg.12 De positie van Ilham Aliyev lijkt zelfs sterker dan ooit. Tegelijkertijd verslechtert de situatie in Azerbeidzjan als het gaat om mensenrechten, vrijheid van meningsuiting en mediavrijheid alleen maar verder.13 Hoe is het mogelijk dat ondanks deze misstanden een revolutie in Azerbeidzjan niet van de grond lijkt te komen? Het onderzoek zal zich richten op de situatie in Azerbeidzjan zelf en zal de Arabische lente verder niet behandelen.
In deze scriptie wordt onderscheid gemaakt tussen factoren die ervoor zorgen dat een revolutie in Azerbeidzjan onmogelijk lijkt, die voortkomen uit de binnenlandse politiek
10
T. German, ‘The Nagorno-Karabakh Conflict between Azerbaijan and Armenia: Security Issues in the Caucasus’ in: Journal of Muslim Minority Affairs 32 (2012) 216-220.
11
Caucasus Research Resource Centers, zie bijlagen nr. 4, nr. 5 & nr. 17.
12
A. M. Ismail, ‘Azerbaijani Opposition Unsuccessfully Attempts To Copy Arab Revolutions’ in: Eurasia Daily
Monitor 8 (2011).
13
Europees Parlement, Delegation to the Parliamentary Cooperation Committees EU-Armenia, EU-Azerbaijan
enerzijds en vanuit een internationale invalshoek anderzijds. Allereerst zal onderzocht worden hoe het kan dat in een land met dermate grote problemen toch blijkbaar niet het draagvlak is onder de bevolking in opstand te komen. Hoe komt het dat het bestuur in Azerbeidzjan zich ontwikkeld lijkt te hebben tot een politiek systeem waarin ruimte voor verzet niet mogelijk is? En hoe zit het politieke systeem in elkaar, is het bewind van Aliyev daadwerkelijk politiek onaantastbaar? Om antwoord te geven op deze vragen is het nodig eerst terug te gaan naar de jaren negentig, toen de voormalige Sovjet-republiek onafhankelijk werd. In eerste instantie heerste namelijk grote chaos in Azerbeidzjan, waar Heidar Aliyev een einde aan maakte. Door deze context valt te verklaren dat de Azerbeidzjaanse bevolking genoegen neemt met een stabiel, maar autoritair, bestuur. Het wordt zo duidelijk hoe Ilham Aliyev de touwtjes in Azerbeidzjan zo stevig in handen heeft gekregen. Naast de vraag hoe Aliyev de binnenlandse politiek zo domineert, is ook interessant te onderzoeken hoe het autoritaire regime ervoor gezorgd heeft dat bij het volk niet de bereidheid is om massaal in verzet te komen. Verklaringen daarvoor zijn bijvoorbeeld intimidatie van vrije media en de beperking van vrijheid van meningsuiting, waardoor kritische berichtgeving zich niet kan verspreiden. Bovendien is de economische situatie in Azerbeidzjan het afgelopen decennium sterk verbeterd. Maar is dit voldoende om het volk ook echt tevreden te stemmen? Of is er wel degelijk een groot deel van de bevolking ontevreden en bereid tot actie, mits de omstandigheden voor georganiseerd verzet aanwezig zijn? In de paragraaf ‘Het volk spreekt!’ wordt aan de hand van enquêteresultaten duidelijk hoe het volk echt over belangrijke thema’s in Azerbeidzjan denkt. En vormt het conflict om Nagorno-Karabach een gevaar voor het regime van Aliyev?
hebben een reden niet in te grijpen in Azerbeidzjan. Daarnaast is Azerbeidzjan een belangrijke partner om zaken mee te doen, zo zal blijken.
De basis voor dit onderzoek is een verscheidenheid aan bronnen. Naast het standaardwerk Azerbaijan Since Independence, van Svante Cornell en enkele artikelen is gebruik gemaakt van een groot aantal artikelen gepubliceerd via the Jamestown Foundation, een organisatie die wereldwijd onderzoek en analyses uitvoert en onder meer de Kaukasus als onderzoeksgebied heeft. Daarnaast is gebruik gemaakt van enkele studies van denktanks als the International Crisis Group, Human Rights House en Human Rights Watch. Rapporten, documenten en verslagen van vergaderingen van de Europese Unie zijn bronnen geweest om het beleid van Europa te analyseren. Ook geheime documenten achterhaald via de klokkenluiderssite Wikileaks waren mooie bronnen om buitenlandse relaties in kaart te brengen en te achterhalen hoe de leiders van landen daadwerkelijk over elkaar denken. Een database van het Caucasus Research Resource Centers14 geeft inzicht in hoe de Azerbeidzjaanse bevolking denkt over belangrijke thema’s die in het land spelen. Een dergelijke primaire bron is een mooie toevoeging op de artikelen en biedt een dieper inzicht in de samenleving. Voor cijfermateriaal is gebruik gemaakt van cijfers van het IMF en de Europese Unie. Tenslotte zijn via de internetsite van de Azerbeidzjaanse overheid ook toespraken en verslagen afkomstig van het regime van Aliyev bestudeerd.15
14
Sinds 2004 doet het Caucasus Research Resource Centers (CRRC) jaarlijks onderzoek onder de bevolking in Azerbeidzjan, Georgië en Armenië door middel van vragenlijsten en interviews. De enquêtes zijn mondeling afgenomen in alle regio’s in Azerbeidzjan, zowel urbaan als ruraal en uit alle lagen van de bevolking bij zowel volwassen mannen als vrouwen, om een zo representatief mogelijk beeld van de Azerbeidjaanse bevolking te schetsen. In 2008 hebben 2014 Azeri meegedaan aan de enquête, in 2011 1481 en in 2012 1204. De uitkomsten van de enquêtes van 2008 tot en met 2012 zijn online beschikbaar via de Online Data Analysis van het CRRC via http://www.crrc.ge/oda/ )
15
Hoofdstuk 1. Azerbeidzjan: een land vol uitersten
1.1 Opkomst van de Aliyev dynastie
Aan het eind van de jaren tachtig brokkelde de macht van het communistische regime in de Sovjet-Unie af. Zo ook gebeurde dat in Azerbeidzjan, dat deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. In 1988 waren de eerste grote protesten tegen de Russische machtshebbers in de straten van Bakoe te zien. In eerste instantie trad de Sovjet-Unie nog hard op en werden de demonstraties in Azerbeidzjan met harde hand neergeslagen. In 1991 kwam het er dan toch van. In een referendum sprak de bevolking van Azerbeidzjan zich uit voor onafhankelijkheid. Vanaf 18 oktober 1991 was Azerbeidzjan officieel een zelfstandige republiek.16
De nieuwe republiek Azerbeidzjan wachtte eind 1991 een zware taak. Het Volksfront Azerbeidzjan had na het verklaren van de onafhankelijkheid de macht gegrepen. De partij had onder leiding van president Aboelfez Elchibej grote plannen met het land. Het zou een democratisch land moeten worden met vrije verkiezingen, vrije media en een sterke rechtstaat. Dit bereiken zou uniek zijn geweest voor een islamitische voormalige Sovjet-staat. Ondanks dat het Volksfront Azerbeidzjan twee jaar lang verwoede pogingen deed een vrije democratische samenleving op te bouwen, kwam er van deze idealen weinig terecht. Na decennia onder Sovjet-bestuur te hebben gestaan moesten democratische instituties vanaf de grond worden opgebouwd en met nog vanuit de communistische tijd geërfde structuren was dit bijzonder moeilijk. In de naar democratie strevende partij was onvoldoende kennis aanwezig over hoe dit aangepakt moest worden. In het land was geen traditie met een sterke civil society waarop de partij voor het bestuur zou kunnen terugvallen. De democratische partij had te maken met oude Sovjet-structuren die het democratiseren van het land moeilijk maken. Zo waren er bijvoorbeeld diverse machtige krijgsheren, zoals Soerat Hoesseinov, die niets van democratie wilden weten en pogingen deden zelf de macht te grijpen.17
16
A. Ergun, ‘Post-Soviet Political Transformation in Azerbaijan: Political Elite, Civil Society and the Trials of Democratization’ in: Uluslararası İlişkiler 7 (2010) 73.
