Het buitenlandbeleid van president Aliyev is er op gericht om van Azerbeidzjan een internationale factor van betekenis te maken. Dit probeerde hij bijvoorbeeld te laten zien bij de organisatie van het songfestival, wat gepaard ging met de nodige overdaad van pracht en praal. De internationale ambities komen ook bijvoorbeeld tot uiting in het investeren in samenwerkingsverbanden met buitenlandse universiteiten en internationale culturele evenementen. Daarnaast heeft Aliyev grote politieke en economische ambities. Het aantal landen waar Azerbeidzjaanse ambassades gevestigd is, is de afgelopen jaren sterk gegroeid.117 Bovendien is Azerbeidzjan door de export van olie en gas een economische factor van betekenis geworden. In de komende jaren wil president Aliyev de internationale positie van zijn land verder verstevigen en een nog grotere rol gaan spelen in de wereldpolitiek.118 Dat het op de goede weg is blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Azerbeidzjan een niet permanente zetel in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties heeft gekregen.119
Met alle misstanden die in Azerbeidzjan spelen zijn deze internationale ambities opvallend te noemen. Hebben de mensenrechtenschendingen van het regime van Aliyev ook invloed op de buitenlandse relaties van Azerbeidzjan? In het vorige hoofdstuk is gebleken dat vanuit Azerbeidzjan zelf geen succesvolle opstand tegen de misstanden van het regime van president Aliyev verwacht kan worden. Vanuit de civil society werd de hoop geuit dat vanuit het buitenland hulp zou komen, om meer gestructureerd verzet mogelijk te maken. Mocht er georganiseerd verzet tegen het regime van Aliyev ontstaan, is steun vanuit het buitenland ook belangrijk om dit succesvol te laten zijn. Om een kans op verandering van regime mogelijk te maken is goedkeuring vanuit het buitenland dus cruciaal. Is het reëel dat buitenlandse mogendheden zich scharen achter verzet tegen Aliyev, of zelfs actief bijdragen aan het organiseren van dit verzet? In dit hoofdstuk zal voor verschillende grote mogendheden in kaart gebracht worden hoe hun relaties met het regime van Aliyev zijn, of er kritiek is op de misstanden in Azerbeidzjan en of er tegen deze misstanden vanuit het buitenland ook actie mogelijk is. Allereerst wordt gekeken hoe de relatie van het westen met Azerbeidzjan is. Daarna worden de verhoudingen tussen grote spelers uit de regio, Rusland, Iran en Turkije, en Azerbeidzjan bekeken.
117
Ismailzade, ‘Azerbaijan Boosts Its Diplomacy Efforts’.
118
Ilham Aliyev, ‘Opening speech Cabinet of Ministers’ (16-04-2012).
119
2.1. Samenwerking met het westen
Azerbeidzjan heeft in de afgelopen decennia een goede relatie met het westen opgebouwd. De Kaukasus republiek is een belangrijke handelspartner van het westen geworden en heeft ook diverse officiële samenwerkingsverbanden opgebouwd. Eerder werd al genoemd dat Azerbeidzjan een niet permanente zetel in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties heeft gekregen, ook met de NAVO werkt Azerbeidzjan nauw samen. Al in 1994 ondertekende Heidar Aliyev de Partnership for Peace overeenkomst. In 2009 vierden de NAVO en Azerbeidzjan vijftien jaren succesvolle samenwerking.120 Deze internationale organisaties bestaan uit zoveel verschillende landen en evenveel diverse belangen dat een relatie met deze partijen niet het meest relevant is. Grote individuele spelers zijn interessanter om te onderzoeken. Bijvoorbeeld de Europese Unie (EU) die een eensgezinde buitenlandse politiek probeert uit te dragen. De EU heeft inmiddels ook verschillende samenwerkingsverdragen met Azerbeidzjan gesloten.
2.2 Europa: geschipper tussen energieveiligheid en mensenrechten
Al sinds 1996 heeft de Europese Unie een Partnerschap en Samenwerkingsovereenkomst met Azerbeidzjan. In 2004 werd Azerbeidzjan onderdeel van het Europees Nabuurschapsbeleid (ENB) van de EU.121 Via dit programma investeert de EU miljoenen euro’s in Azerbeidzjan.122
Naast zakelijke belangen die achter deze verdragen zitten, lijkt men binnen de EU de misstanden in Azerbeidzjan nauwlettend te volgen. Tussen 1995 en 2012 ontmoetten delegaties van de Europese Unie en Azerbeidzjan elkaar achttien keren, waarbij al sinds de jaren negentig sprake was van kritiek op bijvoorbeeld mensenrechten en het democratische proces in het land van Aliyev. Vanuit de Europese politiek is het beleid van president Aliyev ook recentelijk op diverse manieren veroordeeld. In 2009123 en 2011124 kwam het Europees Parlement met twee resoluties die de schendingen van mensenrechten in Azerbeidzjan veroordeelden. In het bijzonder werd hier de bezorgdheid geuit over de beperkte
120
The Mission of Azerbaijan to NATO, Azerbaijan – NATO: 15 Years of Partnership (Brussel 2009) 7-17.
