Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen

(1)

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADR

Auditdienst Rijk over ...

Europese geldstromen

Verantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordVeranderingenRol ADR

(2)

Inhoud

Voorwoord 7

1 Welke Europese geldstromen kennen we? 13 2 Hoe ziet de verantwoording en controle eruit? 23

3 Wat gaat er veranderen? 33

4 Wat kan de ADR bieden? 44

Contactgegevens ADR 59

AA Auditautoriteit ADR Auditdienst Rijk AR Algemene Rekenkamer EC Europese Commissie

EFMB Europees Fonds voor de Meest Behoeftigen

EFMZV Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij

EFRO Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling

EGF Europees Globaliseringsfonds

ELFPO Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling

ELGF Europees Landbouwgarantiefonds ERK Europese Rekenkamer

ESF Europees Sociaal Fonds

ESI Europese Structuur- en Investerings fondsen

ETS Europese Territoriale Samenwerking EU Europese Unie

EVF Europees Visserij Fonds

Inhoud

•

Verantwoording en controleEuropese geldstromenVoorwoordVeranderingenRol ADR

(3)

WA R M T E

ETS / INTERREG (EZ) EFRO (EZ)

ELGF (EZ)

ELFPO (EZ)

Diploma Diploma

ASIEL

60+

EFMB (SZW)

E

MIGRATIEFONDSEN (SZW/ VenJ) ESF (SZW) EVF / EFMZV (EZ)

EGF (SZW) E

Europese Geldstromen

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADRVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordVeranderingenRol ADR

(4)

Voorwoord

Voor de audits van Europese fondsen vereist de Europese regelgeving dat er per lidstaat een Auditautoriteit is voor onder meer de structuurfondsen en een Certiﬁcerende instantie voor de landbouwfondsen1. In Nederland zijn deze verantwoordelijkheden belegd bij de ADR. Over de resultaten van haar audits rapporteert de ADR rechtstreeks aan de Euro- pese Commissie in Brussel. De controle op Europese geld - stromen is een bijzondere tak van sport voor de medewerkers van de ADR. Aan deze audits besteedt de ADR circa 12% van haar capaciteit. De werkzaamheden worden uitgevoerd op verzoek van verschillende departementen.

Een bijzonder aspect van de controle van Europese geld - stromen is dat er veel aandacht gaat naar de vraag of de besteding EU-conform is. De Europese eisen gaan doorgaans verder dan de rechtmatigheidsregels die nationaal aan overheidsuit gaven worden gesteld, mede omdat de Europese Commissie eist dat 28 verschillende lidstaten op een uni- forme wijze de Europese subsidieregelingen uitvoeren.

Een aantal departementen heeft veel te maken met besteding van Europees geld. Bij het ministerie van Economische Zaken

Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen | 7

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADRVoorwoordVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVeranderingenRol ADR

(5)

gaat het om de landbouwfondsen Europees Landbouwgaran- tiefonds (ELGF) en het Europees Landbouwfonds voor Platte- landsontwikkeling (ELFPO), de structuurfondsen Europees Fonds voor de Regionale Ontwikkeling (EFRO), Interreg en het Europees Visserij Fonds (EVF). Bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) speelt het Europees Sociaal Fonds (ESF) een belangrijke rol. De ministeries van Veiligheid en Justitie en SZW beheren de migratiefondsen. Het minis - terie van Buitenlandse Zaken heeft een taak bij de afdrachten aan Brussel en het ministerie van Financiën heeft een centrale plaats bij de totstandkoming van de Nationale Verklaring.

Zowel de Algemene Rekenkamer als de Europese Reken - kamer zijn ook betrokken bij de controles van Europese geldstromen.

In dit boekje vertellen we als ADR wat we doen aan controle op het gebied van Europese geldstromen en laten we zien hoe we onze rol invullen. Ook laten we betrokkenen aan het woord vanuit verschillende invalshoeken. Met dit boekje bieden we inzicht en overzicht op het gebied van controle van Europese geldstromen. Samen met u streven wij ernaar onze controles van Europese subsidies zo eﬃciënt mogelijk in te richten en waar mogelijk te vereenvoudigen. Heeft u naar aanleiding van deze publicatie vragen over of suggesties voor onze dienstverlening, dan gaan wij daarover uiteraard graag met u in gesprek.

Winfried Beekmans, Directeur Auditdienst Rijk

1 In het vervolg van deze publicatie wordt alleen de term Auditautoriteit gebruikt en kan Certiﬁcerende instantie als synoniem hiervan worden beschouwd.

8 | Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADRVoorwoordVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVeranderingenRol ADR

(6)

Mark Schelfhout (Europese Commissie)

Head of unit ESF audit II, DG Employment, Social Aﬀairs and Inclusion

‘Europese subsidies dragen bij aan het verhogen van welvaart en dan vooral in de zogenoemde achtergestelde gebieden. Via deze fondsen wordt bijvoorbeeld de ont sluiting van bepaalde regio's mogelijk gemaakt, waardoor er meer economische groei en dus meer welvaart komt. De Direc - toraten Generaal Regio en Werkgelegenheid proberen hier- voor nauw samen te werken zodat een gecoördineerde aanpak per regio kan worden bepaald. Er wordt ook van de regio's gevraagd om de ﬁnanciële middelen zoveel mogelijk te concentreren om voldoende impact te bereiken. Als de subsidies zouden wegvallen, zou dit, zeker voor de achter - gestelde gebieden, een serieuze aderlating zijn die belang- rijke geopolitieke gevolgen zou hebben. Die leiden tot een verhoging van de armoede, maar ook, en dat is belangrijk voor de hele Unie, tot het reduceren van economische relaties tussen landen. Als je beseft wat de uitbreiding naar het voor- malige Oostblok heeft betekent voor landen zoals Duitsland begrijp je ook de impact van die sub sidies op de economie.’

(7)

‘Wat ik vanuit mijn functie voorname- lijk zie is hoe het niet moet. De Europese fondsen worden dikwijls onvoldoende beheerd. Dit leidt uiteraard tot verdere regelgeving en audits.’