17
Figuur 1. Bron: Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Location_Nagorno-Karabakh2.png)
Tegelijkertijd escaleerde het conflict met Armenië om Karabach. Nagorno-Karabach is een provincie in het zuidwesten van Azerbeidzjan, geheel omringd door Azerbeidzjaans grondgebied waar zowel Armenië als Azerbeidzjan aanspraak maakten op de macht. Dit leidde tot de Nagorno-Karabachoorlog, die van 1991 tot 1994 duurde. Begin jaren negentig moest Azerbeidzjan snel grote verliezen incasseren en verloor terrein op Armenië. Niet alleen kreeg Armenië Nagorno-Karabach in handen, maar ook het gebied ten zuiden hiervan. De Volksfrontregering kon niet voorkomen dat er in deze oorlog grote verliezen werden geleden en het gezag van de democraten nam snel af.18 Het land was in oorlog en er heerste complete chaos. Hoesseinov maakte handig van deze situatie gebruik.
Hoesseinov beschikte over een privéleger dat hij zelf betaalde en dus in de eerste plaats loyaal aan hem was. Dit leger was relatief groot en sterk (mede door steun vanuit Rusland, dat een dubieuze strategie van verdeel-en-heers hanteerde en meerdere partijen in dit conflict steunde met geld en wapens) en voor Azerbeidzjan belangrijk in de oorlog tegen Armenië. Toen de regering van Elchibej door de falende pogingen een stabiel democratisch bestuur te installeren steeds meer onder vuur kwam te liggen en de oorlog om Nagorno-Karabach voor Azerbeidzjan al maar slechter verliep, greep Hoesseinov zijn kans. Hij rukte met zijn privéleger op naar Bakoe om een greep naar de macht te doen. Elchibej had inmiddels weinig controle meer over de strijdkrachten van Azerbeidzjan en kon niet anders
18
doen dan in een ultieme poging deze coup af te slaan de hulp in te roepen van Heidar Aliyev.19
Aliyev was een voormalig KGB-er en had Azerbeidzjan eerder al geleid tussen 1969 en 1983, toen het nog onderdeel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Hij was nog steeds een man van groot aanzien in Azerbeidzjan en wist de naderende revolutie handig af te wenden. Toen Elchibej hem benaderde nam Aliyev in 1993 het bestuur weer op zich en sloot hij een deal met Hoesseinov. Hoesseinov werd premier en kreeg een aantal ministersposten, een verantwoordelijkheid die de krijgsheer niet aankon waardoor hij door de achterdeur van het politieke toneel verdween. De oorlog met Armenië wist Aliyev dan wel niet in zijn voordeel te beslissen, maar hij wist de schade op dat moment te beperken. Aliyev sloot in 1994 een wapenstilstand welke voor de nodige rust zorgde. Azerbeidzjan kreeg het verloren grondgebied ten zuiden van Nagorno-Karabach terug. Nagorno-Karabach bleef officieel bij Azerbeidzjan horen, maar de-facto werd het een onafhankelijke republiek met Armeens bestuur. 20
Heidar Aliyev won in 1993 met groot verschil de verkiezingen. Hij zou tot zijn dood in 2003 president van Azerbeidzjan blijven. De president maakte vooral gebruik van zijn politieke ervaring opgedaan ten tijde van het Sovjet-bestuur. Hij deed een beroep op zijn netwerk van voormalig Sovjet-bestuurders en verzamelde uit datzelfde netwerk een kleine groep vertrouwelingen om zich heen die het land met hem zou gaan besturen.21 Aliyev wist enkele coups, van onder andere Mutalibov (een stroman van Moskou) en weer Hoesseinov af te wenden. Uiteindelijk herstelde hij zo de stabiliteit in de republiek. Het bestuur onder Aliyev kan het best beschreven worden als een semi-dictatuur.22 Azerbeidzjan was een land waar verkiezingen gehouden werden, maar van een echt democratisch bestuur was in de praktijk echter geen sprake. Heidar Aliyev zei daar zelf over dat hij wel streefde naar democratie, maar dat dit op korte termijn niet te bewerkstelligen was omdat dit nog niet samenging met het behouden van de stabiliteit. Krijgsheren die de mogelijkheid voor een nieuwe machtsgreep afwachtten waren nog een gevaar. Azerbeidzjan moest volgens hem geleidelijk naar een democratisch bestuur toegroeien.
Zoals gezegd bestuurde Aliyev Azerbeidzjan gesteund door een kleine elite. Ruimte voor oppositie was er amper en een groot deel van het land leefde in armoede. Maar na het
19
International Crisis Group, Azerbaijan, Turning Over to a New Leaf? (Bakoe-Brussel 2004) 6.
20
Cornell, Azerbaijan Since Independence 78.
21
International Crisis Group, Azerbaijan, Turning Over to a New Leaf?, i & S. Radnitz, ‘Oil in the Family: Managing Presidential Succession in Azerbaijan’ in: Democratization 19 (2012) 61-62.
22
falende democratische bestuur onder Elchibej nam de bevolking genoegen met het bewind onder Aliyev, wat wel voor stabiliteit en een einde van het gewapende conflict gezorgd had.23 Grote hervormingen in Azerbeidzjan vonden tijdens het bestuur van Heidar Aliyev niet plaats. Wel sloot de president in 1994 een miljardendeal met westerse oliemaatschappijen. Het zogenaamde ‘contract van de eeuw’ zorgde voor een grote toename van buitenlandse investeringen in Azerbeidzjan en de olie-export nam sterk toe.24 De oliehandel zou de motor blijken voor een periode van sterke economische groei van Azerbeidzjan in het eerste decennium van de 21e eeuw. Het decennium waarin Ilham Aliyev zijn stempel op het Zuid-Kaukasische land zou drukken.
1.2 Ilham Aliyev neemt de leiding
In 2003 overleed Heidar Aliyev aan een hartstilstand in de Verenigde Staten. Zijn zoon Ilham Aliyev werd naar voren geschoven als opvolger. In eerste instantie werd Ilham vooral gezien als ‘zoon van’ en er was weinig vertrouwen in zijn leidinggevende capaciteiten. Hij werd gezien als een playboy die het dan wel geschopt heeft tot president van de nationale oliemaatschappij van Azerbeidzjan, State Oil Company of Azerbaijan Republic (SOCAR), maar dit vooral met dank aan zijn vader.25 Toch kwam Ilham Aliyev in 2003 al snel na het overlijden van zijn vader aan de macht door vervroegde verkiezingen afgetekend te winnen. De nieuwe president behaalde 76,8% van de stemmen, waardoor hij Heidar opvolgde.26 Tot op de dag van vandaag regeert Ilham Aliyev de republiek. Onder zijn bestuur heeft de economie een enorme vlucht genomen en is de armoede afgenomen. Tegelijk is er nog een hoop aan te merken op het bewind van Ilham Aliyev, ondanks dat hij bij zijn aantreden hervormingen aankondigt: zijn bestuur is zeer autoritair, mensenrechten worden geschonden, er is weinig ruimte voor persvrijheid en economische hervormingen zijn nodig om ook op lange termijn voor economische vooruitgang te zorgen. Op de hierboven geschetste problemen wordt in de volgende paragrafen dieper ingegaan.
23
Cornell, Azerbaijan Since Independence 92 & Radnitz, ‘Oil in the Family’ 62-64.
24
Radnitz, ‘Oil in the Family’ 65.
25
Cornell, Azerbaijan Since Independence 101, 110-111 & International Crisis Group, Azerbaijan; Vulnerable
Stability 2.