121
Europese dienst voor extern optreden, Azerbaijan, via http://www.eeas.europa.eu/azerbaijan/ (laatst geraadpleegd 19-08-213).
122
International Crisis Group, Vulnerable Stability 21.
123
Europees Parlement, Vrijheid van Meningsuiting in Azerbeidzjan: Resolutie van het Europees Parlement van
17 december 2009 over vrijheid van meningsuiting in Azerbeidzjan.
124
Europees Parlement, Azerbeidzjan: Resolutie van het Europees Parlement van 12 mei 2011 over
mediavrijheid, zoals geweld tegen journalisten, het gevangen nemen van journalisten en een beperkte ruimte voor oppositiemedia. Ook arrestaties van betogers tegen het regime van Aliyev worden veroordeeld. Volgens de resoluties verslechtert de mediavrijheid in Azerbeidzjan, in plaats van dat er vooruitgang geboekt wordt. Dat blijkt ook uit de toon van de resolutie in 2011 die aanmerkelijk minder positief dan in 2009. Ook in het verslag over mensenrechten en democratie in de wereld in 2011 en het beleid van de Europese Unie, kwamen mensrechtenschendingen in Azerbeidzjan aan de orde. Het belemmeren van vrije media op ernstige wijze, bijvoorbeeld met geweld, kwam uitgebreid aan de orde.125 In een resolutie in 2012 veroordeelde het Europees Parlement niet alleen geweld tegen journalisten, maar werd de kritiek breder getrokken:
‘Parliament urges the Azerbaijani authorities to step up reform efforts in all areas of the judicial system, including prosecution, trial, sentencing, detention and appeals. MEPs also criticize the expropriation of hundreds of properties and the forced eviction of thousands of people in the name of development projects, including those in the neighbourhood of Baku's Crystal Palace, the Eurovision Song Contest venue’.126
Nader onderzoek leert dat de houding van de EU minder kritisch is als deze op het eerste gezicht lijkt. Afgelopen decennium heeft Europa diverse mogelijkheden Azerbeidzjan onder druk te zetten laten schieten. Een eerste voorbeeld hiervan was al in 2003, bij de verkiezingen waarbij Ilham Aliyev aan de macht kwam. Deze verliepen, zoals eerder beschreven, uiterst discutabel. De reactie van de EU hierop was mild. De eerste ronde van de verkiezingen werd geaccepteerd. De enige uitzondering was Noorwegen, dat zijn ambassadeur met journalisten en NGO activisten liet overleggen. Terwijl de OVSE stevige kritiek had, op het democratisch proces en zijn verontrusting daarover uitte, bleef het vanuit de overige lidstaten angstvallig stil. Waarschijnlijk hadden zakelijke belangen de overhand.127 Ook in het Europees Nabuurschapsbeleid kreeg de energiesector prioriteit boven bijvoorbeeld het verbeteren van mensenrechten in Azerbeidzjan, terwijl in Armenië als voornaamste doel het terugdringen van armoede is. ‘In Azerbaijan highest priority was given to the energy
125
Europees Parlement, Ontwerpresolutie van het Europees Parlement over het jaarverslag over mensenrechten
en democratie in de wereld in 2011 en het beleid van de Europese Unie ter zake (Brussel 2012) 38-40.
126
Europees Parlement, Plenary Session Human Rights:Azerbaijan and return of North-Korean refugees (24-05-2012).
127
sector, with an emphasis on renewable energy sources and energy efficiency’.128 Dit geld had ook aan het ondersteunen van NGO’s of het opbouwen van een sterke civil society besteed kunnen worden. In Advies van het Comité van de Regio's over lokaal en regionaal bestuur in Azerbeidzjan en de ontwikkeling van de samenwerking tussen de EU en Azerbeidzjan wordt geconcludeerd dat Azerbeidzjan achter ligt op het gebied van handhaving van de rechtsstaat en de democratie, corruptiebestrijding en mensenrechten. Het rapport adviseert een actievere rol voor de EU bij organiseren van lagere overheden.129 De International Crisis Group schrijft in 2010 ‘Closer ties to Brussels have had little effect in this area so far’.130 De problemen in Azerbeidzjan worden wel al jarenlang op de agenda gezet131, maar in de praktijk wordt er weinig actie ondernomen. Niets wijst er op dat dit na het rapport van de Crisis Group in 2010 veranderd is, ondanks de scherpe resoluties tegen mensenrechtenschendingen Azerbeidzjan houdt Europa een passieve houding aan.