‘De lidstaten of regio's die de zaken ter harte nemen en hun uiterste best doen om correct subsidies te verlenen en te controleren, ervaren vaak dat de controlekosten – en hierbij bedoel ik voornamelijk de kosten van toekenning, veriﬁcatie en certiﬁcatie van projecten en uitgaven – enorm hoog ligt.

De Commissie ligt natuurlijk onder zware druk om het foutenpercentage tot aanvaardbare niveaus te brengen, de 2%-grens. Hierdoor wordt er helaas teveel voorbijgegaan aan de resultaten die bereikt worden met de Europese fondsen.

Met de ADR hebben we al jarenlang een goede vertrouwens- relatie. Trouwens, ook met de beheersorganen. Wat ons vooral plezier doet is de open communicatie. De ADR heeft niet voor niks een Contract of Conﬁdence en de jaarrappor- ten en systeemaudits worden door de Commissie gebruikt alsof het eigen documenten zijn. Daardoor kunnen wij ons op andere, meer risicovolle, programma's concentreren.

Iedereen wordt er dus beter van als de Auditautoriteiten correct werk leveren, zoals dat in Nederland gebeurt.’

1 Welke Europese geldstromen kennen we?

Europese geldstromenVerantwoording en controleInhoudVoorwoordVeranderingenRol ADR

(8)

Financieel belang Europese fondsen voor Nederland (in € mln)3

Subsidie- Uitgaven en bedragen ontvangsten inclusief

coﬁnanciering

Europees

Landbouwgarantiefonds

(ELGF, 2013) 884,7 960,0

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling

(ELFPO, 2013) 99,5 180,0

Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling

(EFRO, 2012) 142,0 336,3

Europese Territoriale

Samenwerking Euregio Maas-Rijn

(ETS/Interreg, 2013) 14,6 29,2

Europees Visserijfonds (EVF, 2012) 4,5 19,4 Europees Sociaal Fonds (ESF, 2012) 144,1 328,2 Europese Migratiefondsen (2010) 11,2 19,3 1.300,6 1.872,4

3 De in de tabel opgenomen bedragen hebben per fonds betrekking op het meest recente jaar, waarover deﬁnitieve verantwoording heeft plaats - gevonden.

Fondsen in ‘gedeeld beheer’

De lidstaten ontvangen budgetten van de Europese Commis- sie. Deze zijn vastgesteld voor een programmaperiode van zeven jaar en ondergebracht in een aantal fondsen. Het over- grote deel van het geld (circa 80%) wordt uitgegeven via zogenaamde fondsen in gedeeld beheer. Er is hierbij sprake van een gedeelde verantwoordelijkheid van de lidstaat en de Europese Commissie. De uitvoering vindt dan binnen de lidstaat plaats en het toezicht wordt uitgevoerd door de Euro- pese Commissie. De belangrijkste en grootste fondsen, die door de ADR worden gecontroleerd, zijn in onderstaande tabel opgenomen2.

2 Naast de genoemde fondsen zijn er nog enkele andere controles van Europese gelden binnen de ADR, die op ad-hoc-basis of op grond van internationale afspraken worden gecontroleerd. Dit zijn bijvoorbeeld projecten in het kader van het Europees Fonds voor aanpassing aan de Globalisering, Europees Fonds voor de Meest Behoeftigen, Long Life Learning en de Europese Kader- programma’s.

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADREuropese geldstromenVerantwoording en controleInhoudVoorwoordVeranderingenRol ADR

(9)

EVF/EFMZV: Deze fondsen moeten een bijdrage aan de hervorming van het gemeenschappelijk visserijbeleid leveren en moeten vissers en kustgemeenschappen helpen bij de overgang naar duurzame visserij en een diverse economie. Het EFMZV is de opvolger van het Europese Visserijfonds in de programmaperiode 2014 – 2020 en borduurt verder op de doelstellingen voor een duurzame visserij.

ESF: Dit fonds zorgt, vooral met gerichte opleidingen, dat de kansen op de arbeidsmarkt van mensen uit relatief kwetsbare groepen in de samenleving worden vergroot.

In de nieuwe programmaperiode wordt het grootste deel van het budget via gemeenten besteed om mensen buiten de arbeidsmarkt aan het werk te helpen.

Migratiefondsen: De Europese migratiefondsen hebben als doel gezamenlijk Europees beleid voor de opvang en integratie van immigranten te stimuleren. Alle landen van de EU delen dan de verantwoordelijkheid voor immi- gratieproblemen. Er zijn vier speciﬁeke fondsen, namelijk het Europees Vluchtelingenfonds, het Europees inte - gratiefonds, het Europees Buitengrenzenfonds en het Europees Terugkeerfonds. In de programmaperiode 2014 – 2020 worden deze vier fondsen vervangen door twee andere fondsen, namelijk het Asiel- en Migratie- fonds en het fonds voor de Interne Veiligheid.

ELGF: Het grootste deel van de ELGF-gelden is bestemd voor inkomensondersteuning van agrariërs. Van hen worden zekere tegenprestaties verwacht die vooral te maken hebben met natuur en milieu. Een kleiner deel, ongeveer € 100 mln. per jaar, is bedoeld voor markt- en prijsmaatregelen, waarbij groenten en fruit belangrijke sectoren zijn.

ELFPO: Dit fonds richt zich voornamelijk op het verster- ken van innovatie en concurrentiekracht, op natuur en landschap en op de sociaaleconomische ontwikkeling van het platteland.

EFRO: Doel van EFRO is het leveren van een bijdrage aan de versterking van de economische en sociale cohesie.

Hiervoor wordt geïnvesteerd in drie prioriteiten:

1. kennis, innovatie en ondernemerschap 2. attractieve regio’s

3. attractieve steden

In de nieuwe programmaperiode wordt daarop voort - gebouwd, met een nadere focus op innovatie en daar- mee het versterken van de concurrentiekracht in de regio’s, plus een koolstofarme economie.

ETS/Interreg: Dit betreft fondsen voor grensoverschrij- dende, transnationale en interregionale samenwerking ter versterking van de regionale concurrentiekracht.

