Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid
K. ter Laan
bron
K. ter Laan, Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid. G.B. van Goor Zonen's Uitgeversmaatschappij, Den Haag / Djakarta 1952 (tweede druk)
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/laan005lett01_01/colofon.htm
© 2004 dbnl / erven K. ter Laan & erven Lode Roelandt
II
Voorbericht.
In dit Woordenboek vindt men al het voornaamste bijeen, dat betrekking heeft op de Nederlandse letteren in de ruime zin van het woord. Zo goed als de Nederlandse en de Indische schrijvers, dichters en letterkundigen zijn die uit Vlaams België en uit Zuid-Afrika opgenomen, en naast de beoefenaren van onze algemene landstaal ook de beste vertegenwoordigers van het Fries en van onze dialekten.
Het blijkt telkens weer, dat nevens de grote encyclopedieën een woordenboek over één bepaald gebied zijn goede diensten bewijst. En dit vooral, als het onderwerp zo rijk is als de Nederlandse letterkunde en de geschiedenis daarvan.
In dit boek worden de schrijvers vermeld met hun voornaamste werken, maar ook afzonderlijk de geschriften zelf, die van betekenis geweest zijn in hun tijd of dat nog zijn. Verder de letterkundige stromingen, zoals die in de loop der eeuwen optreden:
ridderromans en mystiek, de abele spelen en sotternieën, rederijkerskamers, Hervormingsliteratuur, Renaissance, dichtgenootschappen, de Patriottentijd, de Romantiek, de Beweging van '80, enz. Aandacht is geschonken aan de volksboeken en de liedboekjes, evenzeer als aan de grote mannen uit onze geschiedenis, die schrijvers en dichters aanleiding gaven tot verheerlijking of felle bestrijding; de figuur van Prins Willem in onze letteren, Jan de Witt bij onze schrijvers, en zo velen meer. Men vindt er het voornaamste over de Muiderkring zowel als over de Dordtse school, over de Arcadia's, over de Vrijheidspoëzie en over de Citadelpoëzie.
Het verloop van de Vlaamse Beweging, de Taal- en Letterkundige congressen, de Muzenalmanakken en al wat daarbij hoort, geen enkel onderwerp mocht ontbreken, dat in zijn tijd zin en invloed had of nog heeft.
Zo is het mijn bedoeling geweest, om een werk samen te stellen, dat de aandachtige lezers van boek, tijdschrift en krant de nadere inlichting geeft, die ze verlangen, een boek echter ook dat bij de studie van de letteren van groot gemak kan zijn.
De overstelpende rijkdom maakte de keuze niet altijd licht.
Voor welwillende opmerkingen en aanvullingen zal ik zeer erkentelijk zijn.
Wassenaar, Najaar 1941.
Voorwoord bij de tweede druk.
Met grote erkentelijkheid heb ik hierbij te vermelden, dat de bekende Vlaamse schrijver L. Roelandt zijn medewerking heeft verleend. Hij heeft niet alleen alles nagegaan, wat op de Zuidnederlandse dichters, schrijvers en letterkundigen betrekking heeft, doch tevens gezorgd voor zeer talrijke aanvullingen en verbeteringen,
voornamelijk ten aanzien van de moderne letterkundige geschiedenis.
In de tweede plaats zij het mij veroorloofd mee te delen, dat de titels van de in dit boek genoemde werken zoveel mogelijk zijn opgenomen, zoals de schrijvers zelf die hebben laten drukken.
Wassenaar, Najaar 1951.
III
Afkortingen.
aan
= a.
Angelsaksisch
= Ags.
Brits
= Br.
Christus, Christelijk
= C., Chr.
de, den
= d.
Duits, Duitsland
= D.
dat is
= d.i.
Engels
= E.
en anderen
= e.a.
Frankrijk, Frans
= F.
Fries
= Fr.
geboren
= geb.
gouverneur-generaal
= G.G.
Grieks
= Gr.
Groningen
= Gron.
heilig
= H.
het
= h.
handschrift.
= hs., meervoud hss.
hoofdstuk
= hst.
Indonesië
= Ind.
Italiaans
= It.
klein
= kl.
Latijn
= L.
met
= m.
Maleis
= Mal.
Middeleeuwen
= M.E.
monseigneur
= Mgr.
Middelhoogduits
= Mhd.
Middelnederlands
= Mnl.
Noord
= N.
Noord-Brabant
=
N.B.
Nederlands
= Ned.
Nieuwe Testament
= N.T.
Nieuws van den Dag.
= N.v.d.D.
nieuw
= Nw.
op
= o.
onzijdig
= o.
Oudhoogduits
= Ohd.
Oost-Indië
= O.I.
Onze Lieve Vrouwe
= O.L.V.
Oude Testament
= O.T.
Oudgermaans
= Oudg.
pseudoniem
= ps.
Rooms-Katholiek
= R.K.
Romeins
= Rom.
socialistisch
= soc.
Spaans
= Sp.
tijdschrift
= ts.
van, voor
= v.
vereniging
= ver.
Vlaams
= Vl.
Verenigde Oostindische Compagnie
= V.O.C.
West
= W.
Wereldbibliotheek
= W.B.
woordenboek
= wdb.
Zuid
= Z.
overleden
=
†
1
A.
[Abr. Jac. v.d. Aa]
Aa, Abr. Jac. v.d. -, 1792-1857, boekverkoper, schrijver van 't Aardr. Wdb. der Ned., 13 delen; van 't Biographisch Wdb. der Ned., 21 delen, en van vele andere werken. Letterkundige te Gorkum. Redacteur v.d. N. en Z. Hollandsche Volksalmanak, 1845.