26
International Crisis Group, Azerbaijan, Turning Over to a New Leaf? 17 & Congressional Research Service, ‘Report RS22977 Azerbaijan’s October 2008 Presidental Election: Outcome and Implications’ 3 via
1.3 Politiek systeem onder Ilham Aliyev
Bij zijn aantreden trof Ilham een republiek aan waarin al enige jaren bestuurlijke stabiliteit heerste. Zijn vader Heidar had een kleine elite om zich heen verzameld, maar had bovenal ook zelf veel macht. Bij het bestuur waren vooral informele banden belangrijk. De bestuurders rondom Heidar waren vooral gekozen op basis van traditie, familiebanden en stam afkomst. Ten tijde van het bestuur van Heidar Aliyev waren vooral Azeri afkomstig van de Nachtsjevan en Yeraz stammen bepalend.27 Daarnaast hadden de sympathisanten rondom Heidar Aliyev vaak ook een KGB-achtergrond. 28
Kort nadat de zoon van Heidar aan de macht kwam, kondigde deze hervormingen aan in Azerbeidzjan. Doel van de hervormingen was: ‘Van Azerbeidzjan een “normaal land” maken, waar mensen tevreden zijn en wetten worden gerespecteerd’.29 Ook in de politiek zou Aliyev hervormen. Hij gebruikte deze veranderingen echter vooral om de bestuurders waarmee zijn vader zich omringd had te vervangen. De manier van besturen veranderde niet. Hij zag deze oude elite als concurrentie en deze moest plaatsmaken voor mensen die de visie van Ilham Aliyev deelden. De nieuwe president nam hier de tijd voor, omdat hij het belang van bestuurlijke traditie in zijn land op waarde schatte en wist dat hij dit niet in één keer kon doen. Aliyev zag het grootste gevaar voor zijn macht in twee ministers die tot de Yeraz stam behoorden, zij waren van mening dat Ilham Aliyev meer op de hand was van de Nachtsjevan stam. Uit voorzorg liet Aliyev hen vlak voor de verkiezingen van 2003 arresteren, waarschijnlijk op valse gronden. Dit was een waarschuwing naar andere leden uit de elite om niet te proberen bij diezelfde verkiezingen een coalitie tegen hem te smeden.30 In de jaren daarna zou Aliyev ook langzaam bijna het gehele bestuur vervangen. Eerst werden ambtenaren ingewisseld voor vertrouwelingen van de nieuwe president en daarna volgden één voor één de ministers. Op deze manier wist Ilham het bestuur van Azerbeidzjan helemaal naar zijn hand te zetten. Hij kreeg nog meer macht dan zijn vader al had gehad.31
Internationaal kwam er kritiek op de manier waarop Ilham Aliyev aan de macht gekomen was. De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) constateerde dat de verkiezing niet aan de internationale maatstaven voldeed en dar er grote tekortkomingen
27
Radnitz, ‘Oil in the Family’, 64.
28
Ergun, ‘Post-Soviet Political Transformation in Azerbaijan’, 69 & Cornell, Azerbaijan Since Independence 81.
29
Cornell, Azerbaijan Since Independence 110.
30
Radnitz, ‘Oil in the Family’, 66.
31
waren.32 Ook volgens Human Rights Watch haalde de stembusgang de internationale standaard bij lange na niet. Er was sprake van geweld, intimidatie en fraude. De oppositie kreeg geen eerlijke kans om campagne te voeren en het verloop van de stemming zelf was frauduleus.33 Een verzameling lokale NGO’s liet onafhankelijk een verkiezing houden en concludeerde dat niet Aliyev, maar Isa Gambar van de Musavat partij het meeste stemmen gekregen zou hebben34 Bij de protesten die volgden werden honderden mensen gearresteerd waaronder Gambar. Human Rights Watch schrijft hierover:
‘On voting day, the government carried out a well-organized campaign of fraud throughout the country to ensure a victory for Ilham Aliyev, right in front of the largest international election monitoring team ever deployed in the country. When post-election violence erupted, the government responded with brutal and excessive force, unleashing its security forces to beat hundreds of demonstrators unconscious, and killing at least one protester.’35
Ook de parlementsverkiezingen van 2005 oogstten veel kritiek. Ondanks dat Aliyev hervormingen had aangekondigd waren de verkiezingen net zo corrupt als twee jaren eerder. In een rapport van de International Crisis Group wordt dit een ‘gemiste kans voor een democratische toekomst’ genoemd. Corruptie bleef nu hoogtij vieren.36 In 2008 waren de reacties op het verloop van de presidentsverkiezingen iets positiever.37 Aliyev won deze verkiezingen nog ruimer dan in 2003, met 89% van de stemmen, maar er was verbetering zichtbaar. Volgens waarnemers verliepen de verkiezingen eerlijker dan in 2003. Toch waren er nog een aanzienlijk aantal kanttekeningen te plaatsen bij de uitslag. Er was nog altijd sprake van fraude en intimidatie, waardoor ook deze stembusgang niet aan de internationale maatstaven voldeed. Bovendien werden de verkiezingen omschreven als de meest passieve in de Azerbeidzjaanse geschiedenis. Dit komt omdat de belangrijkste oppositie de verkiezingen boycotte, Aliyev nam het slechts op tegen een aantal marionetten van zijn eigen regime. Dit verklaart ook de positieve geluiden, er waren simpelweg geen serieuze tegenkandidaten.
32
Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), "Republic of Azerbaijan Presidential Election, Final Report", 12 November 2003 & Radnitz, ‘Oil in the Family’, 66-67.
33
Human Rights Watch, Azerbaijan Presidential Elections 2003: Briefing Paper (13-10-2003) 2 en 3.
34
Radnitz, ‘Oil in the Family’, 67.
35
Human Rights Watch, Crushing Dissent: Repression, Violence and Azerbaijan’s Elections (Januari 2004) 2.
36
International Crisis Group, Azerbaijan's 2005 Elections: Lost Opportunity (Bakoe-Brussel 2005) 1.
37
rapporteur voor de Raad van Europa in Azerbeidzjan omschreef de verkiezingen van 2008 als ‘a good swimming exercise, but unfortunately it was an empty pool’.38
Aan de manier van regeren veranderde Ilham Aliyev weinig ten opzichte van zijn vader. Bij zijn aantreden had Ilham hervormingen aangekondigd en de wens uitgesproken Azerbeidzjan te democratiseren, maar hier kwam in de praktijk weinig van terecht. Waar de oprechte intenties van zijn vader om de weg naar democratie in te slaan af en toe nog bleken, zoals door in te grijpen tegen misstanden tegen de persvrijheid, was van de mooie woorden van Ilham in de praktijk weinig van terug te zien. In zijn eerste ambtstermijn, tussen 2003 en 2008, voerde de nieuwe president enkele veranderingen in het bestuur door, maar deze waren in eerste plaats bedoeld om zijn eigen positie te versterken.39 In zijn tweede periode consolideerde hij zijn bestuur vooral. De voornaamste politieke verandering in zijn tweede termijn is het invoeren van een wet die het mogelijk maakte om meer dan twee termijnen achter elkaar gekozen te kunnen worden. Hierdoor zou Ilham Aliyev ook bij de verkiezingen van 2013 herkozen kunnen worden.40
Door het uitblijven van hervormingen is het politieke systeem in Azerbeidzjan nog zeer centraal gestuurd. De regering in Bakoe heeft alle macht, met daarin een grote rol voor de president. Lokale overheden hebben weinig te zeggen. Daarnaast is in het lokale bestuur ook weinig bestuurlijke kennis aanwezig. Hierin worden zij niet bijgestaan. De voornaamste taken van lokale overheden zijn daarom het aanleggen van wegen en het onderhouden van begraafplaatsen en parken.41 Het bestuur wordt op zowel landelijk als lokaal niveau nog vooral beheerst door een informeel netwerk van contacten, die vooral het belang van Aliyev dienen. Een kleine groep sympathisanten van de president heeft de regie over het beleid nog altijd stevig in handen en deze elite profiteert gretig van de rijkdommen die de olie-industrie oplevert. Doordat deze elite van het verwerven van deze rijkdommen afhankelijk zijn van Aliyev, zijn ze extra loyaal aan zijn bestuur. Deze structuur van vriendjespolitiek en nepotisme zorgt ervoor dat de politiek in Azerbeidzjan niet inzichtelijk is. Corruptie en zelfverrijking van de elite komt in grote schaal voor.42 Het mag daarom geen verrassing zijn
38
International Crisis Group, Vulnerable Stability 4.
