BIJLAGEN
Bijlage 1 Energietransitie Ministerie van Economische Zaken Bijlage 2 Overzicht projecten Energy Valley
Bijlage 3 Deelnemers projecten Energy Valley Bijlage 4 Energieonderzoek in Nederland Bijlage 5 Energiesector Van Werven Bijlage 6 Energiecluster NOM Bijlage 7 Energiecluster Syntens Bijlage 8 Energiesector 2006
Bijlage 9 Totaaloverzicht Energiecluster Noord Nederland 2006
Bijlage 10 Het midden- en kleinbedrijf in de energiecluster van Noord Nederland
Bijlage 11 Vragenlijst casestudie
Bijlage 1 Energietransitie Ministerie van Economische Zaken
1De energietransitie is één van de vier transities die door verschillende ministeries in Nederland worden uitgevoerd. Deze transities komen voort uit het Vierde Nationale Milieubeleidsplan als manier om hardnekkige milieuproblemen op te lossen. Het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) coördineert het transitiebeleid. Er zijn vier transities gedefinieerd:
• De transitie naar een duurzame energiehuishouding (de energietransitie);
• De transitie naar een duurzame landbouw;
• De transitie naar een duurzame mobiliteit;
• De transitie naar een duurzame biodiversiteit.
De Energietransitie
Zes ministeries bundelen hun krachten om van energietransitie een succes te maken (EZ, VROM, LNV, Verkeer en Waterstaat, Financiën en Buitenlandse Zaken). Volgens het Ministerie van Economische Zaken zijn er verschillende redenen om aan een duurzame energiehuishouding te werken. De dreiging van klimaat- en milieuproblemen is er één van.
Ook de toenemende afhankelijkheid van fossiele brandstoffen uit politiek instabiele gebieden, die de economie kwetsbaar maakt, is een reden voor verduurzaming. Maar behalve die defensieve redenen is er ook het feit dat het werken aan een duurzame energiehuishouding kansen biedt aan Nederland, met zijn hoogwaardige energiekennis en energie-intensieve industrie.
De transitie van de Nederlandse energiehuishouding is onderdeel van een wereldwijd streven naar duurzaamheid. Bovendien moet de Nederlandse energietransitie kansen scheppen voor innovatie en concurrentiekracht van de B.V. Nederland. Het doel van de gekozen beleidsinzet is (Ministerie van Economische Zaken, 2004, p.5):
“Nederland ontwikkelt zich als innovatieve motor voor de transitie naar een duurzame energiehuishouding, door samenwerking te creëren tussen overheid, bedrijfsleven, onderzoekswereld en maatschappelijke organisaties”.
Het kenmerkende van de energietransitie is anders dan de manier waarop het energie- en klimaatprobleem tot nu toe werd vormgegeven. Kenmerkende verschillen zijn:
• Oriëntatie op de lange termijn: in de transitieaanpak wordt en verbinding gelegd tussen uitdagingen op de lange termijn (visie), de kansen op middellange termijn (ambitie) en acties op korte termijn (experimenten). De resultaten van de experimenten dragen weer bij aan het scherper stellen van ambities en visie;
• Systeembenadering: de energietransitie betekent de introductie van nieuwe energiesystemen: nieuwe manieren waarop mensen en bedrijven kunnen voorzien in hun vraag naar energiefuncties (warmte, kracht, voortbeweging, grondstoffen). Het gaat dan niet alleen om technische innovaties en andere energiedragers, maar ook om andere organisatievormen, andere instituties, ander gebruik van energie en andere infrastructuur dan die thans gebruikelijk is;
• Gezamenlijke ambities: in de transitieaanpak worden de doeleinden breder opgevat: het gaat om energie, voorzieningszekerheid, klimaat en milieu, industriële kansen en innovatie, om kennisontwikkeling en bestuurlijke vernieuwing. In deze bredere
1 De informatie uit deze bijlage is afkomstig uit het rapport “Innovatie in het Energiebeleid” van het Ministerie van Economische Zaken (2004) en de website van SenterNovem (www.Senternovem.nl, vrijdag 17 februari 2006)
benadering kunnen zeer verschillende partijen elk iets vinden dat strookt met hun soms zeer uiteenlopende belangen. Hierdoor kunnen zij ondanks die verschillende belangen toch samenwerken en zo gezamenlijk een kracht ontwikkelen die anders niet tot stand zou komen;
• Samenwerking: samenwerking met bedrijven, maatschappelijke groeperingen, kennisinstellingen en lagere overheden is van groot belang gebleken. Doordat deze partijen meedenken over de wijze van opereren en over de stappen die worden gezet, ontstaat draagvlak en bereidheid tot samenwerking. Het voortdurende contact met deze partijen geeft de overheid inzicht in hoe het beleid in de praktijk uitpakt, hoe het beter kan worden vormgegeven om de gezamenlijke ambities te ondersteunen. Via de energietransitie wordt een lerend netwerk georganiseerd, waarin verschillende partijen, elk met een eigen rol, participeren. Het beleid wordt daarmee niet alleen door het ambtelijke apparaat gedragen, maar door dit brede netwerk.
Hoofdroutes energietransitie
Om de duurzame energievoorziening te bereiken zijn vijf hoofdroutes vastgesteld. Op elke van deze thema’s heeft Nederland een unieke positie of kan deze positie eenvoudig verwerven. De vijf hoofdroutes zijn:
• Nieuw Gas: op zoek naar de meest efficiënte toepassingen van aardgas ter voorbereiding op een toekomstige waterstofeconomie, en naar nieuwe, groene bronnen van gas;
• Ketenefficiency: koploper worden in efficiënt energiegebruik door energie-, milieu- en materiaalbesparing te realiseren over de gehele keten, van grondstof tot eindgebruik;
• Groene Grondstoffen: op zoek naar manieren om plantaardig materiaal ('biomassa') te gebruiken om fossiele energie en grondstoffen te vervangen;
• Duurzame Mobiliteit: op zoek naar alternatieve brandstoffen voor personen- en vrachtvervoer, als vervanging van olieproducten;
• Duurzame elektriciteit: ontwikkeling van nieuwe, schone en betrouwbare bronnen voor elektriciteit, zoals biomassa, windenergie en andere hernieuwbare energiebronnen.
Daarnaast wordt er door het Ministerie van Economische Zaken en SenterNovem gesproken over de verschillende thema’s die moeten bijdragen aan het bereiken van een duurzame energievoorziening. Naast de vijf hoofdroutes is er een zesde thema vastgesteld welke past binnen de hoofdroute nieuw gas, namelijk:
• Energie in de Gebouwde Omgeving: bij wonen en werken kunnen nog flinke besparingen worden bereikt door verdergaande isolatie en toepassing van zuinige apparatuur.