(10)

De ADR is niet alleen betrokken bij de controle van de geldstromen die vanuit Brussel worden ontvangen, maar ook bij de controle van de Nederlandse afdrachten aan de Europese Unie, de zogeheten Eigen Middelen van de EU. Deze staan op de begroting van het ministerie van Buitenlandse Zaken en worden in het kader van de wettelijke controletaak door de ADR betrokken in de jaarrekeningcontrole. Gezien de kritische opstelling van diverse partijen in het Parlement en in de samenleving ten opzichte van de Nederlandse bijdragen aan de EU is hieraan ook een belangrijke politieke dimensie verbonden.

Afdrachten 2013 aan Europese Unie (in € mln )

Uitgaven Ontvangsten

BNI-afdracht 4.593,4

BTW-afdracht 320,7

Landbouwheﬃngen 271,7

Invoerrechten 2.139,0

Perceptiekostenvergoeding 591,8

7.324 ,8 591,8

BNI-afdracht: De afdracht op basis van het Bruto Natio- naal Inkomen vormt het sluitstuk van de ontvangsten op de EU-begroting. Jaarlijks wordt een percentage van het BNI van een lidstaat afgedragen aan de EU. Het BNI wordt in Nederland door het CBS berekend.

BTW-afdracht: Dit is een percentage van de geharmoni- seerde grondslag voor het heﬀen van omzetbelasting.

Landbouwheffingen: De landbouwheffingen worden geheven op invoer vanuit landen buiten de EU van land- bouwproducten die onder een gemeenschappelijke marktordening vallen. Hiermee wordt het prijsverschil tussen de wereldmarktprijzen en de binnen de EU over- eengekomen prijzen overbrugd. De landbouwheffingen worden door de douane geïnd.

Invoerrechten: De invoerrechten vloeien voort uit de toepassing van een gemeenschappelijk douanetarief op de douanewaarde van goederen die worden ingevoerd vanuit landen buiten de EU. De invoerrechten worden geïnd door de douane en afgedragen aan de EU.

Voor Nederland is dit een relatief hoog bedrag doordat veel goederen de EU binnenkomen via de haven van Rotterdam.

Perceptiekostenvergoeding: Ter compensatie van de kosten die een lidstaat maakt om de landbouwheﬃngen en invoerrechten te innen, ontvangt de lidstaat een vergoeding van 25% van die geïnde landbouwheﬃngen en invoerrechten.

Europese geldstromenVerantwoording en controleInhoudVoorwoordVeranderingenRol ADR

(11)

Conny Overbeeke (Europese Commissie)

Head of Unit Financial audit, DG AGRI

‘De auditrapporten zijn duidelijk en geven een goed beeld van de stand van zaken. Ik zie de ADR als een goed voorbeeld voor andere lidstaten.’

‘Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid is heel belangrijk.

Het draagt bij aan een duurzame landbouw en aan een leef- baar en groen platteland. Je kunt zeker niet alles aan de markt overlaten, dan ontstaan monoculturen.

De processen zijn ontzettend complex en die complexiteit is steeds groter geworden. Dit is niet allemaal de EU aan te rekenen. De lidstaten vragen om keuzemogelijkheden in Europese regels op te nemen en doen er daarnaast met hun nationale invulling vaak nog een schepje bovenop.

Brussel is zich enerzijds heel bewust van de noodzaak van vereenvoudiging, maar anderzijds is het bereiken van speciﬁeke doelen niet denkbaar zonder speciﬁeke regels.’

(12)

‘De ADR doet het prima. De auditors zijn goed ingevoerd en er is sprake van een open communicatie met ons. De rappor- ten zijn duidelijk en geven een goed beeld van de stand van zaken. Ik zie de ADR als een goed voorbeeld voor andere lidstaten.’

2 Hoe ziet de

verantwoording en controle eruit?

(13)

Verantwoordingsproces

1. Rapportage door Auditautoriteit lidstaat aan Europese Commissie

2. Beoordeling door Europese Commissie

3. Europese Commissie brengt ‘Activity Report’ uit per Directoraat-Generaal

4. Alle Activity Reports vormen ‘Synthesis Report’ van Europese Commissarissen samen

5. ‘Synthesis Report’ wordt aangeboden aan Europees Parlement en Europese Raad van Ministers

6. Controle en DAS verklaring Europese Rekenkamer 7. Decharge advies Europese Raad van Ministers 8. Europees Parlement verleent decharge aan Europese

Commissie

Verantwoordings- en controlecyclus

In een lidstaat worden de management- en controlsystemen gescheiden van de controlerende taak. De controlerende taak moet op een onafhankelijke positie binnen de lidstaat worden gepositioneerd. In Nederland is de controlerende taak voor alle fondsen gecentraliseerd bij de ADR, die hiermee Auditautoriteit is voor Nederland.

Jaarlijks rapporteert de lidstaat over het functioneren van de systemen en de wettigheid en regelmatigheid van de uit - gaven. De Auditautoriteit verstrekt assurance (zekerheid) aan de Europese Commissie in de vorm van controleverklaringen en bijbehorende rapportages.

De Europese Commissie beoordeelt, met desk reviews en bezoeken in de lidstaten, of zij kan steunen op de verklarin- gen en rapportages van de Auditautoriteiten. De gegevens van alle lidstaten worden opgeteld. Per Directoraat-Generaal, waar de diverse fondsen zijn ondergebracht, wordt verantwoording afgelegd met het zogenaamde ‘Activity Report’.

Alle Activity Reports bij elkaar vormen het ‘Synthesis Report’

van de Europese Commissarissen gezamenlijk. Met de aan- bieding hiervan aan het Europees Parlement en de Europese Raad van Ministers wordt decharge gevraagd. Decharge wordt mede verleend op basis van de uitkomsten van de

‘Déclaration Assurance’ (DAS) naar aanleiding van de externe controle door de Europese Rekenkamer.

(14)

Tekortkomingen in lidstaten

Ook de Europese Rekenkamer beschouwt het goed functioneren van de Auditautoriteiten als essentieel. Opmerkelijk is dat al bijna twee decennia geen goedkeurend oordeel door de Europese Rekenkamer is verstrekt, veroorzaakt door tekortkomingen binnen de lidstaten. Dat Nederland deze situatie wil wijzigen, blijkt onder andere uit het gegeven dat Neder- land zich niet altijd voor decharge heeft uitgesproken of zich van stemming heeft onthouden. Ook legt Nederland op vrij- willige basis verantwoording af met de zogenaamde Natio- nale Verklaring (een verantwoording van de minister van Financiën namens het Kabinet aan de Europese Commissie en de Tweede Kamer). De Algemene Rekenkamer verstrekt een oordeel bij deze Nationale Verklaring en baseert zich hierbij ook in hoge mate op de werkzaamheden die door de ADR zijn verricht.