39
Cornell, Azerbaijan Since Independence 113.
40
Kendall-Taylor, A. H., ‘Political Insecurity and Oil The Effect of Time Horizons on Oil Revenue Management in Azerbaijan and Kazakhstan’ in: Problems of Post-Communism 58 (2011) 56 & Cornell, Azerbaijan Since
Independence 122 en 123.
41
M. Bresso, Advies van het Comité van de Regio's over lokaal en regionaal bestuur in Azerbeidzjan en de
ontwikkeling van de samenwerking tussen de EU en Azerbeidzjan (2011) c104/119 en c104/120.
42
dat Azerbeidzjan op plaats 139 van de 174 landen staat op de index van Transparency International in 2012, waarin een lage positie op de lijst een hoge mate van corruptie betekent.43 Door middel van fraude bij verkiezingen en een niet onafhankelijke rechtspraak, wordt ook de oppositie buitenspel gezet.44
Naast de terugkerende corruptie, is een gebrekkige oppositie een groot struikelblok voor het democratisch proces. Niet in de laatste plaats door de politiek die Ilham Aliyev sinds zijn aantreden voert. De hele politiek in Azerbeidzjan is afgestemd op de president. Hij heeft zich sinds zijn aantreden een ogenschijnlijk onaantastbare positie verworven, waar mede door het eerder genoemde belang van informele relaties moeilijk oppositie tegen te voeren is.45 Wil de oppositie daartegen een kans maken, moet het zich bijzonder goed organiseren. Het omgekeerde is in de praktijk het geval, de oppositie is versplinterd. Niet omdat de politiek van de oppositiepartijen ver uit elkaar ligt. Buiten kleinere fracties als de Islamitische- en Socialistische Partij, delen de grootste oppositiepartijen in Azerbeidzjan een gezamenlijke ideologie, niet alleen met elkaar maar ook met de Yeni Azerbeidzjan Partij van Ilham Aliyev. Deze belangrijkste partijen hebben een seculiere aard en streven een liberaal-democratische politiek na. Zowel de oppositie als de regering wil een pro-Turkse en pro-westerse koers volgen. Belangrijke themapunten uit de campagnes van de grootste oppositiepartijen, bijvoorbeeld die van de grootste oppositiepartij Musavat van Isa Gambar, zijn ‘Hervormingen in de economie, democratie en civil society en verdere integratie in de NAVO en de Europese Unie’.46 Op het oog lijkt dit een mooi alternatief voor het beleid van Aliyev, waarom is er dan toch weinig draagvlak voor de oppositie?
In de praktijk verschillen de politieke partijen weinig van de partij van Aliyev. Qua ideologie, maar ook qua agenda. De regerende Yeni Azerbeizjan Partij heeft dezelfde thema’s als speerpunten in het programma. De minieme verschillen in de partijprogramma’s zullen de oppositie niet helpen zolang Aliyev voldoende steun bij de bevolking heeft en de oppositie niet via campagnes duidelijk kan maken dat zij een beter alternatief zijn om vooruitgang in deze thema’s te realiseren. De oppositie vormt niet één blok tegen het regime van Aliyev om de bevolking ervan te overtuigen dat de zittende regering weg moet. Daarvoor is de oppositie te verdeeld. Zoals gezegd ligt de oorzaak daarvan niet in uiteenlopende meningen over een te voeren politiek, maar zijn persoonlijke belangen het probleem. De oppositiepartijen werken
43
Transparency International, Anual Report 2012, 21 via
http://www.transparency.org/files/content/publication/Annual_Report_2012.pdf (Laatst geraadpleegd 18-08-2013).
44
Cornell, Azerbaijan Since Independence 175-178.
45
Radnitz, ‘Oil in the family’, 63 en 64.
46
moeizaam samen, omdat ze vooral hun eigen invloed willen vergroten. Van oudsher is men afkomstig verdeeld in stammen en streven krijgsheren hun eigen succes na. Deze traditie is terug te zien in de verschillende oppositiepartijen die daarom vooral afzonderlijk van elkaar opereren. Binnen fracties zelf is de politiek ook gebaseerd op vertrouwen en relaties van verschillende individuen met uiteenlopende belangen, in plaats van een gestructureerde partijpolitiek.47 Ook binnen de verschillende kampen heerst daarom verdeeldheid. Dit werd binnen in 2011 pijnlijk duidelijk binnen de Musavat partij. Verschillende coryfeeën verlieten boos de partij uit onvrede met het beleid van Isa Gambar, de partijleider. Zijn laatste termijn zat er eigenlijk al op, maar door het veranderen van de regels kon Gambar alsnog blijven. Gambar kreeg het verwijt teveel macht naar zich toe te trekken en niet genoeg open te staan voor samenwerking met andere oppositie.48
The International Crisis Group omschrijft de oppositie in Azerbeidzjan als ‘fragmented’49 maar ook als ‘marginalised and demoralised’.50 Volgens de denktank is de positie van oppositie vergeleken met de eerste jaren na de eeuwwisseling minder sterk geworden.51 Naast de gebrekkige samenwerking tussen de oppositiepartijen is daar nog een andere belangrijke oorzaak voor. Aliyev belemmert de concurrentie ook nog eens actief. Waar nodig grijpt de president in om zijn positie te beschermen. Een voorbeeld daarvan is het ontslag van minister en invloedrijk oligarch Farhad Aliyev (geen familie van Heidar en Ilham), omdat deze de oppositie financieel ondersteund zou hebben.52 In 2005 voerde Aliyev bovendien een wet in die politieke bijeenkomsten op staat verbiedt.53 Protesten op straat worden met geweld neergeslagen, zo ook de demonstraties geïnspireerd door de Arabische Lente in 2011. Twee relatief belangrijke oppositiepartijen Musavat en Volksfront organiseerden in april 2011 samen een demonstratie tegen het bewind van Ilham Aliyev. Ondanks dat de demonstratie verboden werd, kwamen er toch enkele honderden mensen opdagen. Al snel greep de politie echter hardhandig in en werden de actievoerders gearresteerd. De oppositie had minder mensen op de been weten te krijgen dan gehoopt en het harde optreden van de politie zorgde voor het einde van dit initiatief.54
47
Cornell, Azerbaijan Since Independence 165-170.
48
A. M. Ismail, ‘Azerbaijan’s Oldest Opposition Party Fragments’ in: Eurasia Daily Monitor 8 (2011).
49
International Crisis Group, Vulnerable Stability 4.
50
Ibidem i.
51
Ibidem 12.
52
Cornell, Azerbaijan Since Independence 190.
53
International Crisis Group, Vulnerable Stability 13.