Voor de verschillende hoofdroutes wordt door de desbetreffende platform erkende transitiepaden geformuleerd. Voordat een beroep gedaan kan worden op een subsidieregeling in het kader van de energietransitie dient het transitie-experiment op een erkend transitiepad te liggen. De erkende transitiepaden zijn als volgt onder de hoofdroutes georganiseerd:
Hoofdroute Nieuw Gas:
• EGG1: energiebesparing gebouwde omgeving: beperking van het gebruik van fossiele energie in woningen en gebouwen door optimaal systeemontwerp, efficiënte conversiesystemen of door toepassing van externe warmtebronnen (aardwarmte, omgevingswarmte of restwarmte van industrie of elektriciteitsopwekking;
• EGG2: micro- en mini warmtekracht: beperking van het gebruik van fossiele energie bij
de opwekking van elektriciteit, door gecombineerde opwekking van warmte, kracht en
koeling bij de eindgebruikers in woningen en gebouwen (individueel of groepsgewijs);
• EGG3: schoon aardgas: verduurzaming van de aardgasketen van aardgasproductie tot- gebruik door CO2-emissies op te vangen en op te slaan of als grondstof in te zetten c.q.
door waterstof bij te mengen in aardgasstromen;
• EGG4: groen Gas: productie en gebruik van andere gasvormige energiedragers dan aardgas, zoals biogas en waterstof.
Hoofdroute Ketenefficiency:
• KE1: vernieuwing van productiesystemen: verbetering van de energie-efficiency van industriële product- of productieketens door systeemvernieuwing en/of toepassing van doorbraaktechnologie in de warmtehuishouding;
• KE2: duurzame papierketen: verbetering van de energie-efficiency van de productieketen van papier en karton van grondstof tot eindgebruik, door over de keten geoptimaliseerde proces- en productverbetering, recycling van restproducten en verbetering van logistiek.
Hoofdroute Groene grondstoffen:
• GG1: biomassaproductie: het duurzaam produceren en aanvoeren van duurzaam geproduceerde biomassa (‘groene grondstoffen’) voor gebruik in energieconversie en als grondstof;
• GG2: biomassabewerking: het bewerken van ruwe biomassastromen tot (half)-fabrikaten die voor vervolgstappen of eindgebruikers geschikt zijn;
• GG3: biosyngas: het verwerken van biomassa tot gasvormige producten die geschikt zijn als grondstof;
• GG4: bioplastics: het produceren en vermarkten van kunststoffen uit biologisch materiaal.
Hoofdroute Alternatieve motorbrandstoffen:
• AM1: aardgas: vervanging van diesel in motorvoertuigen door aardgas;
• AM2: biofuels: vervanging van diesel en benzine in motorvoertuigen door brandstoffen van biologische oorsprong.
Hoofdroute Duurzame elektriciteit:
• DE1: biomassa: efficiënte productie van elektriciteit uit brandstoffen van biologische oorsprong.
Financiering Energietransitie
De overheid biedt op verschillende manieren ondersteuning aan het realiseren van de energietransitie. Zo helpt de overheid bij het oplossen van dagelijkse, praktische problemen.
En waar nodig past de overheid het beleid aan. Ook stelt de overheid financiële middelen beschikbaar om de energietransitie te realiseren. Dit doet de overheid door het verstrekken van subsidies. De volgende subsidies zijn beschikbaar binnen de energietransitie:
• Ondersteuning TransitieCoalities (OTC): in het kader van de OTC worden haalbaarheidonderzoeken uitgevoerd;
• Unieke Kansen Regeling (UKR): de UKR stimuleert projecten waarin Nederlandse marktpartijen samenwerken aan de overgang naar een duurzame energiehuishouding De UKR subsidieert de onrendabele top van projecten, tot een maximum van 40% van de extra investering. De UKR bouwt voort op de OTC regeling die op 1 juni 2004 gestopt is.
De OTC stimuleerde haalbaarheidsonderzoeken, in de UKR gaat het om concrete experimenten die de energietransitie bevorderen;
• Energie Onderzoek Subsidie (EOS): het programma EOS brengt de kwaliteit van
onderzoek en kennis in Nederland op een hoger niveau door de ontwikkeling van nieuwe
technologie te stimuleren, met als doel het realiseren van een duurzame energiehuishouding. EOS biedt bedrijven en kennisinstellingen financiële steun.
Afhankelijk van het type projectvoorstel en het perspectief kunnen partijen bij één van de regelingen aankloppen voor subsidie;
• Energie investeringsaftrek (EIA): de EIA is bedoeld voor ondernemers die willen investeren in energiebesparende technieken en de toepassing van duurzame energie in hun onderneming. Door de EIA leveren dergelijke investeringen de ondernemer dubbel voordeel op. Er wordt niet alleen bespaart op de energiekosten, maar er wordt minder betaald aan inkomsten- of vennootschapsbelasting. Het voordeel voor de ondernemer is dat 44% van de investeringskosten aftrekbaar is van de fiscale winst van de onderneming.
De hoogte van het voordeel wordt daarmee in belangrijke mate bepaald door het
belastingpercentage dat de ondernemer betaald over de fiscale winst.
Bijlage 2 Overzicht projecten Energy Valley
2In deze bijlage is een overzicht opgenomen van de verschillende projecten die binnen Energy Valley worden uitgevoerd. Het gaat hierbij om haalbaarheidsonderzoeken in het kader van de UKR regeling. Zoals in hoofdstuk 3 aangegeven zijn een viertal projecten inmiddels gehonoreerd en worden deze uitgevoerd in het kader van de UKR.
De projecten van Energy Valley zijn onderverdeeld in drie groepen, te weten nieuw gas, biomassa en overige. Per project wordt aangegeven wat het doel van het haalbaarheidsonderzoek is.
Nieuw gas:
1. Clean Energy Power Plant/ Zero Emission Power Plant (CEPP/ZEPP)
Onderzoek: een innovatieve gasgenerator, een CEPP, ontwikkeld vanuit de ruimtevaart, maakt de bouw van een compacte energiecentrale mogelijk. Hiermee is het denkbaar decentraal energie op te wekken. Een tweede effect is het gegeven dat de generator (die gebruik maakt van brandstof en zuurstof, en water om te koelen), naast stoom onder zeer hoge druk en temperatuur alleen nog CO
2producteert. Als deze CO
2wordt opgevangen wordt en wordt geinjecteerd in de ondergrond, bijvoorbeeld een leeg gasveld, ontstaat er een ZEPP.
Doel van het project is aantonen dat de compacte centrale werkt, zowel bedrijfseconomisch als technisch, en dat daarnaast de opslag van CO
2in de ondergrond maatschappelijk acceptabel kan zijn.