De laatste jaren is er nog altijd discussie over de politiek van de EU tegenover Azerbeidzjan. Enkele parlementsleden hebben kritiek op de rol van de EU en vinden dat Europa meer moet doen om de mensenrechten te verbeteren en daarom een actievere houding aan moet nemen. In 2009 noemt parlementariër Joe Higgins het beleid van westerse regeringen en multinationals zelfs “zeer hypocriet” Hij vindt dat het westen zich inlaat met het regime van Aliyev om enorme winsten te boeken, terwijl het volk daar de dupe van is. Higgins zegt dat de EU het volk zou moeten steunen, in plaats van het regime in Azerbeidzjan. Een aantal andere parlementariërs drukken zich milder uit, maar laten hun verontrusting blijken over het feit de situatie in Azerbeidzjan verslechtert.132 Ook in debatten in dit parlement in 2012 klinken kritische geluiden als het gaat om de rol van de EU in Azerbeidzjan. Monica Luisa Macovei, die spreekt namens de Europese Volkspartij en Europese Democraten (EVP-ED), vindt de rol van de EU in bijvoorbeeld het oplossen van het Nagorno-Karabachconflict, waaronder Azerbeidzjan gebukt gaat, veel te gering. Volgens haar zou de EU veel actiever aan dit vredesproces moeten bijdragen. Parlementariër Kirilov (namens de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (S&D)) sluit zich hierbij
128
Raad van de Europese Unie, Is the new European Neighbourhood and Partnership Instrument successfully
launched and achieving results in the Southern Caucasus (Armenia, Azerbaijan and Georgia)? (Brussel 7
februari 2011) 14.
129
Bresso, Advies over lokaal en regionaal bestuur in Azerbeidzjan c04/18 - c04/20.
130
International Crisis Group, Vulnerable Stability 21.
131
Europees Parlement, Delegation to the Parliamentary Cooperation Committees 8-12 & Raad van de Europese Unie, Provisional agenda: 13th meeting of the EU-Azerbaijan Cooperation Council (Brussel 17 december 2012) 1 en 2.
132
aan.133 Nu speelt Europa deze verantwoordelijkheid door naar Moskou. Edit Herczog zegt, eveneens namens de S&D, dat er belangrijkere zaken in het leven zijn dan een energieproject, zoals democratie en mensenrechten. Zij stelt dat de EU is opgezet als vredesproject en dat zij die functie nu ook verder uit moet dragen. Daar moet Europa zich in eerste instantie op richten door een actieve rol aan te nemen in Azerbeidzjan.134 Herczog legt hiermee de vinger op de zere plek.
Deze energiepolitiek is namelijk ook een belangrijke factor als het gaat om het beleid van de EU ten aanzien van Azerbeidzjan. Dat dit ook meespeelt in de politiek van de EU blijkt uit het feit dat door verschillende sprekers in het parlement ook het belang van commerciële belangen in Azerbeidzjan benadrukt wordt. Niet iedereen lijkt een actievere politieke rol van de EU in de Kaukasus na te streven. Buiten de eerder genoemde parlementariërs, noemt een meerderheid van de sprekers wel de misstanden in Azerbeidzjan, maar vinden het beleid dat zo gevoerd wordt volstaan en streven geen actievere houding na. Weer andere parlementariërs zeggen zelfs dat het zo de goede kant op gaat met Azerbeidzjan, of zijn tevreden dat Rusland het vredesproces rond Nagorno-Karabach coördineert en vinden dat Europa zich afzijdig moet houden.135 Alle feiten spreken echter tegen dat het beter gaat met de mensenrechten in Azerbeidzjan en het vredesproces rond Nagorno-Karabach zit muurvast. En toch lijkt de EU zijn passieve houding in Azerbeidzjan voort te zetten. In het Parlement is er verdeeldheid. Zoals blijkt vindt een deel van de parlementariërs, zoals Higgins, Macovei, Kirilov en Herczog, een scherpere politiek van Europa richting Azerbeidzjan noodzakelijk. Terwijl veel anderen genoegen nemen met het beleid zoals het nu is. Uiteindelijk wordt met een meerderheid van stemmen ingestemd met de conclusie waarin de gebruikelijke gebreken in kritiek worden geformuleerd, maar waarin geen concrete intenties worden geuit een actievere en kritischere rol te gaan spelen om de situatie in Azerbeidzjan te verbeteren. De uiteindelijke onderwerpen voor samenwerking worden geformuleerd als Bilaterale economische en handelsbetrekkingen en Europees
Nabuurschapsbeleid. De energiepolitiek neemt dus ook een prominente rol in, wat de
voorzichtige houding van de EU kan verklaren.