54
A. M. Ismail, ‘Azerbaijani Opposition Unsuccessfully Attempts To Copy Arab Revolutions’ in: Eurasia Daily
Monitor 8 (2011), Ismail, ‘Azerbaijan’s Oldest Opposition Party Fragments’ & V. Socor, ‘Secular And Islamist
Door het centraal gestuurde politieke systeem in Azerbeidzjan heeft Ilham Aliyev het zijn tegenstander onmogelijk gemaakt initiatieven tegen zijn bestuur succesvol te laten zijn in de politiek. Hij heeft een kleine kring vertrouwelingen om zich heen verzameld die op basis van traditie en afhankelijk voor hun rijke beloning trouw aan de president zijn. De oppositie is te zwak en versplinterd om zich te organiseren en succesvol verzet tegen de president mogelijk te maken. Als er al wat georganiseerd wordt grijpt Aliyev hard in om dit verzet in de kiem te smoren. Aliyev doet er ook alles aan om dit zo te houden. Eén van de oorzaken van de zwakke oppositie en gebrek aan steun voor verzet is dat de regering de media streng onder controle heeft en kritiek op Aliyev het volk niet kan bereiken.
1.4 Controle op media en schendingen van mensenrechten
Eén van de grootste problemen in Azerbeidzjan is de beperkte mogelijkheid tot vrijheid van meningsuiting. Dit komt vooral tot uitdrukking in een strenge controle van de Azerbeidzjaanse regering op de media. Onder het bestuur van Heidar Aliyev was het nog niet zo slecht gesteld met de mediavrijheid. Toen bestuurders van zijn bewind in 2001 de media betichtten van ‘het ondermijnen van de staat’ en daarom censuur wilden opleggen, greep Heidar Aliyev in. Hij hield een drie uur durend overleg met vertegenwoordigers van de vrije pers en kwam als gevolg daarvan met een nieuwe wet die het mogelijk moest maken de media verder te liberaliseren. In 2002 werden ook daadwerkelijk aanzienlijk minder meldingen van belemmeringen van de vrije media gemaakt.55 Een dergelijk signaal van goede wil heeft Ilham Aliyev in de praktijk nooit gegeven. Ilham verzuimde deze lijn voorwaarts door te zetten. Langzaam werd de mediavrijheid weer meer aan banden gelegd.
De kritiek op Ilham Aliyevs beleid tegen de media is tijdens zijn bestuursperiode onophoudelijk aanwezig. Er zijn talrijke voorbeelden bekend van hoe hij zijn positie probeerde te versterken door de informatievoorziening te beïnvloeden. Vooral na de moord op journalist Elmar Hoesseinov, die nauwe contacten met de oppositie had, verslechterde de positie van de vrije media. Onafhankelijke journalisten wordt het onmogelijk gemaakt om in Azerbeidzjan hun werk te doen. Zij werden niet alleen geïntimideerd, ook het geweld tegen journalisten groeide verder. Tussen 2005 en 2008 werden er acht aanslagen op journalisten
55
S. E. Cornell en F. Ismailzade, ‘Azerbaijan’ in A. Karatnycky, A. Motyl en A. Schetzner, (ed.), Nations in
gepleegd, waarvan er niet één aanslag opgelost werd. Er gingen sterke geruchten dat de regering achter deze aanslagen zat.56
Kranten, radiozenders en televisiestations die niet onder controle van de staat stonden werden verboden of in hun bereik geminimaliseerd. In 2009 verbood Aliyev de radiozenders BBC, Radio Liberty en Voice of America.57 Op televisie, de belangrijkste bron van informatie in Azerbeidzjan, zijn er op dit moment voornamelijk zenders die pro-Aliyev zijn. De belangrijkste zender van het land AZTV houdt zich vooral bezig met het uitzenden van mededelingen van de president.58 Ook de kranten die in het Azerbeidzjaans publiceren zijn op de hand van de regering. Wel zijn er twee onafhankelijke kranten die in het Russisch uitgegeven worden, Ekho en Zerkalo.59 Het percentage mensen dat de krant leest in Azerbeidzjan is echter slechts 3%.60 Het publiek dat door deze Russischtalige kranten bereikt wordt logischerwijs klein. Een grote meerderheid van 90% van de Azerbeidzjaanse bevolking krijgt het nieuws voornamelijk tot zich via de, op de hand van Aliyev zijnde, televisie.61
Een alternatief voor deze oude media zou het gebruik van internet kunnen zijn. Het gebruik van internet is in Azerbeidzjan nog niet zo groot als in de westerse wereld, maar is wel degelijk in opkomst. Op dit moment gebruikt slechts 7% van de bevolking dagelijks internet en 64% van de inwoners gebruiken nooit internet.62 Er kan dus nog maar een beperkt publiek bereikt worden via de digitale wereld. Ook op het internet is censuur al merkbaar. Azeri die op internet kritiek uiten op Aliyev worden hard aangepakt. Zo plaatste de blogger Emin Milli een filmpje op internet getiteld ‘persconferentie met een ezel’, waarin hij op een satirische manier kritiek leverde op de president. De blogger werd daarop gearresteerd en veroordeeld tot twee en een half jaar gevangenisstraf.63 Dit geval staat niet op zichzelf. Voorbeelden van mensen die kritiek hebben en vervolgens gearresteerd worden zijn er te over. Na het Eurovisiesongfestival dat in mei gehouden werd, is de situatie in Azerbeidzjan met betrekking tot mensenrechten en mediavrijheid zelfs weer merkbaar verder verslechterd.64
56
Cornell, Azerbaijan Since Independence 293 en 294.
57 Ibidem 121 en 292 58 Ibidem 291 59 Ibidem 291-294 60
Radio Free Europe Radio Liberty, ‘Azerbaijan Intensify Pressure on Independent Media’ (29-11-2006), via http://www.rferl.org/content/article/1073092.html (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
61
Caucasus Research Resource Centers, bijlage nr. 18.
62
Ibidem, bijlage nr. 16.
63
I. Abbasov, ‘Web Freedom Claims Ring False in Azerbaijan: Jailing Journalists and Bloggers Belies Claim on Online Freedom’ (06-11-2012), via http://iwpr.net/report-news/web-freedom-claims-ring-false-azerbaijan (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
64
Human Rights House, ‘Human rights situation worsened after Eurovision’ (19-07-2012), via
Organisaties die schending van mensenrechten in Azerbeidzjan aan de kaak willen stellen worden bijvoorbeeld ernstig belemmerd.
Een voorbeeld daarvan is de NGO Human Rights House, die in diverse landen actief is. Deze organisatie belicht schendingen van mensenrechten in Azerbeidzjan regelmatig. In maart 2011 werd deze organisatie echter verboden door het Azerbeidzjaanse ministerie van justitie. De aanleiding hiervan was onduidelijk en waarschuwingen waren ook niet gegeven. Tot op de dag van vandaag is Human Rights House in Azerbeidzjan verboden.65 Het verbod op Human Rights House is niet een op zichzelf staand geval. Veel NGO’s die zich nieuw in Azerbeidzjan willen vestigen, wordt dit geweigerd.66 De situatie verslechtert eerder dan dat het verbetert. In 2009 werden wetten aangepast die het nog moeilijker maken voor een NGO zich in Azerbeidzjan te vestigen.67 Het is duidelijk dat Ilham Aliyev weinig ruimte laat voor het verspreiden van negatieve geluiden over zijn bestuur. NGO’s en vrije media worden het werken bemoeilijkt.68 De oppositie kan daarom moeilijk via deze weg meer draagvlak bij het volk ontwikkelen voor protesten tegen Aliyev. De mensen die zich wel laten horen riskeren gevangenisstraffen. De president weet zijn positie op deze manier eenvoudig te beschermen. Mensen weten niet van de negatieve ontwikkelingen die in Azerbeidzjan spelen of worden afgeschrikt. Georganiseerd verzet of steun aan de oppositie is er in ieder geval amper, ondanks de corruptie, vriendjespolitiek en vrijheid van meningsuiting. Dat vanuit het volk weinig kritiek te horen is, heeft naast het controleren van de media nog andere oorzaken. Ook het feit dat Azerbeidzjan zich het afgelopen decennium op economisch gebied stormachtig heeft ontwikkeld, heeft daar zeker aan bijgedragen.