[Mr. Christianus P.E. Robidé van der Aa]
Aa, Mr. Christianus P.E. Robidé van der -, 1791-1851, rechter te Arnhem, bezong 1827 de Dood van Lord Byron, in 1832 die van Van Speyck. Was 1837 met Potgieter de eerste redacteur v.d. Gids. Won de zilveren medaille van de Mij. t. Nut van 't Alg., (zie daar), voor 4 volksliedjes. Trad reeds 1838 uit de Gids-redactie. Naamloos was reeds in 1837 een hekeldicht tegen hem verschenen: Lofzang aan den gelauwerden Poëet omnis homo, van A.N. v. Pellecom.
[Cornelis van der Aa]
Aa, Cornelis van der -, 1749-1815, uit Leiden, Prinsgezind schrijver en uitgever te Haarlem. In 1795 schreef hij Mijne politicque denkwijze, waarvoor hij veroordeeld werd tot 5 jaar tuchthuis. In 1799 ontslagen, vestigde hij zich in Utrecht; in 1807 kwam hij naar Amsterdam en schreef er, vooral geschiedkundige, werken. De Politicque Denkwijze beleefde in 6 maanden 4 drukken.
[M. v.d. Aa]
Aa, M. v.d. -, zie Henry v. Meerbeke.
[P.J.B.C. Robidé van der Aa]
Aa, P.J.B.C. Robidé van der -, 1832-'87, deed met Gerard Keller een reis naar Spanje; schreef veel over aardr. en geschiedk. onderwerpen; medeoprichter v.d. Ned.
Spectator. Gaf een Catalogus van Geschriften over den Belgischen opstand uit; zie Citadelpoëzie. Schreef onder ps. Robrecht van Peene, naar de naam van zijn grootmoeder.
[Bertus Aafjes]
Aafjes, Bertus -, geb. 1914 te Amsterdam, dichter van Een Voetreis naar Rome,
1946. Daarna Maria Sibylla Merian, planten- en dierenschilderes in Suriname, †
1717. In 1948: Het Konings-graf; 101 sonnetten. In 1949 De lyrische Schoolmeester
en In den Beginne, het verhaal der Schepping. Prozaschrijver: De Zeemeerminnen,
novellen, 1946. Aantekeningen bij zijn Poëzie, door G. Achterberg.
[Nieuwsgierig Aagje]
Aagje, Nieuwsgierig -, zie Aegje.
[Aan de Belgen]
Aan de Belgen, zie Aen de Belgen.
[Aan de Belgische dichters]
Aan de Belgische dichters, zie Maria van Ackere.
[Aan de Griekenzangers]
Aan de Griekenzangers, 1827, parodie van A. Boxman op de Griekenpoëzie; zie daar.
[Aan de Jonckvrouwen van Hollandt]
Aan de Jonckvrouwen van Hollandt, inleidend gedicht bij de Emblemata Amatoria of Emblemata van Minne van Theocritus a Ganda, d.i. Daniël Heinsius.
[Aan mijnen Geest]
Aan mijnen Geest, hekeldicht van Betje Wolff, met haar inzicht in zaken van godsdienst, wijsbegeerte en letteren, 1774.
[Aan Nederland in de Lente van 1844]
Aan Nederland in de Lente van 1844, tijdvers van Da Costa, toen de vrijwillige lening van minister Floris Adriaan van Hall geslaagd was. zie Politieke Poëzie. Met een hymne aan het slot, Beckers Duitse Rijnlied nagevolgd:
Zij zullen het niet hebben Ons oude Nederland!
Het bleef bij alle ellenden Gods en der vadren pand.
[Aan Neêrland]
Aan Neêrland, een der Zangen des Tijds van Ten Kate 1840. De achteruitgang kan alleen worden tegengegaan door terugkeer tot het ware geloof.
[Aan d'oever van een snelle vliet]
Aan d'oever van een snelle vliet, vertaling van een lied van Lossius, 1781; is door
zijn sentimentaliteit een Ned. volkslied geworden en gebleven. (K.F. Lossius,
1753-1817, D. dichter en schrijver van stichtelijk werk).
[Aan den Rijn]
Aan den Rijn, in de lente van 1820, de bekende ode van Borger. Voorgedragen bij alle gelegenheden, o.a. op het avondje van de Familie Stastok door Mw. Dorbeen.
Geparodiëerd, o.a. door Hekkarpi, d.i. H.J. Prakke, in de Almanak voor Holl.
blijgeestigen, 1861. Deze parodie werd weldra meer voorgedragen dan de Ode zelf.
Zoo rust dan eindlijk 't lastig vrouwtje, Van razen en van kijven moê,
En sloot de god des slaaps mijn boutje Haar kleine ligtgrijze oogjes toe.
[Aan de Stad Parijs]
Aan de Stad Parijs, 1815, ‘vloekpsalm’ van Staring; zie daar.
[Aan Twenthe]
Aan Twenthe, tijdzang van Potgieter, met hulde aan Thorbecke, de man van 1848:
Toen de ure der hervorming sloeg, Toen 't nieuwe leven leiding vroeg, Toen vragen voor den vroedste rezen, Was Tweede Willem groot genoeg Te kiezen wien de tijden wezen...
[Aan het Vaderland]
Aan het Vaderland, 1
ode oorspronkelijke titel van De Geuzen van Onno Zwier van
Haren, 1769. Studie daarover van Jorissen, 1872; beantwoord door H.J. Polak in zijn
Studiën, 1888.
2
2
oGedicht van Zelandus in de Vaderlandsche Gezangen:
Vaderland, mijn aardsche hemel!
u zij mijn gezang gewijd!
Troon der vrijheid, wieg der helden, groot geworden in den strijd...
In Maart 1782 gevolgd door een tweede gedicht onder dezelfde titel.
[Aan de Vaderlandsche Jongelingen]
Aan de Vaderlandsche Jongelingen, dichterlijke oproep van Zelandus tot de strijd met de wapenen; 4 dagen na de verschijning in Feb. 1782 overgenomen door de Patriottische Diemermeersche Courant:
Gordt nu de wapens aan, gij fiere jongelingen!