2. Groen gas Energy Valley
Onderzoek: het haalbaarheidsproject doet onderzoek naar de mogelijkheden van een technologisch samenwerkingsprogramma tussen ECN en andere partners op het gebied van thermische conversie/ methanisering voor de productie van Groen Gas (SNG), een aardgassubstituut dat is gemaakt uit biomassa.
De voorbereidingsfase beoogt een programma en bijbehorende deelprojecten te definiëren, met: doelen en soort resultaat; activiteiten en planning; partnerschap; budgetten en financiering.
De deelprojecten betreffen:
• Bouw van een productiecapaciteit voor Groen Gas in Noord-Oost Nederland (Energy Valley) binnen drie jaar;
• Initieren van (en deelnemen in) een Europees samenwerkingsprogramma gericht op productie en toepassing van Groen Gas, met aspecten van marktontwikkeling, demonstratie en verdere ketenoptimalisering.
3. Rijden op CNG in Noord Nederland
Onderzoek: gezamenlijk experimenten uitvoeren waarbij een aantal vervoerstromen, zoals busvervoer, gemeentelijk vervoer en taxivervoer in Noord Nederland overgaan op CNG als brandstof. De focus ligt hierbij met name op de stedelijke agglomeraties binnen Noord Nederland. Vanuit dit transitie-experiment kan op (middel)lange termijn worden overgegaan op andere duurzame brandstoffen als biodiesel en eventueel waterstof. Door het transitie- experiment dient de marktintroductie van CNG mogelijk te worden.
Alvorens het transitie-experiment te starten, wordt een haalbaarheidsstudie uitgevoerd. Het doel van het haalbaarheidsonderzoek is om te kijken of het economisch, maatschappelijk, technisch en infrastructureel mogelijk is om CNG in te voeren in Noord Nederland.
2 De informatie uit deze bijlage is afkomstig van de website van Energy Valley (www.energyvalley.nl)
4. Gas+ (waterstofinjectie in het aardgasnetdistributienet)
Onderzoek: het thema waterstof (in combinatie met aardgas) is belangrijk, aangezien waterstof een zeer schone en klimaatneutrale energiedrager is. Daarnaast is waterstof op verschillende manieren in te zetten (bijvoorbeeld in brandstofcel; als brandstof; als manier om fosssiele bronnen te vergroenen). Gasunie is de initiator en coordinator van het NaturalHy- project
3. Dit project is een meerjarig R&D project op het gebied van het bijmengen van waterstof en aardgas.
Een spin-off van het NaturalHy-project is het transitieproject: ‘Gas+: waterstofinjectie in aardgasdistributienet. Het consortium beoogt een experiment uit te voeren op het gebied van bijmengen van waterstof en aardgas. Het doel is driedelig, namelijk:
• het opdoen van ervaring met de implementatie van waterstofinjectie;
• het opdoen van operationele ervaring met de implementatie van waterstofinjectie;
• het bereiken van een relatief groot publiek om kennis over waterstof te verspreiden en draagvlak te creeeren voor het gebruik van waterstof.
Het doel van het haalbaarheidsonderzoek is dan ook het onderzoeken van de technische- en economische haalbaarheid van het uitvoeren van een transitie-experiment waarbij duurzaam geproduceerd waterstof (H2) wordt geinjecteerd in het lokale aardgasnetwerk.
5. Duurzame waddenvloot
Onderzoek: Transport op CNG is de eerste stap naar voertuigen op groen gas of voertuigen op brandstofcellen. De doelstelling is om een transitie-experiment uit te voeren waarbij in het gehele Waddengebied in eerste instantie de veerboten en eventueel lokale voertuigen (bussen, taxibedrijven, e.d.) op de eilanden overgaan op CNG. Vanuit dit transitie-experiment kan op (middel)lange termijn worden overgegaan op andere duurzame brandstoffen, zoals biodiesel als burg naar zo mogelijk waterstof.
De haalbaarheidsstudie richt zich op de het onderzoek naar de technische en economische haalbaarheid van het kunnen uitvoeren van het transitie-experiment. Centraal staat hierin het inrichten van de infrastructuur voor CNG op de Waddeneilanden.
6. Uitrol micro-wkk in Nederland
Onderzoek: teneinde de transitie naar decentrale opwekking te ondersteunen zal een experiment worden uitgevoerd waarbij kleinschalige decentrale opwekking op basis van micro-wkk-systemen op een ongeëvenaarde manier zullen plaatsvinden. Deze eenheden worden geinstalleerd en gedemonstreerd in ééngezinswoningen, kleine bedrijven, openbare gebouwen/ faciliteiten en utiliteitsgebouwen voor gecombineerde individuele verwarming en flexibele elektriciteitsproductie. De focus bij dit transitie-experiment ligt met name op de
‘stand alone’-toepassing van micro-wkk technologieën.
7. Sensoren voor efficiënt en veilig gebruik van nieuw gas
Onderzoek: vanwege de ontwikkeling op het gebied van duurzame energie zoals bijmening van biogas of waterstof zal de kwaliteit van het aardgas veranderen. Nederland regelt zijn gaskwaliteit nu centraal en alle gebruikstoestellen staan afgesteld op een nauw gedefinieerde kwaliteit. Systematische decentrale bijmenging van nieuwe gassen in het aardgasnetwerk zal de handhaving van de Nederlandse gaskwaliteit onder grote druk zetten.
3 NaturalHy staat voor ‘Natural gas & Hydrogen’ en is gericht op onderzoek naar de inpassing van waterstof in de bestaande
gasinfrastructuur. De Europese Commissie heeft het NaturalHy-project geselecteerd voor subsidie. Het contract met de Commissie wordt nu verder uitgewerkt. De coördinatie van dit ambitieuze project ligt bij Gasunie Research in Groningen. Daarnaast nemen aardgastransporteurs, -shippers en -distributeurs, waterstofproducenten, universiteiten en onderzoeksinstellingen uit heel Europa aan de onderzoeken deel. Ook consumenten- en veiligheidsorganisaties, beleidsmakers en vertegenwoordigers op het gebied van energie- en milieuregelgeving zijn nauw betrokken. (www.energyvalley.nl, woensdag 22 februari 2006)
Een technologische oplossing op het terrein van sensoren is dan ook noodzakelijk om een onbeperkt, veilig en efficiënt gebruik van duurzaam gas in de toekomst te kunnen garanderen.
Sterker nog, de beschikbaarheid van sensoren voor het kunnen toepassen van nieuw gas is een voorwaarde om transitie mogelijk te maken. Dit haalbaarheidsonderzoek alsmede het achterliggende transitie-experiment heeft dan ook betrekking op het toepassen van sensoren in gasgebruiktoestellen teneinde diverse gascomposities te kunnen verwerken.