1.5 Sociaaleconomische omstandigheden
Azerbeidzjan is lang een arm land geweest. In het midden van de jaren negentig leefde zelfs 61,5% van de bevolking onder de armoedegrens.69 Tijdens het bestuur van Heidar Aliyev kreeg de economie echter een enorme impuls. In 1994 sloot Heidar Aliyev het zogenaamde ‘contract van de eeuw’ met enkele grote buitenlandse oliemaatschappijen. Deze multinationals investeerden vanaf dat moment in enkele jaren miljarden dollars in de
65
Human Rights House, ‘Human Rights House Azerbaijan closed down by Azerbaijani autorities (11-03-2011), via http://humanrightshouse.org/Articles/16060.html (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
66
International Crisis Group, Vulnerable Stability i.
67
Human Rights House, ;;=Venice Commission critical to Azerbaijani NGO Law’ (23-11-2011), via
http://humanrightshouse.org/Articles/17215.html (laatst geraadpleegd 18-08-2013) & Radnitz, ‘Oil in the Family 69.
68
International Crisis Group, Vulnerable Stability pag 14-18.
69
industrie van Azerbeidzjan. Deze investeringen maakten het mogelijk dat de export van olie en gas sinds het eind van de jaren negentig explosief zijn gestegen. In 1998 werd begonnen met de bouw van de nieuwe Bakoe-Tiblisi-Ceyhan pijpleiding die na de eeuwwisseling de olie-export nog verder zou vergroten. Daarnaast ontdekte British Petroleum (BP) in 1999 het Shah Deniz gasveld in Azerbeidzjan. Dit was wereldwijd de grootste vondst van BP sinds jaren. Dit alles zorgde ervoor dat de economie van Azerbeidzjan zich razendsnel ontwikkelde. Door de export van energie stegen de inkomsten van het Zuid-Kaukasische land aanzienlijk. In hoog tempo werd er in Azerbeidzjan, en dan voornamelijk in de hoofdstad Bakoe waar de olie-industrie zich voornamelijk bevond, bijgebouwd. Nieuwe raffinaderijen werden geopend en de infrastructuur rondom Bakoe werd aangepakt. Door de sterk toegenomen exportinkomsten steeg het BNP tussen 2002 en 2008 jaarlijks met meer dan 10%, met een piek van 32,5% in 2006.70 Er lijkt zich op economisch vlak in Azerbeidzjan sinds de eeuwwisseling één groot succesverhaal af te spelen. Er wordt veel geld verdiend met buitenlandse handel en het BNP is explosief gestegen. Daardoor is de infrastructuur verbeterd en verrezen talrijke moderne gebouwen.
Een kritiekpunt is vaak dat de winsten niet bij de gewone bevolking terechtkomen, maar door corruptie en vriendjespolitiek in de zakken van de rijke elite terechtkomen. Deze kritiek is deels terecht, het contrast tussen de steenrijke elite en arme bevolking is groot. Bovendien is de vooruitgang voornamelijk rond de hoofdstad, tevens economisch en politiek centrum, Bakoe gecentreerd. Andere delen van Azerbeidzjan profiteren aanzienlijk minder. Feit is echter dat in 2011 nog maar 7.6% van de Azeri leeft onder de armoedegrens, waar dat percentage in 1995 nog meer dan vier keer zo groot was.71 De pensioenen en lonen voor ambtenaren zijn bijvoorbeeld flink omhoog gegaan.72 Het merendeel van de Azerbeidzjaanse bevolking is er dus wel degelijk op vooruit gegaan.
De economische voorspoed is een belangrijke machtsbasis van Ilham Aliyev. Het heeft zijn positie versterkt en het uitvoeren van het door hem gewenste beleid eenvoudig gemaakt.73 Door de economische vooruitgang is Azerbeidzjan gemoderniseerd en is de armoede teruggedrongen. Deze resultaten helpen kritiek op zijn beleid verstommen. De wil om te protesteren is nu eenmaal minder aanwezig nu Azerbeidzjan sterke economische groei doormaakt. Zelf zegt Ilham Aliyev dat de prioriteiten van zijn sociaaleconomisch beleid
70
Cornell, Azerbaijan Since Independence 206.
71
De Wereldbank, via http://data.worldbank.org/country/azerbaijan (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
72
Kendall, ‘Political Insecurity and oil’, 47.
73
vooral op het sociale deel gericht zijn. In een toespraak over de sociaaleconomische situatie in Azerbeidzjan in het begin van 2012 zegt hij: ‘Ons beleid is boven alles gericht op de mensen. We zullen doorgaan en er alles aan te doen ook in de toekomst problemen op sociaal gebied aan te pakken’.74
In diezelfde toespraak komt zijn sociale beleid echter bijna niet aan de orde. Het gaat vooral over economische groei en de positie van Azerbeidzjan in de wereld. Sociale aspecten die aan de orde komen worden slechts zijdelings genoemd. Aliyev gaat daar niet dieper op in. Dat sociale problemen niet het belangrijkste zijn voor de president wordt ook duidelijk in het laatste punt dat hij maakt. Als het gaat over het langlopende Nagorno-Karabachconflict met Armenië zegt hij niet hoe hij het vluchtelingenprobleem, van honderdduizenden uit Nagorno-Karabach gevluchte Azeri die hun plek in de samenleving nog steeds niet gevonden hebben, wil oplossen. Nee, Aliyev laat trots weten dat Azerbeidzjan door de grote welvaart een sterk leger heeft kunnen opbouwen, terwijl Armenië in recessie verkeert.75
Er zijn nog enkele kritische kanttekeningen te maken bij het economische beleid van Ilham Aliyev. Zoals duidelijk werd is de economische opleving van Azerbeidzjan slechts te danken aan één onderdeel van de economie, de export van olie en gas. Volgens critici is de economie daardoor veel te eenzijdig. De economie leunt op de inkomsten uit de export van energie en dit blijft niet eeuwig duren. Sterker nog, de grootste groei van de economie is alweer voorbij. Sinds 2009 is de economische groei aanzienlijk verminderd door verminderde exportinkomsten.76 Voorspellingen laten bovendien zien dat het winnen van olie en gas niet veel langer dan nog 10 jaar zal duren. Daarom zal de economie van Azerbeidzjan minder eenzijdig moeten worden, om ook in de toekomst een stabiele economische situatie veilig te stellen. Voor de korte termijn zijn er geen problemen, maar op langere termijn kan dit grote moeilijkheden veroorzaken. Het verhogen van pensioenen en lonen alleen helpt daar niet tegen. Dit is ook slechts een maatregel die werkt voor een beperkte periode.77 Het investeren van oliegeld in de samenleving zonder structurele investeringen in andere takken van de economie zorgt in de toekomst voor een averechts effect. De inflatie stijgt en de concurrentiepositie van het land gaat achteruit. Andere takken van export gaan hierdoor hard
74 Ilham Aliyev, ‘Opening speech by Ilham Aliyev at the meeting of the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan dedicated to the results of the socioeconomic development in the first quarter of 2012 and future goals’ (16-04-2012), via http://en.president.az/articles/4739 (laatst geraadpleegd 08-01-2013).
75
Ilham Aliyev, ‘Opening speech Cabinet of Ministers’ (16-04-2012).
76
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), Development in Eastern Europe and
the South Caucasus: Armenia, Azerbaijan, Georgia, Republic of Moldava and Ukraine (2011) 71.