Met een klacht, dat het de dichter niet vergund is, het staal aan de heup te hangen.
[Aan eenen Verrader des Vaderlands]
Aan eenen Verrader des Vaderlands, gedicht van Zelandus, verschenen in de Post van den Neder-Rhijn, later in de Vaderlandsche Gezangen. Met de aanhef:
't Was nagt, toen u uw moeder baarde, Een nagt, zoo zwart als nimmer was.
[Aan het Volk van Nederland]
Aan het Volk van Nederland, het Patriottische geschrift van Van der Capellen, 1781, dat de diepste indruk maakte; werd over 't ganse land verspreid; fel pamflet van 76 blz. tegen Oranje en vooral tegen Willem V, ‘die ons tans ongelukkig maakt’, die beschuldigd werd van heulen met Engeland, en die voor alles verantwoordelijk gesteld werd, hij zelf en niet de Hertog van Brunswijk. Verder werd aangedrongen op algemene volkswapening. Het pamflet werd verboden; er kwamen dan ook 12 drukken. Een beloning van ƒ14.000 werd uitgeloofd voor het ontdekken van de auteur. Daarover A. Loosjes, Een krachtig libel. Haarl. 1886. De schrijver werd pas honderd jaar later bekend.
Zie Van der Capellen tot den Poll.
[Aanhangzel op de Historie van Willem Leevend]
Aanhangzel op de Historie van Willem Leevend, verscheen 1786 zonder naam
van de schrijver; werd verboden. Het begint met een brief van Ds. Heftig, die verklaart
de roman niet gelezen te hebben, maar die evenwel heftig te keer gaat tegen de
schrijfsters, de dames Wolff en Deken, in 't bijzonder tegen Betje Wolff. Het boek
bevat verder Het Leven van Willem de Redenaar of ‘Proeve eener Theologische
[Aanslag op Amsterdam]
Aanslag op Amsterdam, 1650, op bevel van Willem II uitgevoerd door Willem Frederik, mislukte; doch uit vrees voor de handel gaf de stad toe, ontving de stadhouder en ontsloeg de burgemeesters Cornelis en Andries Bicker.
De woede over de aanslag gaf zich lucht o.a. bij Vondel.
Geen adel, maar een schelm, heeft lust de Kroon der steden Te trappen met den hoef:
zij wert te zuur gehaelt Met honderd jaeren krijgs;
men heeft te lang gestreden:
Bewaert dit Lantjuweel, dat over 't aerdrijk straelt.
Deze regels zijn uit het gedicht Aen de Blokhuizen van Amsterdam. Verdere felle hekeldichten van Vondel: Grafschrift op een Musch en de bijschriften op de Bickers.
[Aarde]
Aarde, bundel gedichten van Albert Verwey, 1896; de eerste na de Verzamelde Gedichten van 1889; er blijkt uit dat Verwey zich losgemaakt heeft van het
individualisme van de Tachtigers, waartoe hij zelf had behoord. De titel duidt aan, dat hij ‘met volle blijheid tot het Leven keerde’.
[Twee Aardenburgers]
Aardenburgers, Twee -, zie G.P. de Roos.
[Aardige Snaakse en niet min geestige Vertellingen]
Aardige Snaakse en niet min geestige Vertellingen, bundel verhalen van 1757-'58;
getuigen van talent, maar vertonen een bedenkelijke inhoud: ‘een weinig Morale met zeer veel boert vermengd’.
[H.P. van den Aardweg]
Aardweg, H.P. van den -, geb. te Hoorn 1899; dichter van de bundel Van Leven, Liefde en Dood, 1925; criticus; romanschrijver: Menschen, 1941; Een Hollander trok uit...., 1941. Journalist. Red. v. Persoonlijkheden in het Kon. der Nederlanden, 1938. Incidentele Begeleiding, verzenbundel, 1950. De Overwintering op
Nova-Zembla, 1944; Walging, roman, 1950.
[R. van Aart]
Aart, R. van -, dichter uit de Forum-groep.
[Aarnout en Adolf van Egmont]
Aarnout en Adolf van Egmont, treurspel van Claes Bruin, zie daar; 1716. Aernoud van Egmond, treurspel van Wiselius, 1819, met Snoek in de rol van Karel de Stoute.
[de groote bandiet Aballino]
Aballino, de groote bandiet, toneelspel van Zschokke 1796, vol boosheid en geestesadel, rovers en jonkvrouwen, het toonbeeld der romantiek, vertaald en opgevoerd.
[Mr. Bartholomeus Abba]
Abba, Mr. Bartholomeus -, 1641-'84, te Amsterdam, geprezen door Vondel volgens Jan Zoet, die aan hem 1669 de Parnassus aan 't Y opdroeg, maar die met zijn
‘Dightschool’ al spoedig vijandig tegenover hem stond. Abba beantwoordde niet aan de hoge verwachtingen; de gelegenheidsdichter eindigde als dronkaard. Ook politiek stond hij tegenover Zoet; hij maakte gedichten ter ere van de De Witten.
[Justine Abbing]
Abbing, Justine -, ps. van Carry van Bruggen.
[J.J. Abbink]
Abbink, J.J. -, 1802-'70, translateur te Amsterdam, schrijver o.a. van het zangspel
W. van Teisterkoord of de Gebroken Domper, door Ceratinus, 1826; een onbenullige
satire op Willem van Teisterband.
3
[Vaderlandsch A-B-boek voor de Ned. jeugd]
A-B-boek voor de Ned. jeugd, Vaderlandsch -, 1781, leerboekje van Patriottische beginselen, naar het D. voorbeeld van Weisze opgesteld door J.H. Swildens; zie daar.
[H.J. Abbring]
Abbring, H.J. -, 1787-1874, uit Groningen, kapitein bij de genie. Schreef: Maurits van Werdenberg of de Vrijgeest, 1832. Van 1815-'25 diende hij op Curaçao; hij beschreef zijn verblijf aldaar: Weemoedstoonen uit de geschiedenis van mijn Leven.