Hieronder vallen diverse soorten nieuw gas waaronder biogassen en waterstof vermengd met aardgas. Binnen dit experiment zullen gasverbruiktoestellen worden gevoed met verschillende composities, bijvoorbeeld door de bijmening van duurzame gassen. Het doel van dit experiment is de beproeving van de functie evenals de werking van verschillende sensoren in gasverbruiktoestellen bij diverse gascomposities.
Om dit experiment te kunnen uitvoeren, dient allereerst een haalbaarheidsstudie te worden uitgevoerd, waarin de mogelijkheden van conventionele, maar vooral nieuwe sensortechnieken zullen worden onderzocht. Vooral sensoren die gebruik maken van naotechnologie zijn veelbelovend en zullen in dit haalbaarheidsonderzoek worden onderzocht.
8. Virtuele energiecentrale
Onderzoek: decentrale opwekking van warmte en kracht is één van de thema’s die een doelmatige inzet van aardgas in de transitie naar een energiehuishouding gebaseerd op duurzame energiebronnen nagestreefd. Aardgas kan daarbij een overbruggende brandstof naar de periode waarin energie grootschalig duurzaam kan worden opgewekt.
Teneinde de transitie naar decentrale opwekking te ondersteunen willen Gasunie en Essent een transitie-experiment uitvoeren waarbij kleinschalige decentrale opwekking op basis van een combinatie van micro- en mini wkk, zon-pv, windturbines op een ongeëvenaarde manier plaatsvindt. Deze eenheden worden geïnstalleerd in ééngezinswoningen, kleine bedrijven, openbare gebouwen/ faciliteiten en utiliteitsgebouwen voor gecombineerde individuele verwarming en koeling en flexibele elektriciteitsproductie. Dit grote aantal decentrale eenheden kunnen centraal worden gecontroleerd en beheerd als onderdel van een verbonden netwerk, resulterend in een virtuele elektriciteitscentrale (VC).
Alvorens dit experiment uit te voeren dient onderzoek plaats te vinden naar de technische, economische, logistieke en organisatorische haalbaarheid van dit transitie-experiment.
9. Friese coalitie mini-wkk
Onderzoek: doel van deze haalbaarheidsstudie is het vaststellen van de randvoorwaarden voor realisatie van een mini-wkk-installatie in Leeuwarden. De volgende elementen zijn onderdeel van deze doelstelling:
• Selecteren van een haalbaar technisch concept;
• Selecteren van een geschikte locatie voor toepassing van het concept;
• Onderzoek naar de technische en economische haalbaarheid.
Het resultaat zal bestaan uit een plan van aanpak voor het realiseren van een mini-wkk-
project, waarn de volgende onderdelen zijn opgenomen: de geselecteerde technieken, de
geselecteerde locaties, de gevormde coalities, de financiering van het uitvoeringstraject, de
disseminatie rondom het uitvoeringsproject, fasering werkzaamheden voor uitvoering van het
project en voor het gebruik en onderhoud daarna, planning, organisatie, taakverdeling en
budget.
10. Leeuwarden rijdt op aardgas
Onderzoek: rijden op aardgas wordt door de gemeente Leeuwarden beschouwt als een belangrijke schakel naar een broeikasgasvrije transportsector gebaseerd op waterstof en duurzame energie.
Zij wil dan ook de kip-eiproblematiek doorbreken door in samenwerking met enkele belangrijke lokale wagenparkeigenaren één of meerdere aardgasvulstations realiseren.
Doel van het project is het vaststellen van de randvoorwaarden voor de realisatie en exploitatie van één of meerdere aardgasvulstations in de gemeente Leeuwarden. Subdoelen hierbinnen zijn:
• Vaststellen van de economische randvoorwaarden voor wagenparken op aardgas en een aardgasstation;
• Voorstel doen voor inpassen aardgasrijden in gemeentelijk beleid duurzaam transport;
• Creëren van draagvlak op het niveau van beslissers en uitvoerders van de betrokken fleet owners: vaststellen van commitment in intentieverklaring;
• Voortbestaan van de aardgasstations waarborgen door de randvoorwaarden in kaart te brengen voor opschaling van aardgasrijden in Noord Nederland.
11. Nieuw gas in Noord Nederland
Onderzoek: verduurzaming van de energievoorziening door vervanging van een deel van het aardgas dat in Nederland gebruikt wordt door methaanhoudend biogas (klimaat neutraal gas) wordt geproduceerd door vergisting van biomassa. Bijmenging van groen gas/ biogas bij het aardgasnet; infrastructurele inpassing; toepassing van groen gas/ biogas in nichemarkten (wkk, stad, bus, auto). De haalbaarheidsstudie is gefocust op de vergistingsroute(s) waarbij economische en technologische haalbaarheid van opwaardering en bijmening en toepassing van biogas in nichemarkten zal worden onderzocht.
De eerste fase van het transitie-experiment is gericht op:
• Onderzoeken van technologische en economische aspecten t.a.v. de inpassing van groen gas of biogas;
• Het kwanificeren van het benodigde waarderingssysteem voor groen gas/ biogas;
• Definitie van experimenten om op termijn op grote schaal groen gas/ biogas, oftewel schoon methaan in te passen;
• Diversificatie van de gasstromen en gasaanbieders (boeren, waterzuiveringen, afvalverwerkers, etc.);
• Mogelijke prijsstelling van groen gas.
Het transitie-experiment is daarbij ingedeeld in verschillende tijdspaden (tot vijf jaar, tot 15 jaar, 15 jaar en verder).
Biomassa:
12. Pyrolyse in Groningen
Onderzoek: pyrolyse (themische liquefactie) is een methode om biomassa (houtachtige stoffen) om te zetten in bio-olie. Het is een innovatieve methode om uit houtafval, sloophout en bijvoorbeeld suikerbietpulp, bio-olie te verkrijgen.Voordeel is dat de afvalsoorten hierdoor niet verplaats hoeven te worden tot buiten de regio. Bio Olie Nederland investeerd in kleinschalige fabrieken met een capaciteit tot 10 MW.
Het onderzoek richt zich op de haalbaarheid van een pyrolysefabriek voor de verwerking en
energetische toepassing van afval biomassa in de provincie Groningen. Daarnaast onderzoekt
men of de inbedding van de beoogde pyrolyse fabriek in één of meer concrete
transitieprogramma’s past, vooral door specifieke uitwerking van de relaties met leveranciers van grondstoffen en afnemers van producten, en provinciale en regionale instituten.