77
achteruit. Dit is een bekend fenomeen in landen die een sterke economische impuls krijgen door bijvoorbeeld olie- en gaswinsten. Dit wordt ook wel de ‘Hollandse ziekte’ genoemd.78
Er moet geïnvesteerd worden in andere takken van de economie, vooral in de dienstensector, als Azerbeidzjan ook voor de lange termijn verzekerd wil zijn van economische voorspoed. President Aliyev kondigde bij zijn aantreden al aan dat het meer divers maken van de economie voor hem prioriteit had. Via een investeringsprogramma van de staat zouden miljarden zijn vrijgemaakt om naast de oliesector ook andere onderdelen van de economie te stimuleren.79 In de praktijk is het resultaat hier echter nog niet van te zien. Wel is duidelijk dat er echter jarenlang veel te weinig gedaan om de problemen die in de toekomst zullen ontstaan op te kunnen vangen.80 In 2012 hield Ilham Aliyev een toespraak waarin hij liet weten dat er nog nooit zoveel banen waren gecreëerd als in het eerste kwartaal van 2012, namelijk 24000. De investeringen van de overheid zullen zich volgens Aliyev uit gaan betalen.81 Het is voor de Azeri te hopen dat deze banen ook daadwerkelijk voor lange termijn gecreëerd zijn en dat deze trend door wordt gezet. In 2007 werden er ook veel extra banen geschapen in de bouw. In dat jaar vond er namelijk een zogenaamde ‘construction boom’ plaats, waarin extra veel geïnvesteerd werd in infrastructuur en nieuwbouw. Een jaar later waren veel van deze bouwvakkers echter weer ontslagen.82
De wil om de economie minder eenzijdig te maken lijkt er te zijn bij president Aliyev. Maar of dit in de afgelopen jaren genoeg prioriteit heeft gehad en de benodigde maatregelen voor een stabiele economie op de lange termijn genomen zijn, is de vraag. Niet voor niets waardeert kredietbeoordelaar Standard & Poor’s Azerbeidzjan voor de korte termijn met A-3 rating een stuk hoger dan op de lange termijn (BBB-). Standard & Poor’s ziet Azerbeidzjan als een stabiele staat met een goede kredietwaardigheid, maar de kredietwaardigheidbeoordelaar baseert dit op dit moment nog wel vooral op de oliehandel. Deze handel blijft volgens Standard & Poor’s in ieder geval tot 2017 voldoende geld opleveren voor een stabiele economie.83 Figuur 2 toont echter aan dat de economie van Azerbeidzjan duidelijk over de grootste periode van groei heen is, de groei van het BNP is al
78
OESO, Development in Eastern Europe and the South Caucasus 72.
79
Ilham Aliyev, ‘Opening speech Cabinet of Ministers’ (16-04-2012).
80
Zie onder andere: IMF, Country Report Azerbaijan 2013, 1, OESO, Development in Eastern Europe and the South Caucasus 71 & Norwegian Institute of International Affairs, Review of Azerbaijan achievements in
reducing poverty and vision on long-term sustainable income poverty reduction policy (Oslo 2010).
81
Ilham Aliyev, ‘Opening speech Cabinet of Ministers’ (16-04-2012)..
82
Cornell, Azerbaijan Since Independence 208 & F. Ismailzade, ‘Baku’s chaotic Construction Boom Draws Increasing Critisism’ in: Eurasia Daily Monitor 3 (2006).
83
Standard and Poors, ‘Azerbaijan Ratings Affirmed At 'BBB-/A-3' (14-12-2012) via
fors minder. Tegelijk is het percentage van het BNP dat afhankelijk is van Oliehandel met 46,5% nog niet zo groot geweest. Van een diverse economie is geen sprake.
Figuur 2. Bron: IMF, Country Report Azerbaijan 2013
Recente voorspellingen van het IMF gaan voor de komende jaren uit van een achteruitgang van de oliewinsten van 32,5 miljard in 2013 naar 8,8 miljard in 2018.84 Volgens een andere kredietbeoordelaar, Fitch, zullen de olie-inkomsten over achttien jaar uitgeput zijn, terwijl Kazachstan nog vierenvijftig jaar kan teren op deze energie-export.85 De Europese Unie spreekt de angst uit dat er door de teruglopende inkomsten al op korte termijn problemen kunnen ontstaan in Azerbeidzjan, vooral op lokaal niveau. Gemeenten zouden hierdoor al in moeilijkheden komen. Dit zou ook veroorzaakt worden doordat de belastinginkomsten teruglopen.86
In de praktijk lijkt het economische beleid van Aliyev vooral succesvol voor de korte termijn. Door geld te pompen in het creëren van banen, door bijvoorbeeld grote bouwprojecten, of het verhogen van lonen en pensioenen zorgt Aliyev voor meer inkomen voor de bevolking. Dit houdt de bevolking tevreden. Uit de toespraak van Aliyev in 2012 blijkt dat de prioriteiten toch vooral liggen bij het vergaren van zoveel mogelijk rijkdom voor Azerbeidzjan, en in het bijzonder voor zichzelf en zijn vertrouwelingen. Aan deze twee zaken,
84
IMF, Country Report Azerbaijan 2013 7.
85
International Crisis Group, Vulnerable Stability 20.
86
het investeren van veel geld in overheidsuitgaven als lonen, pensioenen en een ‘construction boom’ aan de ene kant en het verzekeren van een goede positie van Azerbeidzjan en de eigen gelederen aan de andere kant, gaat een groot deel van de inkomsten op. In vergelijking met bijvoorbeeld Kazachstan wordt er een stuk minder vermogen opzij gezet voor de lange termijn. Kazachstan spaart 49% van de olie-inkomsten op buitenlandse rekeningen. Azerbeidzjan spaart slechts 15%. Geld opzij zetten duidt op een toekomstvisie die ook voor de langere termijn welvaart moet bieden. Al het geld direct investeren gebeurt vaak door een bestuur dat bij korte termijn succes gebaat is, bijvoorbeeld door Aliyev die zijn bevolking tevreden wil houden.87 Aliyev koopt zo in principe steun van zijn bevolking. Door korte termijn investeringen is het volk blij met zijn beleid. Dit zorgt er niet alleen voor dat protest niet van de grond komt, ook zijn de ruime verkiezingsoverwinningen van Aliyev daar voor een deel aan te danken.88 Het is met de zorgelijke voorspellingen voor de toekomst wel de vraag hoelang dit beleid nog te handhaven is.
Figuur 3. Bron: Kendall-Taylor, ‘Political Insecurity and Oil’, 48.
Op dit moment lijkt Aliyev zijn economisch beleid ongestoord uit te kunnen voeren, omdat er zo veel geld binnen komt dat het goed gaat met de welvaart. Omdat dit volgens Standard & Poor’s tot zeker 2017 zo zal blijven, is de noodzaak voor Aliyev om de economie
87
Kendall-Taylor, ‘Political Insecurity and Oil’, 47- 49
88
minder eenzijdig te maken niet dringend. De kans bestaat dat de eenzijdige economie op lange termijn voor onrust gaat zorgen. Als de olie-inkomsten opdrogen en de economie niet voldoende hervormd is zal dit voor problemen zorgen. Een achteruitgang van inkomsten van 32.5 miljard nu naar 8.8 miljard in 2018 zal een groot probleem worden, aangezien dit de motor is van de economie. Daarnaast zal zonder hulp van oliegeld voor de Aliyev-dynastie een belangrijke machtsbasis wegvallen en is het volk minder eenvoudig tevreden te houden. Ontevredenheid bij de massa zou dan toe kunnen nemen. Voorlopig lijkt de goede economische situatie de bereidheid van het merendeel van de bevolking om in opstand te komen tegen de misstanden van het regime van Aliyev in ieder geval te temperen.