In de praktijk is in toenemende mate sprake van sancties in de vorm van betaalstops (‘paying interruptions’ of ‘suspen - sions’) en boetes die door de Europese Commissie worden opgelegd aan lidstaten vanwege tekortkomingen in het ﬁnan- cieel beheer en/of onrechtmatige uitgaven boven de voor - geschreven materialiteit [de grens in omvang aan fouten die (nog net) geaccepteerd kan worden]. Ook Nederland heeft soms met deze sancties te maken.

Complexe omgeving en regelgeving: hoge eisen aan ADR De controles vinden in een complexe omgeving plaats.

Er moet rekening worden gehouden met speciﬁeke Europese en nationale regelgeving. De te controleren instanties zijn

Single audit: ADR als rechterhand van de Europese Commissie Binnen de beschreven cyclus is sprake van een controle - piramide met single audit als uitgangspunt. Dat wil zeggen dat de Europese Commissie maximaal wenst te steunen op de controle-instanties in de lidstaten. Het belang van een hoge kwaliteit van de werkzaamheden en uitkomsten van de Auditautoriteiten in de lidstaten wordt hierdoor als essentieel gekwaliﬁceerd. Regie vanuit de Commissie vindt plaats via regelgeving, instructies en handleidingen voor de Audit - autoriteiten. Daarnaast wordt toegezien op naleving hiervan en op het functioneren van de Auditautoriteiten. Veel voorschriften vanuit de Europese Commissie zijn dwingend van karakter en geven nauwelijks ruimte om hiervan af te wijken.

De voorgeschreven werkzaamheden zijn relatief arbeids - intensief, waarbij er geen lineair verband is tussen de omvang van de geldstromen/fondsen en de benodigde controle- inspanningen. Wel kunnen administratieve en controlelasten worden beperkt door management- en controlsystemen aan de voorkant op slimme wijze te positioneren en in te richten.

Als de Europese Commissie bij een auditbezoek vaststelt dat een Auditautoriteit niet goed functioneert, kan dit ﬁnanciële gevolgen hebben voor de lidstaat. Voor Nederland geldt dat de Europese Commissie op basis van goed functioneren van de ADR voor een aantal programma’s (EFRO en ESF) een zogenaamd Contract of Conﬁdence heeft afgegeven aan de ADR. Dit heeft tot gevolg dat de Commissie terughoudend is met het zelf uitvoeren van audits in Nederland voor deze fondsen.

(15)

Hans van Leeuwen (BPF)

Directeur van Bioprocess Pilot Facility (BPF).

Dit is een joint venture van DSM, Corbion en de Technische Universiteit Delft. BPF is begunstigde van een EFRO-subsidie.

‘De pilot richt zich op het verkrijgen van suiker uit rest - stromen (bijvoorbeeld agrarische restproducten of afval) die dan weer als grondstof dient voor de productie van bio- chemicaliën, biobrandstoﬀen op basis van industriële biotechnologie. Deze industriële ontwikkeling wordt ook wel de Biobased Economy genoemd. BioBased Economy staat nog in de kinderschoenen en moet een aantal handicaps overwinnen op het gebied van technologie, investeringen en schaal. Om het hoofd te bieden aan bovenstaande proble- matiek, is het BE-Basic consortium gestart met de ontwik - keling van de Bioprocess Pilot Facility: een faciliteit waar procestechnieken voor bulk biochemicaliën, biobrandstoﬀen en derde generatie bio-energie/bio-conversietechnieken worden ontwikkeld en opgeschaald. Dit gebeurt op basis van industriële biotechnologie. Bovendien wordt een belangrijke mogelijkheid geboden op het terrein van voor- opleiding en training voor personeel binnen de branche.’

instanties, verantwoordelijk voor de beheers- en controle - systemen, inclusief het gehele subsidieproces van selectie van projecten tot controle en afrekening van projecten, plus vele diverse eindbegunstigden van subsidies uit de private en (semi)publieke sector. De regelgeving heeft ook betrekking op specialistische onderwerpen zoals toepassing van ﬁnanciële instrumenten, staatssteun, openbare aanbesteding, opper- vlakteberekeningen van landbouwgrond en controle op milieuwetgeving.

De diversiteit aan regelgeving, de te controleren instanties binnen het politieke speelveld en de benodigde specialismen maken de controlewerkzaamheden uitdagend en gevarieerd.

Er worden hoge eisen gesteld aan de ADR en haar mede - werkers. De harde deadlines en voorschriften vanuit Brussel hebben ook strakke planningsmechanismen tot gevolg.

Als controlerende instantie van de Europese fondsen en afdrachten kan de ADR meer gezien te worden als een externe accountant dan als een interne auditor, zoals bij veel van haar andere taken het geval is.

(16)

‘De BPF bestaat uit drie delen waarvan deze EFRO-aan- vraag de eerste is: BPF-1. Deze is gericht op de realisatie van een ﬂexibel inzetbare, open-innovatie bio-raﬃnaderij.

De investering van dit project bedraagt circa € 30 mln, waar- van de EU (EFRO) en het ministerie van Economische Zaken ieder de helft bijdragen. Zonder de EU-bijdrage was het pro- ject niet mogelijk geweest, juist omdat het een majeure in- vestering betreft met een groot risico. Zonder deze subsidie zouden de drie betrokken partijen de pilot nooit hebben op- gestart. Gezien de milieutechnische aspecten is dit een be- langrijk project voor de EU.

Door de bijdrage van Economische Zaken is het project ook een Dienst van Algemeen Economisch Belang (DAEB). Dat betekent dat de units (preprocessing and treatment en third- generation bioprocesses) tegen vergoeding ook worden opengesteld voor andere bedrijven. Hierdoor kan de investe- ring optimaal worden gebruikt.