13. Grootschalige import van biomassa in de Eemsmond
Onderzoek: onderzoek doen naar de economische haalbaarheid van grootschalige en langjarige import van biomassa naar de Eemsmond voor duurzame energievoorziening in Nederland. Achterliggend doel is de realisatie van grootschalige conversie van biomassa in energie, op een nader te bepalen locatie in de Eemsmond.
14. Biomassa expertisecentrum Noord Nederland
Onderzoek: duidelijkheid krijgen over kansen, voorwaarden en beste uitvoervorm voor een effectief biomassa-expertisecentrum Noord Nederland. De functie van dit expertisecentrum is het ondersteunen en versnellen van kansrijke biomassaprojecten in de regio.
15. Bio-energie in Noord Nederland (gecombineerde productie van bio-ethanol, zwavel en elektriciteit)
Onderzoek: verduurzaming kan de energievoorziening door vervanging van fossiele brandstoffen door klimaatneutrale gasvormige en vloeibare energiedragers, namelijk door productie van:
• Bio-ethanol voor toevoeging aan vloeibare energiedragers zoals transportbrandstoffen;
• Biogas ter vervanging van een deel van het aardgas voor elektriciteitsvoorziening uit zetmeel- en cellulosehoudende (rest)stromen.
Overige projecten
16. Meerstad Groningen: warmte en kracht
Onderzoek: de doelstellingen van het haalbaarheidsproject zijn:
a. Onderzoek van de toepassings(on)mogelijkheden van:
• Grootschalige toepassing van microwarmtekracht (>2000) woningen met de mogelijkheid deze voor piekcapaciteit te gebruiken als zg. virtuele centrale of te combineren met een met warmtepomp-verwarmde wijk;
• Gebruik van aard- en omgevingswarmte- en koude;
• Overgie energieopties, ook passend binnen energietransitie.
b. Definiëren transitie-experimenten
• Het haalbaarheidsonderzoek is richtinggevend voor een aantal praktijkexperimenten. Na een go/ no go, waarbij de technische en maatschappelijke haalbaarheid en de haalbaarheid van de optimale coalitie meespeelt, worden transitie-experimenten gedefinieerd.
17. >40% besparing in de bestaande bouw
Onderzoek: plan van aanpak te formuleren voor een experiment bij één of meerdere sociale verhuurder, waar een terugdringing van het energieverbruik in de bestaande woningvoorraad met minimaal 40% wordt bewerkstelligd zonder dat de bruto woonlasten van de huurders substantieel stijgen.
18. Wieren als grondstof
Onderzoek: grootschalige kweek van wieren in Veenkoloniën voor food & feed, energie en
fijnchemicaliën. Doel is te komen tot één of meerdere vervolgprojecten waarbij coalities van
bedrijven, overheid, kennisinstellingen en maatschappelijke groeperingen een kansrijk
duurzaam initiatief op pilotschaal zullen gaan beproeven. Wieren kunnen hierbij ingezet
worden in verschillende toepassingen in food & feed, fijnchemicaliën of energie.
19. Duurzaam Schiermonnikoog
Onderzoek: onderzoek naar de technische en economische haalbaarheid van het kunnen uitvoeren van het transitie-experiment op Schiermonnikoog (decentrale opwekking van warmte en kracht; vervoer op CNG; inpassen van waterstof in aardgas; inmenging biogas/
groen gas in aardgasinfrastructuur).
20. Energy Valley, the Netherlands
Onderzoek: toetsen van de haalbaarheid om energietransities te integreren in de (sub)urbane
ontwikkeling van Noord Nederland, in de vorm van een regionaal duurzaam planningsconcept
voor de komende 30 jaar, teneinde te participeren in ‘Bridging to the Future’. Vanwege de
brede, systeemgerichte benadering dient hiervoor een coalitie te worden samengesteld waarin
marktpartijen, overheden en kennisinstellingen op een evenwichtige wijze een bijdrage
leveren. Ook zal onderzoek verricht worden naar de mogelijkheden om in het kader van
Energy Valley een pilotstudy te starten, waarbij bijvoorbeeld micro-wkk integraal wordt
opgenomen in een (sub)urbaan ontwikkelingsplan in Noord Nederland.
Bijlage 3 Deelnemers projecten Energy Valley
4In het onderstaande schema in per project binnen Energy Valley aangegeven welke partijen deelnemen aan het project. De cijfers van de projecten zijn daarbij in overeenstemming met de cijfers van de projecten die in bijlage 2 besproken zijn.
Per partij is aangeven wat de hoofdvestigingsplaats van de partij is. Voor de bedrijven is tevens aangegeven of ze gerekend kunnen worden tot het midden- en kleinbedrijf
5. Deze bedrijven zijn met een gele kleur aangegeven.
Naam Partij Vestigings- plaats
Project in het kader van Energy Valley
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
1 1
1 2
1 3
1 4
1 5
1 6
1 7
1 8
1 9
2 0 Stichting
Energy Valley
Groningen * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
BEDRIJVEN/ ADVIESBUREAU
Gasunie Groningen * * * * * * * * * * *
Postma Vastgoed Consultancy
Groningen *
KNN Milieu Groningen *
E-Kwadraat Berlikum *
Borgesius Stadskanaal *
Hoepman Hoogezand *
AVEBE Veendam *
Oosterhof Holman
Grijpskerk * *
Koopmans Meel
Leeuwarden *
Van der Meulen
Hallum *
PNO Consultants
Hengelo * * * * * * *
SEQ Nederland
Rotterdam *
Bio Olie Nederland
Amstelveen * *
Air Products Utrecht *
MARGE Oldenzaal * *
DutCH4 Nieuw Vennip * *
Hoek Loos Schiedam ONS
Energie
Schiedam *
Hexion Rotterdam *
Royal Haskoning
Nijmegen *
Eneco Capelle a/d
Ijssel
* *
Essent Arhnem * *
CIRMAC Apeldoorn *
Evelop Utrecht *
Lamb Weston Meijer
Kruiningen *
Veenhuis Raalte *
Technogrow Made *
RBV-Leaf Oosterhout *
Nedalco Bergen op
Zoom
*
Nuon Amsterdam *
NIBConsult Den Haag *
OVERIGE ORGANISATIES
Stichting Leeuwarden *
4 De informatie over de deelnemende partijen aan de energieprojecten zijn gevonden in het handelsregister van de Kamer van Koophandel (www.kvk.nl). De deelnemende partijen aan de energieprojecten zijn terug te vinden op de website van Energy Valley
(www.energyvalley.nl)