[Historisch A.B.C.]
A.B.C., Historisch -, zie Ridderus.
[Het Slot van Abcou]
Abcou, Het Slot van -, historisch drama van Schimmel, 1869, getrokken uit zijn roman Sinjeur Semeins; behandelt de inval der Fransen in 1672.
[Abd-el-Kader]
Abd-el-Kader, romantisch verhalend gedicht van Ter Haar, 1849, algemeen bekend toen juist de Fransen zich meester gemaakt hadden van Algerië. (Abd-el-Kader, d.i.
Knecht des Machtigen, de ‘Schrik der Woestijnen’, Kabielenaanvoerder, die van 1832-'47 de strijd der Moren tegen de Fransen geleid had; 1852 vrijgelaten door Napoleon III; † 1883 te Damascus).
[Albijn van den Abeele]
Abeele, Albijn van den -, 1835-1905, landbouwer en burgemeester te St.
Martens-Laathem bij Gent, schreef verhalen uit het dorpsleven.
[Een abel dinc ende een edel leere]
abel dinc ende een edel leere, Een -, zie Vander Zielen ende van den Lechame.
[abele spelen]
abele spelen, d.i. ernstige spelen; 3 kleine volledige drama's, tweede helft der 14e
eeuw; dichters en spelers onbekend; 1
oEsmoreit; 2
oLanseloet van Denemarken; 3
oGloriant. Telkens wordt in de proloog alvast de inhoud van het stuk vermeld, die
steeds van allerlei toevalligheden afhangt. De handelende figuren zijn òf heel goed
òf heel slecht: Robbrecht, de oom van Esmoreit, en Floerant uit Gloriant zijn
verraders; Lanseloets moeder is een boze vrouw, maar Esmoreit en Damiet, Sandrijn
op de voorgrond. De stukken werden gespeeld op een solre, d.i. een beun of plankier, een verhoogde houten vloer; men ging er met een graet (trap) op en af; daar zat ook het publiek of een deel er van. Na afloop van het abele spel volgde een sotternie.
Begin van het wereldlijk drama.
[Abelkrombeen en Zijn Doorluchtige Hoogheid aan de Helder]
Abelkrombeen en Zijn Doorluchtige Hoogheid aan de Helder, klucht ter bespotting van de Erfprins en Abercromby na de Inval der Engelsen, 1799. Zie ook Engelsen en Russen, en Feest.
[J. v. Abkoude]
Abkoude, J. v. -, Naamregister van de bekendste Nederlandse boeken, welke sedert het jaar 1600 tot 1761 zijn uitgekomen (waar, wanneer en bij wie; formaat, aantal delen en prijs). Verb. druk door R. Arrenberg en vermeerderd tot 1772.
[Rudolf d'Ablaing van Giessenburg]
Ablaing van Giessenburg, Rudolf d' -, 1826-1904, boekhandelaar te Amsterdam 1850, vriend van Multatuli, uitgever van zijn Ideën (als R.C. Meijer); liberale vrijdenker. Bij zijn dood verschenen Persoonlijke Herinneringen, waarbij d'Ablaings omgang met Multatuli in 1860-'66, geschetst uit brieven en bescheiden. Behalve de Ideën I en II gaf hij uit de Minnebrieven, Over Vrijen Arbeid, Japanse Gesprekken, De Bruid.
[de Aartsvader Abraham]
Abraham, de Aartsvader, bijbels ‘heldendicht’ in 12 zangen van Arnold Hoogvliet, zie daar. Opgedragen aan Mr. Johan van der Heim, burgemeester van Schiedam, 1727. In Parnastaal; in zijn goede gedeelten navolging van Vondel. Beleefde 1780 de tiende druk. Hij verheugde zich, toen het werk af was:
Nu is mijn taak volbrocht;
mijn dichtwebbe afgeweven.
'k Heb twalef boekjes van Helt Abraham geschreven.
[Abraham Blankaart]
Abraham Blankaart, de oude vrijer uit de roman van Sara Burgerhart, een der
mooiste figuren uit het werk, 1782. In 1787-'89 gaven Wolff en Deken Brieven van
Abraham Blankaart uit, maar dan is hij met zijn betogen over alles en nog wat
dezelfde niet meer; 't is een opvoedkundig werk in romanvorm. In de roman is
Abraham de eerlijke, ronde koopman, die met zijn ruime opvatting bezwaren uit de
weg ruimt. Hij zegt ongezouten de waarheid, komt op tegen onrecht en helpt met de
daad. In de Brieven keren de personen uit de roman terug: Mw. Willis, Stijntje
Doorzicht, Henderik Redelijk enz., doch zij ontvangen enkel de brieven.
[Abraham à Sancta-Clara]
Abraham à Sancta-Clara, zie S.
[Abraham de Haan]
Abraham de Haan, zie Galenus.
[Abrahams Offerhande]
Abrahams Offerhande, 1
otoneelspel van Claes Bruin, zie daar; 2
overhalend gedicht van Vondel; zie De Vaderen.
[Abrahams Uutganck]
Abrahams Uutganck, bijbels zinnespel van Coornhert, geschreven in zijn ballingschap te Kleef, ± 1570; allegorie op zijn eigen vlucht uit de Nederlanden.
Op het titelblad:
Hoe sich die ghelovige tot Godt moet dragen, 't Wijf totten Man,
en die beyde tot svyants laghen, Sal dese wtganc Abrahams
schriftuerlyc gewagen, Coopt, leest, verstaet, en doet,
tsal Gode behaghen.
[Dr. Swart Abrahamsz]
Abrahamsz, Dr. Swart -, zie S.