Door Kansen voor West (beheersautoriteit) is het bedrijf op adequate wijze begeleid bij de aanvraag en de uitvoering van het project. Aangezien Bioprocess Pilot Facility een nieuw bedrijf was, vergde de opzet van de administratie bij- zondere aandacht om te kunnen voldoen aan aspecten van transparantie. Voor dit investeringsproject zijn de eisen van de EU aan de administratie billijk, maar de grenzen voor de rapportage van aanbestedingen en de hoogte van de bedra- gen kunnen wel worden vereenvoudigd en opgetrokken.’

Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen | 31 30 | Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen

Hans van Leeuwen

(17)

‘Het bijhouden van de benodigde inkoopdossiers is namelijk een forse administratieve last.

Voor een klein bedrijf is het erg moeilijk om een projectaan- vraag te schrijven en goedgekeurd te krijgen. Daarnaast worden er hoge eisen aan de (project)administratie gesteld om de kosten declarabel te kunnen indienen. Ook moet een sluitende urenregistratie van medewerkers bijgehouden wor- den. Ook de ﬁnanciële richtlijnen van bijvoorbeeld EU- projecten (160 pagina’s) zijn veel te omvangrijk en eigenlijk niet goed te vertalen naar kleine subsidieont vangers.

Daar ligt dan ook een duidelijke rol voor de overheid.’

‘De eisen voor subsidieprogramma’s op nationaal en EU-gebied zijn voor zowel aanvraag, (project)admini - s tratie als ﬁnanciële richtlijnen voor kleine bedrijven te hoog en te

omvangrijk. Daar ligt een duidelijke rol voor de overheid.’

3 ^{Wat gaat} er veranderen?

VeranderingenVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordRol ADR

(18)

Sturen op resultaat

De Europese Commissie heeft bij de opzet van de nieuwe periode (2014-2020) aangegeven meer aandacht te gaan schenken aan het bereiken van resultaten, de performance.

De aandacht van de Commissie voor de doeltreﬀendheid en doelmatigheid van de inzet van Europese subsidies neemt hiermee toe, ook om aan burgers van de Unie duidelijk te maken wat er met hun belastinggeld op Europees gebied gebeurt.

Deze verhoogde aandacht heeft met name gevolgen voor de structuurfondsen en investeringsfondsen. De lidstaten moeten van te voren aangeven welke doelstellingen zij willen

Nieuwe programmaperiode

Per 1 januari 2014 is de nieuwe programmaperiode van de Europese Unie gestart. Deze duurt tot en met 2020. Voor de Europese Structuur- en Investeringsfondsen is een nieuw instrument geïntroduceerd door de Europese Commissie, de zogenaamde Partnerschapsovereenkomst. Dit is het over- koepelende, strategische document dat de inzet beschrijft van de vier Europese Structuur- en Investeringsfondsen in de periode 2014-2020. In Nederland gaat het om het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), het Europees Sociaal Fonds (ESF), het Europees Landbouwfonds voor Plat- telandsontwikkeling (ELFPO) en het Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij (EFMZV). Via in totaal zeven nationale en regionale programma’s wordt geïnvesteerd in innovatie, vergroting van de arbeidsparticipatie, het bevorde- ren van sociale inclusie en het realiseren van een milieuvrien- delijke en hulpbron-eﬃciënte economie.

Met de partnerschapsovereenkomst is er ook meer aandacht voor elkaar versterkende eﬀecten door bijdragen vanuit diverse fondsen. Denk bijvoorbeeld aan het investeren in achterstandswijken met EFRO-gelden en het parallel hieraan opleiden van de mensen in deze wijken met ESF-gelden.

Nederland wil de landbouwgelden vooral gebruiken voor het versterken van de innovatie en concurrentiekracht, voor natuur en landschap en voor sociaaleconomische ontwikkeling van het platteland. Ook moet het geld besteed worden aan het aantrekken en behouden van jonge boeren.

Innovatief biogasbedrijf

(19)

Een andere verandering voor de structuurfondsen en het EFMZV is dat niet alleen de ADR documenten verstrekt aan de Europese Commissie, maar dat ook de managementautoriteiten en certiﬁceringsautoriteit gelijktijdig een aantal documenten moet indienen. Deze documenten moeten

aanvullend van een opinie van de ADR worden voorzien.

De verantwoordingssystematiek voor de migratiefondsen is in de nieuwe periode aangepast en is nu overeenkomstig de wijze waarop verantwoording plaatsvindt bij de structuurfondsen.

Deze wijzigingen vragen intensieve afstemming tussen de betrokken autoriteiten. Dit wordt vastgelegd in procedures, afspraken en deadlines.

Vereenvoudigingen

De Europese Commissie heeft wijzigingen doorgevoerd om de administratieve lasten te verlagen. Hierbij moet worden gedacht aan het gebruik van vaste opslagen, lump sums en standaard kostprijzen, versimpeling van de regels voor opbrengstgenerende objecten, het meer gebruik maken van de ‘single information single audit’ benadering en toepassing van het proportionaliteitsbeginsel met lagere administratieve- en controlelasten tot gevolg.

De Europese Commissie stimuleert ook in toenemende mate het gebruik van ﬁnanciële instrumenten: revolverende inzet van middelen (bijvoorbeeld krediet dat wordt afgelost en opnieuw kan worden gebruikt) in plaats van subsidies. Micro- kredieten, garantiestellingen en kapitaalstortingen zijn hier voorbeelden van.

bereiken. Ze moeten daarbij nauwkeurig aangeven hoe zij de voortgang bij de verwezenlijking meten. Om een stimulans te geven aan de realisatie van deze prestatie-indicatoren houdt de Europese Commissie 5% van het beschikbare budget in.

Tijdens de loop van het programma wordt de uitvoering getoetst. Als aan het eind van de periode de prestatie- indicatoren zijn gerealiseerd, worden de gereserveerde middelen beschikbaar gesteld.

Ook voor de landbouwfondsen verandert in de nieuwe programmaperiode een groot aantal spelregels om voor subsidie in aanmerking te komen. Zo worden vergroeningsmaat - regelen getroﬀen, is er extra aandacht voor jonge boeren en veranderen de grondslagen voor inkomensondersteuning drastisch.

Deze wijzigingen vergen uiteraard zorgvuldige aanpassing van processen en systemen door de organisaties die voor voor het beheer verantwoordelijk zijn.