1.6 Het volk spreekt!
Bovenstaande is de situatie in Azerbeidzjan, geschetst aan de hand van literatuur, verslagen, rapporten en toespraken. Voor een goed inzicht in de gang van zaken in Azerbeidzjan is er nog een zeer interessante bron: het volk. Het Caucasus Research Resource Centers (CRRC) houdt sinds 2004 jaarlijks enquêtes in Armenië, Georgië en ook Azerbeidzjan en biedt hiermee een goede inkijk in hoe er in de samenleving zelf over belangrijke thema’s gedacht wordt. In de enquêtes komen zeer verschillende onderwerpen aan bod, van het doneren van bloed tot dagelijkse bezigheden. Maar ook voor dit onderzoek relevante thema’s als politiek, mediavrijheid, sociaaleconomische omstandigheden en buitenlandse relaties komen aan bod. In deze paragraaf worden twee enquêtes uit 2008 en 2011 gebruikt waarin resultaten over al deze onderwerpen verzameld zijn. Daarnaast wordt een enquête uit 2012 gebruikt, waarin de mening van het volk gevraagd is over sociale kwesties, media en gender.89
Op het eerste gezicht lijkt het volk tevreden over de politiek in Azerbeidzjan. De zeer sterke positie die Ilham Aliyev heeft, wordt ook uit de enquêteresultaten duidelijk. Een grote meerderheid van het volk vertrouwt de president volledig.90
89
Sinds 2004 doet het Caucasus Research Resource Centers (CRRC) jaarlijks onderzoek onder de bevolking in Azerbeidzjan, Georgië en Armenië door middel van vragenlijsten en interviews. De enquêtes zijn mondeling afgenomen in alle regio’s in Azerbeidzjan, zowel urbaan als ruraal en uit alle lagen van de bevolking bij zowel volwassen mannen als vrouwen, om een zo representatief mogelijk beeld van de Azerbeidjaanse bevolking te schetsen. In 2008 hebben 2014 Azeri meegedaan aan de enquête, in 2011 1481 en in 2012 1204. De uitkomsten van de enquêtes van 2008 tot en met 2012 zijn online beschikbaar via de Online Data Analysis van het CRRC via http://www.crrc.ge/oda/ (laatst geraadpleegd 11-08-2013).
90
Vertrouwen van de bevolking in president Aliyev (in %)
Figuur 4
(http://www.crrc.ge/oda/?dataset=17&row=110&dkra=on)
Een meerderheid van de Azeri heeft ook vertrouwen in het doen en laten van het parlement.91 Deze meerderheid is minder overweldigend, maar in welk land is wel iedereen te spreken over het doen en laten van hun politici? Deze positieve houding tegenover de politiek staat echter in schril contrast met de resultaten van de vragen wanneer er gedetailleerder wordt doorgevraagd over de werking van het politieke systeem. Het meest opvallend is dat veel inwoners van Azerbeidzjan zich niet eerlijk behandeld voelen door de overheid.92 Bovendien vertrouwt een krappe meerderheid van de bevolking rechtbanken niet en slechts 22% van de ondervraagden vindt dat de laatste verkiezingen eerlijk verlopen zijn.93 Veel Azeri vinden dat er nog tekortkomingen zijn aan het democratisch systeem.94 Kortom, vanuit de samenleving is er grote ontevredenheid over de werking van de politiek in Azerbeidzjan. Toch is men tevreden over de politici zelf en oogst Aliyev zelfs louter lof. Dit tekent de situatie in de Zuid-Kaukasische republiek. Er is veel mis in het olierijke land, maar de positie van de machtshebbers is dusdanig sterk dat zij onaantastbaar blijven. Er is geen ruimte voor oppositie
91
Caucasus Research Resource Centers, zie bijlage nr. 7.
en de oppositie weet zich ook niet te organiseren, waardoor ook de bereidheid bij de bevolking tot actie niet aanwezig is.
Mensen worden eerlijk behandeld door de Azerbeidzjaanse overheid (in %)
Figuur 5 (http://www.crrc.ge/oda/?dataset=17&row=240&dkra=on)
Een oorzaak voor de weinige kritiek vanuit het volk op de machtshebbers, in het bijzonder Aliyev, is ook de beïnvloeding van de informatievoorziening naar de samenleving. Er is vanuit verschillende hoeken grote kritiek op de mediavrijheid en mensenrechten in Azerbeidzjan. De resultaten uit de enquête van 2011 onderschrijven deze stelling. Een meerderheid van de ondervraagden heeft niet het gevoel dat ze in Azerbeidzjan de kans hebben openlijk te zeggen wat ze willen.95 Mensen in Azerbeidzjan krijgen nieuws vooral via de televisie, en bijna niemand heeft internet.96 Azeri kijken vooral televisiezenders uit hun thuisland en bijna nooit naar buitenlandse zenders.97 De ondervraagden vinden bovendien dat er op televisie te weinig aandacht voor onderwerpen als corruptie of sociale problemen is.98 Een krappe meerderheid van de respondenten vindt dat de media ook vooral in dienst staan van de overheid. Ondanks dat tonen de resultaten wel dat een meerderheid vindt dat de informatievoorziening via de televisie wel een reëel beeld geeft van de situatie in
95
Caucasus Research Resource Centers, zie bijlage nr. 12.
Azerbeidzjan.99 Dit strookt met het beeld dat Aliyev de media streng onder controle houdt en dat het volk slechts een gefilterde werkelijkheid te zien krijgt. Zo weet hij zijn populariteit te beïnvloeden.
In een toespraak van begin 2012 over de sociaaleconomische positie van Azerbeidzjan, zegt Aliyev dat het welzijn van de inwoners van zijn land centraal staat in zijn beleid.Hij geeft aan dat er veel banen worden gecreëerd en het land op de goede weg is.100 Aliyev heeft gedurende zijn ambtsperiode vele malen benadrukt dat hij sociale programma’s heeft gestart om de levenstandaard te verhogen en dat het volk profiteert van de overvloedige olierijkdommen.101 Kortom, volgens Aliyev gaat het goed met Azerbeidzjan. De enquêteresultaten laten echter een veel minder rooskleurig beeld zien. Slechts één derde van de ondervraagden heeft nooit moeite om aan voldoende geld voor voedsel te komen. Een kwart heeft zeker maandelijks te weinig geld om eten te kopen.102 Met alle rijkdommen die Azerbeidzjan het afgelopen decennium zijn binnengestroomd zijn dat nog steeds geen cijfers om trots op te zijn. Azeri die leven in armoede zijn blijkbaar nog altijd geen uitzondering, terwijl tegelijk het ene na het andere luxueuze gebouw uit de grond wordt gestampt om bijvoorbeeld tijdens het Songfestival aan de wereld te laten zien hoe goed het met Azerbeidzjan gaat. Dat de economische situatie van de gemiddelde inwoner van Azerbeidzjan goed is, wordt ook tegengesproken door de cijfers uit de enquête. In 2008 geeft 54% van de ondervraagden aan geen baan te hebben, in 2011 is dat percentage opgelopen tot 61%.103 Niet iedereen van deze groep zal kunnen of willen werken. Er zitten ook huisvrouwen, gepensioneerden en studenten (3%)104 bij. Ook de gemiddelde maandinkomsten zijn in 2011 achteruit gegaan in vergelijking met 2008.105 Alle sociale programma’s en investeringen die Aliyev gedaan zegt te hebben ten spijt, lijkt de financiële situatie voor de gewone Azerbeidjaan in ieder geval nog steeds niet rooskleurig te zijn.
Afgaande op de resultaten van de enquêtes lijken de inwoners van Azerbeidzjan niet tevreden over de levensomstandigheden in hun land. Desondanks zijn de reacties over de politiek, en in het bijzonder Aliyev, wel positief. Eén reden hiervoor is dat de
99
Caucasus Research Resource Centers, bijlage nr. 24
100 Ilham Aliyev, ‘Closing Speech by Ilham Aliyev at the conference on the results of the third year into the “State Program on the socioeconomic development of districts for 2009-2013”’ (28-02-2012), via
http://en.president.az/articles/4423 (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
101 Ilham Aliyev, ‘Speech by Ilham Aliyev at the UN Security Council meeting’ (04-05-2012), via http://en.president.az/articles/4845 (laatst geraadpleegd 18-08-2013).
102 Caucasus Research Resource Centers, bijlage nr. 17. 103 Ibidem, bijlage nr. 1 en nr. 3.