[Mr. Mattheus Abrugge]
Abrugge, Mr. Mattheus -, d.i. à Brugge, geb. 1645 te Leiden, dichtte 1665 een son-
4
net tegen de Engelsen en een Welvaert aen de Zeyl-gaende Hollandsche Vloot; droeg zijn dichtbundel Mengelmoes op aan Westerbaen, 1669.
[Absaloms Treurspel]
Absaloms Treurspel, van G. Smit; zie daar.
[Absalon]
Absalon, treurspel van A. Heems; zie daar.
[Absdal]
Absdal, bij Sint-Janssteen, plaats genoemd in Reinaert, met andere plaatsen in Oost-Vlaanderen: Elmare, Besele (Basel bij Rupelmonde), Hyfte (bij Oostakker), Hulsterloo.
[Cornelis Abts]
Abts, Cornelis -, zie Kiliaen.
[Abtswoude]
Abtswoude, gezegd Papsou = Paapswoude, streek tussen Delft en Ketel. De Abtswouder Boer = de dichter Poot.
[De Abydeense Verloofde]
Abydeense Verloofde, De -, vertaling van Byron's Bride of Abydos door J. v. Lennep.
Met een motto, van Burns vertaald:
Hadden wij nimmer zoo teeder bemind, Had ons de liefde zoo fel niet verblind, Waren wij nimmer vereend of gescheiden, Hartzeer en rouw waar' gespaard voor onsbeiden.
[d'Amsterdamsche Academi]
Academi, d'Amsterdamsche -, zie Amst.
[academie]
academie, zie hogeschool.
[Eerste Nederduytsche Academie]
[Academie van Wetenschappen]
Academie van Wetenschappen, gesticht te Brussel door Maria Theresia, afgeschaft tijdens de Franse overheersing, in 1816 door Willem I hersteld. In 1808 had koning Lodewijk het Instituut ingesteld; dit bleef in Noord-Nederland bestaan tot 1851; zie daar. Toen vervangen door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, eerst voor wis- en natuurkunde, 1855 ook voor taal, letteren, geschiedenis, wijsbegeerte; dient nog altijd de Regering van advies. Daarnaast in 1904 de R.K. Vereniging tot
beoefening der Wetenschap. In 1908 kwam de Zuidafrikaanse Academie voor taal, letteren en kunst; in 1938 de Friese en ook de Vlaamse Academie.
[Academische Idyllen]
Academische Idyllen, gedichten van Jacob van Lennep, 1826, opgedragen aan Bilderdijk; zie studenten. Berijmde schetsen uit het studentenleven.
[Achab]
Achab, een der eerste treurspelen van De Koningh; zie daar.
[Achilles]
Achilles, treurspel van Balthazar Huydecoper, 1719, volgens de tekst van de Ilias, in Frans-klassieke vorm. Het beste van alle treurspelen der 18e eeuw. Het 4e bedrijf begint met 5 coupletten; het laatste vers is telkens de bekend geworden regel:
Maar zonder eer leeft Held Achilles niet.
[Achilles]
Achilles, rederijkerskamer te Amsterdam, 1844, waarvan J. v. Lennep de ziel was.
Men speelde er Lucifer in zwarte rok met witte das; daar trok van Lennep één lijn met De Gids, die ook Vondel vereerde. De naam naar Huydecopers stuk, een der eerstgespeelde. Pas in 1855 een ‘voordracht in costuum’.
[Achilles en Polyxena]
Achilles en Polyxena, klassiek treurspel in navolging van Seneca, het eerste drama van Hooft, 1597; klassieke stof, maar nog behandeld op de wijze der rederijkers, geschreven voor In Liefde Bloeyende. In 1614 buiten zijn weten uitgegeven te Rotterdam, met grove vergissingen. Toch heeft Hooft zelf er nooit een betere druk van bezorgd. Uitgegeven 1943 als proefschrift van Th. H. d'Angremond.
[Toonneel der Mannelicke Achtbaerheyt]
Achtbaerheyt, Toonneel der Mannelicke -, leerdicht van Cats, waarin hij, evenals
in Het Houwelyck, met klem van redenen betoogt, dat de vrouw minder is dan de
zie Mannelicke Achtbaerheyt. De inhoud is zo rijk, dat er uitgebreide registers op gemaakt werden.
[Achte Persone Wenschen]
Achte Persone Wenschen, zie Wensliederen.
[G. Achterberg]
Achterberg, G. -, geb. te Langbroek 1905, dichter uit de groep der Jong-Protestanten.
Vele bundels poëzie, sedert Afvaart, 1931. Daarbij Eiland der Ziel, 1939. Studie over hem van Ed. Hoornik. In 1946 verwierf hij de Pinksterprijs van Amsterdamse poëzie-minnaars. Commentaar op Achterberg, met bijdragen van talrijke medewerkers, 1947. In 1950 de P.C. Hooftprijs. M. v. Loggem, Oorsprong en noodzaak. Het werk van G.A. 1951.
[XVIII Waerachtige Geschiedenissen]
XVIII Waerachtige Geschiedenissen, de vertaling van Bandello, zie daar, van Isaac de Bert, 1650. Zie ook Tragedische Historiën.
[1848]
1848, het Revolutiejaar; daarover Mw. Toussaint in de Gids: Een doorluchtige Val.
Ten Kate dichtte een lied Parijs en Nog een zang des Tijds. Bernard ter Haar droeg op 't Letterkundig Congres te Gent een gedicht voor over Parijs op één der Junydagen.
Boxman kwam ook met een gedicht: Blik op Europa.
Maar de hoofdmannen waren:
Da Costa, met zijn tijdzang 1648 en 1848; zie daar; Potgieter met kritiek op die zang in zijn Hollandsche Politieke Poëzij in De Gids. Over Onze Dichters en Schrijvers in 1848 een rede van Dr. J.C. Brandt Corstius in 't Utrechts Genootschap, opgenomen in het Verslag van 1948.
[August van Acker]
Acker, August van -, 1827-'97, werkman, notarisklerk, 1859 secretaris van Eekloo, zijn geboorteplaats, schrijver van novellen.