Wijzigingen verantwoording en controle

Voor de structuurfondsen ESF en EFRO en voor het EFMZV wordt in de periode 2014 – 2020 de verantwoordings- en controlecyclus gewijzigd. Het verantwoordingsjaar verandert van kalenderjaar naar gebroken boekjaar (van 1 juli tot en met 30 juni). Uiterlijk 15 februari van het jaar daarna moet aan de Europese Commissie worden gerapporteerd.

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADRVeranderingenVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordRol ADR

(20)

Het werk van de ADR verandert

De Europese Commissie vraagt, samenhangend met de verbreding van de focus, meer aandacht voor performance auditing naar de betrouwbaarheid van de bereikte resultaten.

Dit is een relatief onontgonnen terrein, waarbij er veel aandacht is voor heldere deﬁnities en normen.

Naast de toenemende vraag naar performance auditing, neemt ook het belang van IT-auditing snel toe. De lidstaten worden geacht data in geautomatiseerde vorm te verzamelen en bij te houden. De Commissie eist voor de programma - periode 2014 -2020 ver(der)gaande digitalisering. Er is in toenemende mate sprake van online dienstverlening. De organisaties die bij subsidieverlening betrokken zijn, worden steeds meer afhankelijk van de IT-systemen. De kwetsbaar- heid neemt hiermee toe. Dit alles leidt er toe dat de IT-audits in breedte en diepte toenemen.

Bij de landbouwgelden wordt van de ADR gevraagd om meer aandacht te geven aan de kwaliteit van de zogenaamde controlestatistieken. Deze statistieken geven inzicht in de omvang van bij administratieve controles en controles ter plaatse, bij gesubsidieerden, geconstateerde fouten. Dit betekent dat de ADR zelfstandig bij gesubsidieerden (in het veld) moet vaststellen dat aan subsidievoorwaarden is voldaan, een activiteit die verder gaat dan wat eerder werd vereist.

Met een multidisciplinaire aanpak en met inbreng van specia- listen met diverse achtergronden geeft de ADR invulling aan haar taak als Auditautoriteit.

(21)

Peter van den Berg

(ministerie van Financiën)

Directeur Begrotingszaken tot 1 augustus 2014

‘Ik maak me zorgen over de hoge auditinspanningen die voortvloeien uit de gedetailleerde regelgeving en de weinig risicogerichte controle - aanpak die door de EU wordt voor - geschreven. Er is een ﬁjnzinnige

aandacht voor rechtmatigheid, terwijl de aandacht voor doelmatigheid van projecten sterk onderbelicht is.’

‘Naleving van zeer gedetailleerde EU-regelgeving maakt dat de ADR ongeveer 65 fte besteedt aan de audit van EU- uitgaven. Het gaat over zo’n € 1,8 mld. per jaar (EU-deel en coﬁnanciering). Dit betreft voornamelijk uitgaven land- bouwfondsen en structuurfondsen. Dat is op het totaal van

(22)

vervolgens ook nog een uitgebreid decentraal bouwwerk van regionale managementautoriteiten opgezet.

Ik vind het belangrijk dat wij voor de totstandkoming van de Nationale Verklaring kunnen steunen op het werk van de ADR. Het Contract of Conﬁdence dat tussen de ADR en de Commissie in dit kader is afgesloten is belangrijk en geeft mij veel vertrouwen in de kwaliteit van het auditwerk. In de pro- grammaperiode 2014-2020 wordt de rol van de ADR alleen nog maar belangrijker doordat er meer aandacht is voor bijvoorbeeld doeltreﬀendheid/doelmatigheid en anti-fraude strategieën.’

de collectieve uitgaven van meer dan € 250 mld. minder dan 1 %. 12 % van de auditcapaciteit van de ADR wordt besteed aan ongeveer 1,6 % van de door haar gecontroleerde uit - gaven. Deze disproportionele beheers- en verantwoordings- lasten zijn bij de landbouwfondsen overigens wel een stuk gunstiger dan bij structuurfondsen en migratiefondsen.

De Nationale verklaring met het oordeel van de ARK is een mooi systeem. De Europese Rekenkamer moet wel zijn auditinspanningen daarop aanpassen en niet weer opnieuw auditen conform hun eigen regels. Het nieuwe ﬁnanciële reglement van de EU heeft, ondanks vereenvoudiging van regelgeving, ook niet echt tot een beperking van auditlasten geleid. De EU-geldstroom naar Nederland gaat echter in de 7-jaarsperiode 2014-2020 wel 30% kleiner worden.

Kortom, ik maak me zorgen over de hoge auditinspanningen die voortvloeien uit de gedetailleerde regelgeving en de weinig risicogerichte controleaanpak die door de EU wordt voorgeschreven. Er is een ﬁjnzinnige aandacht voor recht - matigheid, terwijl de aandacht voor doelmatigheid van projecten sterk onderbelicht is. Op programmaniveau is die aandacht nog wel mogelijk, maar op projectenniveau wordt dat in Nederland al heel lastig en kostbaar als

€ 830.000.000 in 7 jaar wordt besteed aan bijna 650 projecten bij EFRO. Omdat in Nederland de uitgaven voor regionaal/ruimtelijk beleid gedecentraliseerd zijn, is er

(23)

In haar rol van Auditautoriteit werkt de ADR primair voor de Europese Commissie. De Europese Commissie verlangt een audit van hoog niveau die voldoet aan internationale audit - standaarden. Aanvullend geeft de Europese Commissie spe - ciﬁeke richtlijnen voor de audit. Die audit betreft niet alleen ﬁnanciële verantwoordingsinformatie, maar ook de wettigheid en regelmatigheid van de uitgaven, een aspect waarvoor kennis van en inzicht in Europese en nationale regels nodig zijn. Daarnaast moet de audit zekerheid geven over of de met de uitgaven belaste organen voldoen aan de eisen van de Europese Commissie gestelde eisen over organisatie, interne beheersing en informatiebeveiliging.

Om haar rol goed te kunnen vervullen, beschikt de ADR over accountants, IT-auditors, operational auditors en juristen met de vereiste specialistische kennis en vaardigheden. Het gegeven dat de ADR voor álle Europese fondsen in Nederland optreedt als Auditautoriteit geeft meerwaarde. Intern vindt namelijk kennisuitwisseling plaats, waarbij de voor de fondsen verschillende beheerskaders en auditstrategieën worden besproken en ideeën worden opgedaan om te komen tot verdere verbetering.