Redenen waarom de kritiek op Azerbeidzjan halfslachtig blijft en het regime van Aliyev niet onder druk gezet wordt, liggen zoals Herczog en Higgins al vermeldden in de eerste plaats bij de commerciële belangen die het westen met Azerbeidzjan onderhoudt.
133
Europees Parlement, Debatten 17 april 2012 Straatsburg, Onderhandelingen over de associatieovereenkomst
EU-Azerbeidzjan - Onderhandelingen over de associatieovereenkomst EU-Armenië.
134
Europees Parlement, Debatten 17 april 2012 Azerbeidzan.
135
Europese multinationals verdienen veel geld met de oliehandel met de Zuid-Kaukasische republiek. Bovendien is deze handel ook in toenemende mate van politiek belang. Azerbeidzjan is namelijk van groot belang voor de energieveiligheid van Europa. Op dit moment is Europa voornamelijk afhankelijk van Rusland voor het importeren van gas. Door gas via een zuidelijke pijpleiding via Turkije uit Azerbeidzjan te importeren zou Europa minder afhankelijk van Rusland worden en wordt de energieveiligheid versterkt.136 Jarenlang heeft Europa deze zuidelijke leiding geprobeerd te creëren door middel van het Nabucco-project. Het doel van dit Nabucco project was een pijpleiding aan te sluiten op, de door Azerbeidzjan geëxploiteerde, Trans Anatolische pijpleiding (TANAP) die Azerbeidzjaans gas door Turkije vervoert. De Nabucco pijpleiding zou gas via Bulgarije, Roemenië, Hongarije naar Oostenrijk moeten transporteren. In het voorjaar van 2013 benadrukken ministers van deze landen het belang van Nabucco voor Europa nog in een brief aan de hoogste verantwoordelijke autoriteiten van de Europese Unie.137
De mogelijkheid deze Nabucco pijpleiding te realiseren hing naast het voor elkaar krijgen van financiën af van de bereidheid van Azerbeidzjan om medewerking te verlenen aan dit project. Na jarenlang discussie kwamen de Nabucco plannen in juni 2013 definitief tot een einde. Azerbeidzjan koos ervoor om een Trans Adriatische Pijpleiding (TAP) project te starten en zo Azerbeidzjaans gas naar Italië te transporteren. Tien miljard kubieke meters gas zullen jaarlijks vanaf de Kaukasus naar Italië stromen. Voor de midden-Europese landen betekent dit dat ze een alternatief moeten zoeken voor hun Nabucco-project en wellicht opnieuw in onderhandeling moeten met Azerbeidzjan.138 Ondanks dat de totale gasexport achteruit gaat, ontpopt Azerbeidzjan zich steeds meer als belangrijke speler op de Europese energiemarkt. Niet alleen vanwege het feit dat Europa zich via Azerbeidzjan wil verzekeren van energie, ook via directe investeringen in de Europese energiemarkt. In juni 2013 won SOCAR, de door de Azerbeidzjaanse staat bestuurde oliemaatschappij, de strijd voor het beheren van de Griekse gasexploitatie van onder andere Gazprom.139 Kortom, Azerbeidzjan heeft aanzienlijke invloed op de energievoorziening in Europa. De EU heeft er daarom alle belang bij Azerbeidzjan te vriend te houden, om zich te verzekeren van gasvoorziening voor de toekomst. Anders is het geheel afhankelijk van de Russen.
136
Zie onder andere: Verslag van het congres ‘US-Azerbaijani Relations’ 9 november 2010, 7, 11, 25-27 & V. Socor, ‘Nabucco-West Project, European Commission Face Same Moment of Truth in Baku’ in: Eurasia Daily
Monitor 10 (2013).
137
Socor, ‘”Nabucco Countries” Appeal to EU for Support’.