5 Voor het bepalen of een bedrijf gerekend wordt tot het midden- en kleinbedrijf zie hoofdstuk 5 van het eindverslag.
Nieuw Wonen Friesland Stichting Woonbedrijf
Grou *
TCNN Groningen * *
Stichting JIN
Buitenpost * *
Groningen Seaport
Delfzijl *
KENNISINSTELLINGEN/ OVERHEID Provincie
Groningen
Groningen * * * * *
Gemeente Groningen
Groningen *
RuG Groningen * *
Van Hall Instituut
Leeuwarden * * * *
Gemeente Leeuwarden
Leeuwarden * * *
Noordelijke Hogeschool
Leeuwarden * *
NLTO Drachten * *
Gastec Apeldoorn *
ECN Petter * * *
Agromiscant hus
Wageningen * *
Clingendael Den Haag *
Dienst Landelijk Gebied
Den Haag *
TNO Delft * *
TUDelft Delft *
In het overzicht komt naar voren dat er een groot aantal partijen betrokken is bij de energieprojecten die worden uitgevoerd in het kader van Energy Valley. In totaal gaat het om 52 partijen. Uit de tabel komt naar voren dat het hierbij gaat om partijen met hoofdvestigingen in verschillende landsdelen van Nederland, waarbij de partijen uit de noordelijke provincies een aandeel hebben van 23.
De partijen die deelnemen aan één of meerdere projecten zijn zowel bedrijven, evenals kennisinstellingen en overheidsorganen. Als gekeken wordt naar de bedrijven die deelnemen geld dat het gaat om grote bedrijven als de Gasunie en Essent en kleine bedrijven als E- kwadraat en Postma Vastgoed Consultancy.
Voor de partijen uit Noord Nederland blijkt dat met name de Gasunie participeert in meerdere projecten in het kader van Energy Valley. Het bedrijf participeert in elf verschillende projecten. De andere bedrijven uit Noord Nederland participeren in bijna alle gevallen in slechts één project, met uitzondering van Oosterhof Holman, welke participeert in twee projecten.
Van de tien bedrijven uit Noord Nederland kunnen zeven bedrijven gerekend worden tot het midden- en kleinbedrijf. Opvallend daarbij is dat vijf bedrijven uit het midden- en kleinbedrijf participeren in hetzelfde project, te weten Bio-energie in Nederland.
Daarnaast blijkt uit de tabel dat overheidsinstellingen en kennisinstellingen uit Noord Nederland in meerdere projecten participeren. De provincie Groningen is betrokken bij vijf energieprojecten en ook de gemeenten Groningen en Friesland participeren in een aantal projecten.
Een laaste opvallende conclusie die naar voren komt bij het analyseren van de tabel is dat er
geen partijen uit de provincie Drenthe betrokken zijn bij de energieprojecten in het kader van
Energy Valley, terwijl de gemeenten Assen en Emmen en de provincie Drenthe wel
deelnemen aan Energy Valley.
Bijlage 4 Energieonderzoek in Nederland
6In deze bijlage is een overzicht gegeven van het energieonderzoek dat in Nederland plaatsvind.
TUD TuE UT RUG UU UvA VU RUL KUB Gas unie
ECN TNO KE
MA Gas tec
Cli.
Dael Wets us Olie/gas explotatie,
winning
X X X
Gasbehandling X X X X
Verbrandings- technologie
X X X X X X
Elektriciteits- opwekking uit fossiele bronnen
X X X
Elektriciteits- opwekking m.b.v.
zonnecellen
X X X X
Elektriciteits- opwekking m.b.v.
wind
X X X
Energie en water X
Biomassa conversie
X X X X X X X
Energiebesparing optimalisatie
X X X X X X X
Elektriciteits- infrastructuur
X X
Gasinfrastructuur X X
Multidisciplinaire studies
X X X X X X
Duurzame energie X X
Bestuurskundig onderzoek
X X
Energie- voorziening
X X
Energiehandel/
Recht
X X X
Aantal gebieden 8 6 7 5 3 1 1 2 1 2 5 4 4 4 1 3
TUD Technische Universiteit Delft, TuE Technische universiteit Eindhoven, UT Universiteit Twente, RuG Rijksuniversiteit Groningen, UU Universiteit Utrecht, UvA Universiteit van Amsterdam, VU Vrije Universiteit, RUL Rijksuniversiteit Limburg, KUB Katholieke Universiteit van Brabant, Gasunie Gasunie Research, ECN Energieonderzoek Centrum Nederland, Cli. Dael Nederlands Instituut voor internationale relaties, Clingendael, Wetsus centre for sustainable water technology.
Op basis van de tabel kan geconcludeerd worden dat de technische universiteiten een belangrijke positie innemen als het gaat om energieonderzoek in Nederland. Het gaat hierbij om de universiteiten van Delft, Eindhoven en Twente. Bij deze universiteiten vind het meeste onderzoek plaats als het gaat om energietechnologie.
Voor de algemene universiteiten geld dat de RuG op vijf verschillende deelgebieden een rol speelt bij het energieonderzoek dat in Nederland plaatsvind. Hiermee is de RuG koploper als het gaat om de algemene universtiteiten (RuG, UU, UvA, VU, RUL, KUB).
Naast onderzoek dat plaatsvindt bij de universiteiten in Nederland kan geconcludeerd worden dat ook andere organisaties een rol spelen bij de kennisontwikkeling op het gebied van energietechnologie in Nederland. Hierbij gaat het om instellingen als ECN, KEMA en Gastec.
Uit de tabel komt verder naar voren dat het energieonderzoek dat in Nederland plaatsvindt niet geconcentreerd is op één plaats. Het onderzoek per onderscheiden deelgebieden vindt in Nederland op verschillende locaties plaats, met uitzondering van Energie en Water (Wetsus).
6 De informatie uit deze bijlage is afkomstig uit Schoondorp et al. (2004); bewerkt door Deenen
Bijlage 5 Energiesector Van Werven
7Van Werven (2003) heeft de directe omvang van de energiesector bepaald aan de hand van de volgende bedrijfstakken met bijbehorende BIK-code:
• Aardolie- en aardgaswinning (1110)
• Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning (1120)
• Aardolieraffinage (23201)
• Vervaardiging van overige aardolieproducten (232022)
• Productie van elektriciteit en warmte door centrales (40001)
• Productie van elektriciteit door windenergie (40002)
• Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas (40003)
• Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte (40004)
• Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte (40005)
• Tussenhandel in minerale olieproducten en brandstoffen (511201).
Deze bedrijfstakken zijn door Van Werven (2003) gehanteerd omdat deze bedrijfstakken onderdeel uitmaken van de drie energiewaardeketens (aardolie, aardgas en elektriciteit).
Daarnaast is de diensverlening aan de aardolie- en aardgaswinning in het overzicht opgenomen.