[Maria van Ackere, geb. Doolaeghe]
Ackere, geb. Doolaeghe, Maria van -, 1803-'84, Vlaamse dichteres, geb. en † te
Diksmuiden. Haar man dokter te Kortrijk. Zij is bekend om haar geestdriftige oproep
Aen de Belgische dichters, 1834; opgenomen in de Nederduitsche Letteroefeningen
als eerste artikel. zie Vlaamse Beweging.
5
[J.M. Acket]
Acket, J.M. -, 1862-1933, leraar in 't Ned. te Breda 1887, voorstander van de moderne richting van het onderwijs in taal en letterkunde; schreef over Lodewijk van Deyssel (Gids, 1896); over de Navolging Christi, 1898. Verzamelde Opstellen, 1920. Studie over Jacques Perk, 1926.
[Acolastus]
Acolastus (L. = onmatig), de naam van de Verloren Zoon in het L. schooldrama van Gnapheus, 1529, in de stijl van Terentius.
[De Blauwe Acoleyen]
Acoleyen, De Blauwe -, zie B.
[De Witte Acoleyen]
Acoleyen, De Witte -, zie W.
[Dr. J.G.R. Acquoy]
Acquoy, Dr. J.G.R. -, 1829-'96, Hervormd geschiedschrijver op kerkelijk gebied;
predikant, 1878 hoogleraar te Leiden. Kerstliederen en Leisen, 1886. Het Geestelijk Lied vóór de Hervorming, '87. Het Klooster te Windesheim, 1875-'80. met goud bekroond. Middeleeuwsche geestelijke liederen en Leisen, met een klavierbegeleiding, 1888.
[acrostichon]
acrostichon = naamdicht, d.i. een gedicht waarvan de eerste letters van de regels een naam vormen; b.v. het slot van Dirc Potters der Minnen Loep; ook de beginletters van de strofen van het Wilhelmus.
[Acta viros probant]
Acta viros probant (L. = aan de daden herkent men de mannen), dichtgenootschap te Antwerpen, gaf 1682 het blij-eindende treurspel Mindate uit, in hoogdravende taal, met kunst- en vliegwerk.
[Acte van Stilstand]
Acte van Stilstand, verklaring te tekenen door de Remonstrantse predikanten, dat
ze zich van preken zouden onthouden, volgens besluit der Synode van Dordrecht
1619, op straffe van verbanning. Camphuyzen weigerde en werd verbannen.
[actiehandel]
actiehandel, dolzinnige handel in allerlei vreemde aandelen, begonnen in 1716 met die van John Law, het ergst in 1720 met de Zuidzee-Compagnie; zie daar. De actionisten gokten ook met aandelen der W.I.C. (van 40%-600%, 1719) en der V.O.C.
(van 400%-1200%). Utrecht wilde havenstad worden, Woerden fabrieksstad. Tot diep in de nacht duurde de handel op straat. Snelle val. Twee toneelstukken van Langendijk: Arlequin Actionist en Quincampoix of de Windhandelaars, 1720. Verder Het Dolhuis der Actionisten van G. v. Maater; Nederland in Gekheit door Jacob Cleiburg. Jan Goeree dichtte een Windzang op de windhandel. Robert Hennebo won er zijn buiten Actiehoven mee; Roeland van Leuven berijmt in zijn Leevensloop, dat hij er zijn zijdehandel bij verspeelde. Over de actiehandel verscheen reeds in 1720 een werk in folio, Het Groote Tafereel der Dwaasheid.
[Actiehoven]
Actiehoven, zie Hennebo.
[Ada en Rynoud]
Ada en Rynoud, romance van Staring, reeds opgenomen in de Eerste Proeven, het verhaal van Ada's avontuurlijke tocht, om Rijnoud, de aanvankelijk versmade minnaar te zoeken. Met goede raad aan de ‘Meisjes, de sier van onzen tijd’:
Houdt vast, wanneer een Rijnoud komt, Houdt vast zoo duur een vrind!
Te menig, die met Ada zoekt, En niet met Ada vindt.
[Ada van Holland]
Ada van Holland, bezongen door Beets, 1839. Onderwerp van een historisch-literaire studie van Busken Huet, uitgegeven als ‘prijs der Kunstkronijk’, 1866. Zij is de hoofdpersoon van Bilderdijks treurspel Willem van Holland. Staring schreef een romance tot haar eer. Reeds in 1754 verscheen Ada, treurspel van Frans van Steenwijk.
(Ada, dochter van graaf Dirk VII, trouwde 1203 te Dordrecht met Lodewijk van Loon, toen het lijk van haar vader nog boven aarde stond. Haar oom Willem I zette haar gevangen op Tessel, 1203-'4; vandaar werd zij naar Londen gevoerd, 1204-'8;
toen keerde zij terug naar haar man. Zij leefde nog in 1226; werd begraven in de voormalige abdij van Herkenrade in Z. Limburg)
[Adagia]
Adagia (L. = Spreekwoorden), werk van Erasmus vol wijsheid, naar aanleiding van gevleugelde woorden van antieke schrijvers. Bij zijn leven verschenen 62 drukken.
[Adam ende Eva uyt het Lust-Paradijs gejaegt]
Adam ende Eva uyt het Lust-Paradijs gejaegt, treurspel van J.F. Cammaert te Brussel. 1746, overgeschreven uit Vondels Adam in Ballingschap.