Een goed functionerende ADR is niet alleen van belang voor de Europese Commissie, maar ook voor de ministeries en andere organisaties in Nederland die te maken hebben met Europese subsidies. Allereerst geeft een eﬀectieve audit de Europese Commissie zekerheid, wat bijdraagt aan het uitein- delijk krijgen van een goedkeurend oordeel van de Europese Rekenkamer. Een eﬀectieve audit draagt verder aan het

4 ^{Wat kan} de ADR bieden?

Rol ADRVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordVeranderingen

(24)

Adviezen over EU-conformiteit

Europese en nationale regelgeving is complex en niet altijd eenduidig, waardoor zich interpretatievragen voor- doen. Binnen enkele ministeries zijn daarom overlegfora in het leven geroepen. De ADR participeert vaak in deze fora waarbij de adviesrol vooral vanuit de auditpraktijk wordt ingevuld.

Onderzoek mogelijke oorzaken toenemende sancties Door de Europese Commissie opgelegde sancties nemen op veel plaatsen in omvang toe. Door documentatie - studie en interviews kan de ADR een scherper zicht geven op mogelijke oorzaken van de toename en adviseren over verbetermaatregelen.

Pre-audits

De Europese Commissie doet regelmatig audits in de lidstaten. Een negatieve uitkomst heeft meestal verve- lende gevolgen, zoals kortingen en juridische procedures.

Het kan zinvol zijn dat de ADR het door de Commissie te auditen aspect vooraf onderzoekt. Wellicht kunnen dan nog verbetermaatregelen worden getroﬀen. Omdat de regelgeving op meerdere manieren kan worden geïnter- preteerd, kan dit onderzoek risico’s helaas niet volledig uitsluiten.

vertrouwen dat de Europese Commissie in Nederland stelt, wat kan leiden tot minder audits in Nederland door de Euro- pese Commissie zelf (single audit). Maar ook in meer directe zin kan de ADR bijdragen aan een doelmatig en doeltreﬀend beheer van Europese fondsen, waarbij natuurlijk het uitgangspunt is dat die bijdrage niet mag conﬂicteren met de controlerende functie voor de Europese Commissie.

InhoudVoorwoordEuropese geldstromenVerantwoording en controleVeranderingenRol ADRRol ADRVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordVeranderingen

(25)

Adviezen aan de voorkant: nieuwe regelgeving, processen en systemen

Met het oog op de nieuwe programmaperiode 2014- 2020 wordt momenteel gewerkt aan nieuwe of gewij- zigde regels, processen en systemen. Het is van groot belang dat deze uitvoerbaar, eﬀectief, eﬃciënt en controleerbaar zijn. Daarbij is de optiek van de auditor wezenlijk. Ook de goede contacten van de ADR met Brusselse instanties en Auditautoriteiten in andere lidstaten kunnen helpen. Deze contacten hebben er bijvoorbeeld in geresulteerd dat kosten van controles inmiddels minder hoog zijn.

Door mee te doen aan de voorkant worden problemen achteraf beperkt. Deze dienstverlening aan de voorkant wordt door opdrachtgevers van de ADR hogelijk gewaar- deerd.

Kennisoverdracht aan kandidaat- en nieuwe lidstaten Het is ook in het belang van Nederland dat belastinggeld in Europa goed wordt besteed. De ADR levert daaraan bijdragen door, met zogenaamde Twinning projecten, controlerende instanties in andere (kandidaat-) lidstaten te helpen bij de verhoging van de kwaliteit van de uitvoering van hun werkzaamheden (cursussen, inleidingen, training on the job). Mede hierdoor heeft de ADR een breed netwerk binnen de Europese Commissie en andere lidstaten. Deze activiteiten zijn nuttig voor de betrokken lidstaat, voor Nederland, voor Europa en voor een goede kennisopbouw binnen de ADR zelf.

(26)

Paula Loekemeijer

(ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid)

Directeur Agentschap SZW tot 1 september 2014

‘Er moet veel gebeuren om één Europese subsidie-euro te krijgen. Wat we vanuit Europa op sociaal terrein krijgen, is slechts een fractie van het geheel dat we in Nederland hier- aan besteden. De additionele waarde is dan ook moeilijk meetbaar in macroperspectief. Bij sommige doelgroepen, zoals scholen en gemeenten, wordt het Europese subsidie- geld natuurlijk wel omarmd vanwege de mindere ﬁnanciële posities. Daarnaast hebben we in Nederland ook een aantal projecten op sociaal terrein kunnen realiseren, bijvoorbeeld in gevangenissen.

Europees subsidiegeld is erg ingewikkeld. Het leidt tot hoge uitvoeringslasten en er is slechts beperkt eigen regelruimte binnen de door de EC bepaalde schotten in vergelijking met ﬁnanciering met nationaal geld. De administratieve – en controlelasten zijn hoog. Belangrijke groepen die daardoor (mee)proﬁteren zijn subsidieadviseurs, administrateurs en controleurs/accountants, als je met een cynische blik kijkt.’

(27)

Wij hebben met de ADR, met behoud van ieders verant- woordelijkheid, een goede, open relatie. De ADR houdt ons scherp. Wel heb ik het idee dat de ADR steeds strenger in de leer wordt. In geval van problemen denkt de ADR goed mee over oplossingen. Ook voor de nieuwe programmaperiode zijn we gezamenlijk opgetrokken met de ADR, in een prettige en constructieve sfeer. Dat gaat zeker de komende periode ten goede komen!’

‘Met de ADR hebben we een

constructieve samenwerking, die we erg op prijs stellen. Soms vind ik de ADR wel strikt daar waar het gaat om de interpretatie van regelgeving.

Daarover praten we dan in alle openheid; we zoeken gezamenlijk naar oplossingen.’

‘De Europese Commissie vindt het belangrijk dat Nederland wel Europees subsidiegeld ontvangt vanwege de voortrek- kersrol die Nederland heeft. Voor een aantal andere landen is ESF-geld wel substantieel en zeer nuttig. Nu Nederland wel de beschikking heeft en houdt over Europese subsidie- middelen, is het zaak de uitvoering daarvan zo netjes en doelmatig mogelijk te doen.