Hieronder zijn deze vestigingen, gerangschikt per provincie weergegeven. Het overzicht is afkomsten uit het rapport van Van Werven (2003). In het overzicht zijn daarbij de volgende gegevens opgenomen:
• Handelsnaam: onder welke naam de vestiging staat ingeschreven in het handelsregister.
• Hoofdactiviteit: de Kamers van Koophandel geven iedere inschrijving in het handelsregister een code waarmee de activiteit van de onderneming wordt aangeduid
8.
• Aantal werkzame personen: hierbij gaat het om het aantal personen dat bij een onderneming werkt, inclusief de eigenaar/directeur.
• Vestigingsplaats: De vestigingsplaats kan een hele gemeente omvatten, het kan echter ook een gedeelte van een gemeente zijn.
Drenthe (30 vestigingen)
Handelsnaam Hoofdactiviteit Aantal
werkzame personen
Vestigingsplaats
Q16a (groep) BV Aardolie- en aardgaswinning 6 Assen
NAM Aardolie- en aardgaswinning 1168 Assen
NAM Aardolie- en aardgaswinning 631 Emmen
Gaszuiveringsinstallatie Emmen Aardolie- en aardgaswinning 118 Emmen
Redema International BV i.o. Aardolie- en aardgaswinning 1 Assen
Well Engineering Partners BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 2 Assen
International Oilf. Service BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 2 Emmen
Litecad BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 20 Emmen
Deutag Nederland BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 110 Assen
Atlas Tristar Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 40 Emmen
T.E.S. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 3 Emmen
Balance Point Control BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 2 Emmen
Vos Wellhead Services BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 6 Emmen
Straatman Offshore Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Hoogeveen
Tiebo Nederland BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Emmen
TW Bakker Contro. Int. BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Tynaarlo
7 De bedrijvenlijst is afkomstig uit Van Werven (2003); bewerkt door Deenen
8 Voor een volledig overzicht van de codes die door de Kamer van Koophandel worden gehanteerd wordt verwezen naar het BIK-boekje (www.kvk.nl).
HP Petrol. Engineer. Services Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Assen
Bergman Workover Drill. Cons. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Emmen
RS Operations Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Emmen
J.W.A. Hougardy Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Assen
Daywood Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Gasselte
Van Asperen Consultancy Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Zwiggelte
Crielaard Advies Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Tynaarlo
Boslooper-Consultancy Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 1 Hooghalen
Schlumberger Offsh. Serv. NV Aardolieraffinage 35 Coevorden
De Braomhoeve V.O.F. Productie van elektriciteit door windenergie 2 Meppel
Gasedon Emmen V.O.F. Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas 11 Emmen
NV Nederlandse Gasunie Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 22 Hoogeveen
NV Rendo Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 88 Hoogeveen
Energiebedrijf.Com BV Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 5 Assen
Friesland (25 vestigingen)
Handelsnaam Hoofdactiviteit Aantal
werkzame personen
Vestigingsplaats
Chevron USA. Inc., Branch Aardolie- en aardgaswinning 4 Oudega
Totalfinaelf E&P Ned. BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 3 Garijp
Totalfinaelf E&P Ned. BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 68 Harlingen
Gep Windturbine BV Productie van elektriciteit door windenergie 5 Oudeschoot
V.O.F. Catharina Wynfang Productie van elektriciteit door windenergie 5 Heerenveen
Upepo Windturbine Productie van elektriciteit door windenergie 1 Pingjum
Beabuorren Wynturbine Productie van elektriciteit door windenergie 4 Tjerkwerd
V.O.F. Woudstra Windturbine Productie van elektriciteit door windenergie 3 Britsum
Kriekewind Productie van elektriciteit door windenergie 1 Akkrum
Krimwalde Windturbine BV Productie van elektriciteit door windenergie 1 Nieuwehorne
Andreas B. Bos Windenerg. BV Productie van elektriciteit door windenergie 1 Bolsward
Mega Photo Voltaics BV Productie van elektriciteit door windenergie 1 Goutum
Quintus Wyn Productie van elektriciteit door windenergie 1 Wommels
Wycom Productie van elektriciteit door windenergie 6 Littenseradiel
Van der Wiel Stortgas Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas 7 Drachten
Essent Energie Friesland BV Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas 60 Sneek
Centrale Bergum Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas 74 Bergum
NV Eneco Energ. N.-O. Fr Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 92 Dokkum Essent Netwerk Friesland BV Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 163 Leeuwarden V.O.F. Dijkstra Bakker Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 2 Boazum NV Nederlandse Gasunie Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 37 Aldeboarn De Walden Energy Systems BV Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 1 Hardegarijp
Gascentrum N. Ned. BV Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 2 Grou
NUON infra Oost Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 185 Leeuwarden
AKW-energy BV Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 1 Drogeham
Groningen (15 vestigingen)
Handelsnaam Hoofdactiviteit Aantal
werkzame personen
Vestigingsplaats
NAM Aardolie- en aardgaswinning 531 Sappemeer
Petrogas Minerals Int. BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 2 Groningen
Multigas V.O.F. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning 15 Pekela
North Refinery Aardolieraffinage 29 Delfzijl
L.C.I. Productions BV Vervaardiging van overige aardolieproducten 6 Leek
L.C.I. Chemicals BV Vervaardiging van overige aardolieproducten 1 Leek
Eemscentrale Productie van elektriciteit en warmte door centrales 167 Eemsmond
Delesto BV Productie van elektriciteit en warmte door centrales 75 Delfzijl
Edon Groep BV Overige productie van elektriciteit en warmte en biogas 192 Groningen
NV Nederlandse Gasunie Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 22 Delfzijl NV Nederlandse Gasunie Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 29 Hoogezand Gasunie Transport Services Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 7 Groningen Essent Netwerk Noord BV Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte 1370 Groningen NV Nederlandse Gasunie Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte 937 Groningen
Bobru BV Tussenhandel in minerale olieproducten en brandstoffen 1 Groningen
Bijlage 6 Energiecluster NOM
9Het onderzoek van de NOM heeft de omvang van de energiesector van Noord Nederland niet bepaald aan de hand van de BIK-codes. In het onderzoek heeft men gekeken naar de bedrijven die behoren tot de energiesector op basis van het principe ‘van put naar pit’.
De bedrijven die betrokken zijn bij de winning van aardolie en aardgas tot en met de gebruik van aardolie, aardgas en electriciteit aan de afnemers zijn meegenomen in het onderzoek.
Een belangrijk criterium is geweest dat het bedrijf een substantieel deel van haar omzet moet behalen met energietechnologie. Wat substantieel is, is hierbij niet verder gedefinieerd.
Lokale installateurs en bedrijven die een windturbine exploiteren zijn niet in de lijst opgenomen. Deze bedrijven zijn technologievolgers en voegen geen waarde toe aan de energieketen.