138
V. Socor, ‘Old and New Options Considered in the Post-Nabucco Era’ in: Eurasia Daily Monitor 10 (2013).
139
In strategie van de EU voor de Kaukasus (Armenië, Azerbeidzjan en Georgië) in 2010 komt energiepolitiek prominent naar voren:
‘… (De Europese Unie) acht het derhalve van het allerhoogste belang dat samenwerking tussen de EU en de zuidelijke Kaukasus een hoge prioriteit krijgt, vooral op het gebied van energievraagstukken; benadrukt dat de drie landen een belangrijke rol vervullen voor de energiedoorvoer en voor de diversificatie van de energievoorziening en de aanvoerroutes van de EU’
‘… beseft hoe belangrijk deze regio is voor de samenwerking op energiegebied en de continuïteit in de energievoorziening van de EU, in het bijzonder in verband met de ontwikkeling van de zuidelijke corridor (Nabucco en White Stream); benadrukt het belang van de verdere ontwikkeling van het energiepartnerschap EU-Azerbeidzjan’.140
Vanwege zakelijke belangen is het verklaarbaar dat de EU zich niet harder op durft te stellen in Azerbeidzjan en dat het blijft bij een aantal resoluties. Daarom is ook de politieke aanwezigheid van Europa in het land van Aliyev zeer beperkt.141 Aliyev weet zich in een riante positie en ziet zich niet genoodzaakt zijn binnenlandse beleid aan te passen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een verzoek van het Europees Hof van de rechten van de mens, dat vroeg om vrijlating van een journalist die in Azerbeidzjan vastzat op grond van valse beschuldigingen. De Azerbeidzjaanse president negeerde dit verzoek volkomen.142
Zoals bleek in de analyse van de binnenlandse politiek in Azerbeidzjan heeft het land steun van buitenaf nodig om zich te organiseren. Dat onderschrijft het beleidsplan van de Europese Unie van 2010 waar prioriteiten voor het beleid in Azerbeidzjan van 2011 tot en met 2013 uiteengezet zijn. Ook hier wordt geschreven dat een ‘bottom up’ benadering vereist is om democratie te bevorderen, bestuur te verbeteren en corruptie tegen te gaan. Vormgeven van de civil society moet gesteund worden om de situatie in Azerbeidzjan te verbeteren.143 Als dit gebeurt, zou een meer democratisch proces en weerstand vanuit het land zelf vorm kunnen krijgen. Zo zou er in het land verzet kunnen ontstaan waardoor de positie van Aliyev
140
Europees Parlement, EU-strategie voor de zuidelijke Kaukasus: Resolutie van het Europees Parlement van 20
mei 2010 inzake de noodzaak van een EU-strategie voor de zuidelijke Kaukasus.
141
Cornell, Azerbaijan Since Independence 415.
142
Europees Parlement, Parlementaire vragen 14 december 2010 betreft: Negeren van het besluit van het
Europees Hof door Azerbeidzjan.
143
Europese Comissie, Directoraat-generaal: handel, Azerbaijan, EU Bilateral Trade and Trade With the World (Brussel maart 2012) iv, 1-4.
aan het wankelen gebracht kan worden. Helaas lijkt Europa deze actieve houding in de praktijk niet uit te voeren. Svante Cornell, schrijver van het boek Azerbaijan Since Independence, concludeert over de EU in Azerbaijan: ‘It’s presence remains limited’.144 Vanwege de zakelijke belangen houdt Europa Aliyev liever te vriend. Nu is er kritiek op de politiek van Aliyev, maar van doorslaggevend karakter op veranderingen in het land zal dit niet zijn.
2.3 De Verenigde Staten: zaken met een maffiafamilie
In Wikileaks documenten wordt door de Verenigde Staten de vergelijking gemaakt tussen de maffiafamilie Corleone uit de film the Godfather en de familie Aliyev. Volgens het Wikileaks document bestuurt Aliyev Azerbeidzjan op dezelfde wijze als het maffia-imperium van de familie Corleone georganiseerd was. Volgens de Amerikanen regeert de president als een dictator: “[Ilham] Aliyev takes the actions he does in order to eliminate even the semblance of risk to his political prominence. His goal appears to be a political environment in which the Aliyev dynasty is unchallenged”.145 Volgens het Wikileaks document laat Aliyev geen ruimte voor oppositie en is er in zijn bestuur geen ruimte voor hervormers. Bovendien wordt melding gemaakt van het keiharde optreden tegen bloggers. Dat de Amerikanen het binnenlandse beleid van Aliyev vergelijken met een maffiafamilie zegt alles over de wijze hoe zij de president van Azerbeidzjan zien. Je zou zeggen dat de Verenigde Staten elke kans aan zouden grijpen om een democratische impuls te geven in Azerbeidzjan, maar niets is minder