Het proces is gestoeld op wantrouwen en in hoge mate gebaseerd op techniek. Er wordt te weinig gebruik gemaakt van risicogericht werken. Er zou sprake mogen zijn van meer maatwerk richting de lidstaten, bijvoorbeeld op basis van ervaringen en prestaties in het verleden.

(28)

4

Zorg voor strikte naleving van Europese en nationale regels. Overleg bij twijfel over de interpretatie binnen het ministerie en in voorkomende gevallen met de Europese Commissie, zo mogelijk vooraf.

5

Onderzoek of gebruik gemaakt kan worden van vor- men van vereenvoudiging zoals vaste opslagen, standaardkostprijzen en lumpsums.

6

Investeer in een goed management- en controlsys- teem. Dit is bevorderlijk voor een degelijke besluit- vorming, een heldere verantwoording en kan leiden tot lagere controlekosten.

Zes aanbevelingen van de ADR

1

Onderschat de complexiteit van Europese subsidie- verlening niet. Dit leidt tot teleurstelling, frustratie en hoge kosten. Investeer vooral in kennis en inzicht.

2

Europese verordeningen en richtlijnen zijn ingewik- keld en uitgebreid. Beperk aanvullende nationale regelgeving tot een minimum. Ook de niet-naleving van deze regelgeving kan immers leiden tot sancties door de Europese Commissie.

3

Bevorder een bewuste politieke afweging van doelen en uitvoeringskosten. Onderwerp voorgenomen beleid aan een kosten-batenanalyse. De uitvoerings- kosten van subsidieverlening zijn soms erg hoog in relatie tot de verstrekte subsidies. Bedenk dat toe- name van het aantal uitvoerende instanties leidt tot toename van uitvoeringskosten (en controlekosten).

(29)

Roald Lapperre

(ministerie van Economische Zaken)

Directeur Europees Landbouwbeleid en

Voedselzekerheid en plv directeur-generaal AGRO

‘Het belang van Europese subsidies is enorm. Na 50 jaar kun je gemeenschappelijk landbouwbeleid als vanzelfsprekend zien, maar dat is het niet. Eerst ging het vooral om steun aan landbouw en visserij, maar er heeft zich een majeure wijzi- ging in doelen voorgedaan. Maatschappelijke prestaties, zoals verduurzaming en vergroening, zijn heel belangrijk geworden. Europese subsidies zijn een belangrijk instrument om verduurzaming te stimuleren.’

‘De ADR houdt ons scherp.

De toegevoegde waarde zit vooral aan de voorkant, het reﬂecteren en maken van inschattingen ter verkleining van risico’ s. Daar heb ik goede ervaringen mee.’

(30)

Algemeen Directeur

Winfried Beekmans w.p.m.beekmans@minﬁn.nl 06 52 76 12 57

Hoofd Auditautoriteit Peter Vlasveld p.j.j.vlasveld@minﬁn.nl 06 48 58 98 00

Coördinator Certiﬁcerende instantie Piet Borg

p.j.borg@minﬁn.nl 06 52 76 12 21

Clustermanager EU Jeroen Meerkerk j.m.meerkerk@minﬁn.nl 06 48 58 99 24

Clustermanager EZ-AZ2 Peter van der Bent p.a.bent@minﬁn.nl 06 52 82 09 14

‘Doordat ons landbouwbeleid volledig Europees wordt bepaald, is er veel minder nationale vrijheid, veel minder beleidsruimte dan in andere sectoren. De grote aandacht voor rechtmatigheidsaspecten is begrijpelijk, maar de regels zijn wel heel gedetailleerd geworden. Die toenemende detaillering leidt weer tot een grotere foutkans.

De auditrapporten van de ADR maken zaken helder.

Die rapporten zijn degelijk en professioneel. De toegevoegde waarde van de ADR zit echter vooral aan de voorkant, het reﬂecteren en maken van inschattingen ter verkleining van risico’ s. Daar heb ik goede ervaringen mee. Denk aan de participatie van de ADR in overleggen binnen het ministerie van Economische Zaken, aan bijzondere onderzoeken en aan het meedenken aan de vormgeving van de nieuwe programmaperiode. Het is erg belangrijk om signalen tijdig te ontvangen. Dat tijdig ontvangen van signalen geeft handelingsruimte. De ADR houdt ons scherp.’

Contactgegevens ADR

Rol ADRVerantwoording en controleEuropese geldstromenInhoudVoorwoordVeranderingen

(31)

Speciﬁek per geldstroom Afdrachten

Menno Zijlstra m.m.zijlstra@minﬁn.nl 06 52 76 11 63

EGF/EFMB Peter van der Ham p.j.ham@minﬁn.nl 06 52 76 13 04

ELFPO

Jan Durenkamp

j.n.h.m.durenkamp@minﬁn.nl 06 52 76 12 25

ELGF

Ton van Wissen a.p.m.wissen@minﬁn.nl 06 52 76 12 51

EFRO Stan van Elten c.a.e.elten@minﬁn.nl 06 22 74 80 96

ESF

Peter Vlasveld p.j.j.vlasveld@minﬁn.nl 06 48 58 98 00

ETS/Interreg Ruud van As r.c.as@minﬁn.nl 06 52 76 12 16

EVF

Ron Koldenhof

d.e.r.k.koldenhof@minﬁn.nl 06 48 58 98 21

Migratie

André den Dopper a.c.dopper@minﬁn.nl 06 55 69 27 52

Colofon

Tekst Auditdienst Rijk Fotograﬁe

Jos Beuman, Delft (foto Hans van Leeuwen),

Hans Moolenaar, Voorburg (foto Peter van den Berg), Mark Prins, Utrecht (foto Paula Loekemeijer), Slávka Šedivá (foto Mark Schelfhout), Paul Voorham, Voorburg (foto Roald Lapperre) An van der Wal, Amsterdam (foto Winfried Beekmans), Mediatheek Rijksoverheid

Vormgeving Studio Tint, Den Haag Productie VijfKeerBlauw, Rijswijk

(32)

Auditdienst Rijk Postbus 20201 2500 EE Den Haag (070) 342 77 00

Auditdienst Rijk over ... Europese geldstromen