Omdat voor het samenstellen van de lijst deze criteria zijn gebruikt is de lijst van de NOM niet uitputtend en altijd arbitrair, aldus de heer Van Dijk (NOM).
De lijst van de NOM bestaat uit 289 inschrijvingen en de werkgelegenheid bij deze bedrijven is ruim 18.000. De bedrijven zijn daarbij onderverdeeld in verschillende categorieën, te weten:
• Aardolie- en aardgaswinning en dienstverlening en aardgasverwerking
• Productie en distributie van elektriciteit, aardgas stoom en water
• Vervaardiging van energietechnologie
• Installatie en isolatie
• Handelsbemiddeling in brandstoffen en groothandel in brandstof en overige
• Groothandel dienstverlening gericht op energie (zoals proefboren, advies, onderzoek, systeemontwikkeling en keuring en controle
In het overzicht zijn daarbij de volgende gegevens opgenomen:
• Handelsnaam: onder welke naam het bedrijf staat ingeschreven in het handelsregister.
• Hoofdactiviteit: de Kamers van Koophandel geven iedere inschrijving in het handelsregister een code waarmee de activiteit van de onderneming wordt aangeduid.
• Vestigingsplaats: De vestigingsplaats kan een hele gemeente omvatten, het kan echter ook een gedeelte van een gemeente zijn.
De lijst die is verkregen van de NOM bevat geen informatie over het aantal werkzame personen ten tijde dat de lijst is opgesteld.
9 De bedrijvenlijst is verkregen van de NOM; bewerkt door Deenen
Drenthe (84 vestigingen)
Handelsnaam Hoofdactiviteit Vestigingsplaats
Aardolie- en aardgasinning en dienstverlening en aardolieverwerking (19)
NAM BV Hoofdkt Aardolie- en aardgaswinning Assen
Petrosmart Consultant Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Assen
KCA Deutag Nederland BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Assen
Schlumberger Offshore Services N.V. Aardolieraffinage Coevorden
Bakker Oilfield Supply Coevorden BV Groothandel in machines voor de bouw Coevorden
NAM gasbehandelingsstation Ter Arlo Aardolie- en aardgaswinning Ten Arlo
NACAP BV Leggen van kabels en buizen Tynaarlo
Gaszuiveringsinstallatie Emmen Aardolie- en aardgaswinning Emmen
Bj Services International B.V. (Nowsco) Technisch ontwerp en advies voor procestechniek Emmen
Halliburton BV Technisch ontwerp en advies voor werktuig-, machine- en apparatenbouw Emmen
NAM Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Schoonebeek
Smith Red Baron BV Verhuur van machines en werktuigen n.e.g. Emmen
Balance Point Control B.V. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Emmen
Emmen T.E.S. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Emmen
Tiebo Nederland B.V. Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Emmen
International Oilfield Services Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Emmen
Catch Fishing Services BV Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Emmen
Straatman Offshore Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Hoogeveen
Well Service Advies Diensten voor de aardolie- en aardgaswinning Beilen
Productie en distributie van elektriciteit, aardgas, stoom en water (4)
Essent Netwerk Noord Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte Emmen
NV Rendo Handel en distributie van elektriciteit, aardgas en warmte Hoogeveen
Gaastransport Services (gasunie Assen) Beheer en exploitatie van transport voor elektriciteit, aardgas en warmte Assen
NV Rendo Loodgieters-, fitterswerk; installatie van sanitair Meppel
Vervaardiging van energietechnologie (28)
Getronics System Integration Groothandel in elektromotoren, elektrotechnische en elektronische instrumenten, schakelkasten en ander installatiemateriaal
Assen
Bekaert Combustion Technology B.V. Vervaardiging van industriële ovens en branders Assen
Burgerhout BV Vervaardiging van machines en apparaten voor industriële koeltechniek en klimaatregeling Assen
Mechacontrols BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Assen
Nefit Buderus Vervaardiging van niet-elektrische huishoudelijke apparaten Buinen
Veenstra Coevorden BV Vervaardiging van machines en apparaten voor algemeen gebruik Coevorden
Weber Nederland BV Vervaardiging van schakel- en verdeelinrichtingen Coevorden
Johan Leijssenaar Vervaardiging van pompen en compressoren Alteveer
Honeywell BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Emmen
Emmtec, Emmen (Nuon) Verhuur van onroerend goed n.e.g. Emmen
Kabelbedrijven Draka Nederland B.V. Vervaardiging van artikelen van draad Emmen
Las- En Montagebedrijf Zappey BV Vervaardiging van tanks en reservoirs Emmen
Stork Worksphere Technisch ontwerp en advies voor elektro-, installatietechniek en telematica Emmen
Lufkin Europa BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Emmen
Combimac BV Vervaardiging van elektromotoren en elektrische generatoren en transformatoren Emmen Reinders-Wessemius Grondboorbedrijven BV Grond- en putboorderijen, bronbemalingsbedrijven Emmen
Delta Controls BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Emmen
Klement Metaaltechniek BV Bankwerkerijen, gereedschapslijperijen Emmen
HCG Nieuwe Pekela Vervaardiging van tanks en reservoirs Nieuwe Pekela
IAC BV (Industrieel Advies Centrum) Technisch ontwerp en advies voor elektro-, installatietechniek en telematica Emmen
Jac Boiten Schoonebeek BV Groothandel in appendages, technische toebehoren e.d. Emmen
Remag VOF Stralingsverwarming Vervaardiging van ketels en radiatoren voor de centrale verwarming Gasselternijveen
S.I.T. Controls Vervaardiging van elektrische huishoudelijke apparaten Hoogeveen
Astava BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Meppel
VDH Products BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Roden
Stiko Meetapparatenfabriek BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Roden
IFG De Wit BV Vervaardiging van meet-, regel- en controleapparaten Roden
Koelgroep Dorenbos Vervaardiging van machines en apparaten voor industriële koeltechniek en klimaatregeling Tynaarlo Installatie en isolatie (16)
Kropman BV Technisch ontwerp en advies voor elektro-, installatietechniek en telematica Assen
Aannemingsbedrijf AJ Van Den Berg BV Beleggingsinstellingen met beperkte toetreding Assen
Aalbers BV Loodgieters-, fitterswerk; installatie van sanitair Nieuw Buinen
Vriend BV Loodgieters-, fitterswerk; installatie van sanitair Coevorden
Cleton Insulation BV Isolatiewerkzaamheden Emmen
J Harwig BV Elektrotechnische bouwinstallatie (sterkstroom) Emmen
Unica Install Techn BV Vervaardiging van machines en apparaten voor industriële koeltechniek en klimaatregeling Emmen De Groot installatiegroep Noord Installatie van centrale verwarmings- en luchtbehandelingsapparaten Emmen