[Adam in Ballingschap]
Adam in Ballingschap, treurspel van Vondel, schoon van poëzie, maar uit de aard zonder handeling en verwikkeling; 1664. Vondel noemde het aller treurspeelen treurspel: Adam en Eva in het paradijs, bekleed met witte zijde, ten val gebracht door Lucifer, de zaligheid verkeert in wanhoop. Het stuk werd opgedragen aan de Vaders van het Oudemannenhuis en Weeshuis. De bouw van het stuk naar Adamus Exul van Hugo de Groot en die had op zijn beurt Seneca gevolgd. Het stuk werd in de 17e eeuw niet opgevoerd. Jacob van Steendam schreef er een satire tegen, de beeldhouwer Jan Pietersz Adams Antwoordt in toneelvorm. Het stuk werd voor 't eerst vertoond in 1909 door W. Royaards; Mw. Royaards speelde de rol van Eva.
[Carel Steven Adama van Scheltema]
Adama van Scheltema, Carel Steven -, 1815-'97, predikant, sedert 1849 te Amsterdam, dichter van godsdienstige liederen; drankbestrijder; heeft heel veel geschreven op kerkelijk en maatschappelijk gebied. Grootvader v.d. volgende.
[Carel Steven Adama van Scheltema]
Adama van Scheltema, Carel Steven -, 1877-1924, s.d. dichter; verfoeide het in-
6
dividualisme van de Tachtigers. Dichtbundels: Een weg van verzen, 1900; Uit den Dool, 1901; Van Zon en Zomer, 1902 enz. Grote gedichten: Londen, 1903;
Dusseldorp, 1903; Amsterdam, 1904. De keerende Kudde is ‘een smartelijke belijdenis van teleurstelling’ na de Oorlog van 1914. Van 1925 De Tors. In 1907 verscheen zijn werk tegen de Tachtigers: Grondslagen ener nieuwe Poëzie. Van 1911 is de vertaling van Faust I met inleiding en toelichting. Vertaalde ook Peer Gynt van Ibsen.
In 1930 verscheen Poëzie en Proza uit zijn werken, ingeleid door Arn. Saalborn. H.
Bolkestein schreef zijn Levensbericht voor de Mij. van Letterkunde, 1927-'28. A.M.
de Jong, Margot Vos, J.F. Ankersmit en D. de Jong Jr. schreven In Memoriam, 1924.
In 1929 verscheen een herdenkingsbundel van H. Bolkestein, W.A. Bonger, Aart v.d. Leeuw e.a. Van 1924 is de studie van A. van Lottum. J.F. Ankersmit werkte in 1929 ook aan Ter Herdenking mee, evenals H.P.L. Wiessing.
[Maria Hendrika Adams]
Adams, Maria Hendrika -, de vrouw van Andries Snoek, een der beste toneelspeelsters uit het begin v.d. 19e eeuw.
[Joseph Addison]
Addison, Joseph -, 1672-1719, de voornaamste medewerker aan The Tatler
(Praatvaar), het weekblad van Richard Steele, in 1709 opgericht. Voorbeeld van Van Effen; zie daar.
[Adegild]
Adegild, koning der Friezen, hoofdpersoon van een der Ned. Legenden van J. van Lennep; strijd met de Franken. Hij was de zoon van Radboud; gaat scheep om gevangenen te maken voor 't offerfeest. Tjetske, de wichelares, roept de bescherming in van Wodans wolf, van Thors arend en van de Maan als heerseres der zee.
[Adeka en Afron]
Adeka en Afron, episode in de 4e zang van Helmers' Hollandsche Natie; Adeka, prinses van Banda en haar beminde, Afran, door verraad der Portugezen omgebracht.
Misschien het voorbeeld van Multatuli's Saïdjah en Adinda.
[De Adel]
Adel, De -, beschreven als de ‘wanstaltelijkste hersenschim’ in de geest van Rousseau, 1786, door Anonymus Belga. zie daar.
[Adel en Mathilda]
Adel en Mathilda, 1815, treurspel van Wiselius; zie daar. Zijn beste werk.
[Adele en Theodoor]
Adele en Theodoor, brieven over opvoeding, 1350 blz., vertaald door Betje Wolff;
zie daar.
[Den Langen Adieu]
Adieu, Den Langen -, zie Eduwaert de Dene.
[Adieu-Liedt]
Adieu-Liedt, een van de mooiste zangen van Bredero, gewijd aan Margriete Keyzer;
zie daar.
Vaertwel mijn Lief, mijn Leven:
Hoe kranck is; laes!
't vermoghen by de Menschen, In Godt bestaet het geven Van 't luck en heil;
dat wy den andren wenschen.
[Adinda]
Adinda, zie Saïdjah.
[Ad interim]
Ad interim (In afwachting), tijdschrift in 1944 te Utrecht opgericht onder redactie van Aafjes, Kelk, Emmy van Lokhorst, Jaap Romijn en Gabriel Smit. Ging op in De Gids.
[Aart Admiraal]
Admiraal, Aart -, 1833-'78, geb. te Goeree, directeur v.h. telegraafkantoor te Schoonhoven, schrijver over vragen van de dag. Dageraadsman en verdediger van Multatuli. Schrijver van Flakkeesche Vertellingen in Eigen Haard. Ook onder ps.
Aramaldi.
[Adolf en Emma]
Adolf en Emma, romance van Staring uit zijn eerste tijd, vol romantische gruwelijkheden. Adolf keerde ‘van roem verzaad’ terug naar zijn erfgoed in de Betuwe en naar zijn bruid. Maar die blijkt geschaakt door Folpert van Arkel. Adolf snelt naar 't kasteel van Folpert, dat verlaten blijkt; dwaalt door gangen en
grafspelonken en vindt ‘een Maagdenlijk’.
Hij staart het aan, met scheemrende oogen.
Herkent zijn Bruid!
En ademt, op haar koude lippen, Het leven uit.
[Adolf van Gelre]
Adolf van Gelre, onderwerp van een historische roman van Huf van Buren, Hertog Adolf, 1887; en van een drama van Marcellus Emants, 1888; in verzen.
[Adonias]
Adonias, koning Davids oudste zoon, kroonzuchtig, stond met de aartspriester Abjathar en met de veldheer Joab naar het Rijk, maar verloor de strijd tegen Salomo, die hem liet ter dood brengen. Hoofdpersoon in Vondels drama Adionas of Rampzalige Kroonzucht, opgedragen aan Jacob de Graeff, Jongkheere van Zuidpolsbroek, burgemeester van Amsterdam, 1661.
[Adriaan de Mérival]
Adriaan de Mérival, roman van Allard Pierson; zie daar.
[Adriaantjes]
Adriaantjes, realistische schetsen van Van Deyssel, in Kind-Leven, sedert 1904.
[Cornelis Adriaensen]
Adriaensen, Cornelis -, Broer Cornelis, 1521-'81, Franciscaan, berucht om zijn sermoenen tegen de ketters, ook bij de Roomsgezinden. Over hem het volksboek:
Historie van B. Cornelis Adriaensen van Dordrecht, Minrebroeder binnen die Stadt van Brugghe inde welcke warachtelick verhaelt wert de discipline en secrete penitentie of geesselinge die hij gebruyckte, oock veel bloetstortige sermoonen teghen de Calvinisten, Lutherianen ende Doopers vol leelike lueghenen en abominabile woorden, etc. Amst. C. Claesz. 1592. m. houtsn. op de titel.
[Heynsoon Adriaensen]
Adriaensen, Heynsoon -, zie Rethorycke.
7
[J.B.C. Adriaensen]
Adriaensen, J.B.C. -, 1847-1917, onderwijzer te Leuven, 1880 schoolopziener te Lier, Vlaams schrijver en dichter, ook voor toneel. Stelde de bloemlezing Vlaamsche Poëzy samen. Schreef ook onder ps. Jan Jans.
[Xaveer Adriaensens]
Adriaensens, Xaveer, pseud. Arie Sanden, uit Turnhout, 1867-1935, schreef een dichtbundel ‘Licht en Leven’, humoristische prozawerken en sociale studies.
[M.J. Adriani]
Adriani, M.J. (1771-1845), predikant te Oude-Pekela, Nuts-schrijver, hield de feestrede bij 't eerste monument van Heiligerlee, 1826.
[Advocaat der Vaderlandsche Kerk]
Advocaat der Vaderlandsche Kerk, schreef 1770 een reeks Brieven tot afweer van de aanvallen op de heersende kerk; reeds in 1771 was een tweede druk nodig. Fel aangevallen door Betje Wolff in haar gedicht Aan mijnen Geest. Zie Barueth.
[De geleerde Advocaat]
Advocaat, De geleerde -, d.i. de advokaat op de ladder, blijspel van J. Hoogstraten.
1707, naar Den Vermakelyken Avanturier, van Heinsius.
[De Advocaat in de Caricatuur]
Advocaat in de Caricatuur, De -, studie van Corn. Veth, 1925.
[Adwaïta]
Adwaïta, ps. van J.H. dèr Mouw. (Adwaïta is de eenheid van de gehele bezielde schepping volgens de Indische wijsbegeerte).
[Van Sente Aechte]
Aechte, Van Sente -, zie Sint-Aechte.
[Aëddon]
Aëddon, gedicht van Hofdijk; zie daar. Liefdesgeschiedenis van Olwene en de Kelt
Aëddon, als lijst voor de beschrijving van Oud-Germaanse zeden; 1852. Het zou een
echt nationaal heldendicht der natie worden. Bij al zijn Ossiaanse rhetorica de eerste
poging om de oud-Germaanse wereld te doen herleven.
[Aefgen Jansdr.]
Aefgen Jansdr., werd 1583 de vrouw van Roemer Visscher, de moeder van Anna en Tesselschade en nog 4 andere kinderen; de gastvrouw in het Roemershuis.
[Nieuwsgierig Aegje]
Aegje, Nieuwsgierig -, klucht van Bormeester, 1662, met haar avonturen te Antwerpen; zelfde stof als Tryntje Cornelis van Huygens. Opnieuw bewerkt door A. van Bogaert, 1679. 't Kluchtigh avontuurtje van Aeghje van Enkhuyzen komt voor in De gaven van de Milde St. Marten, 1654.
[Vanden Sacramente van Aemsterdam]
Aemsterdam, Vanden Sacramente van -, gedicht van Willem van Hildegaersberch over het ‘Mirakel van Amsterdam’, 1345, waarbij het H. Sacrament allerlei wonderen verrichtte. Ter ere van het Sacrament werd de Nieuwe Zijds-Kapel gebouwd, waar ook verder vele wonderen geschiedden:
Sulc die quam met swaren pande, (Menigeen kwam met zwaar ongemak) Ende brocht twee crucken in sijn hande, Ende ghinc te huus mit sonden leden.
[Aendachtigh Liedt-Boeck]
Aendachtigh Liedt-Boeck, de bundel stichtelijke verzen van Bredero.
[Aen de Belgen]
Aen de Belgen, beroemd gedicht van Jan Frans Willems, 1818, verdediging van taal en vaderland, aansporing aan de Z. Ned. dichters tot samenwerking met de N.
Nederlandse; inleiding tot zijn Verhandeling over de nederduytsche Tael- en letterkunde.
Het voegt u, Belgen, niet voor anderen te wijken.
Uw tael draagt van uw' aert onloochenbare blijken.
[Aeneas]
Aeneas, Trojaans held, zoon van Aphrodite, vader van Ascanius, stichter van Alba
Longa in Italië en dus van Rome. Zijn omzwervingen zijn door de L. dichter Vergilius
bezongen in de Aeneïde, 24 v.C. De eerste Ned. Aeneïde is van Heinric van Veldeke,
1175-'90. Dan komt die van Cornelis van Ghistele, 1556. In 1552 was het spel van
Eneas ende Dido gedicht door De Mol van De Goudsbloem te Antwerpen, met twee
zinnekens: ‘Ongeleerd Begrijpen’ (Berispen) en ‘Onwetende Schimpen’; zie Handel
Vondel bouwde zijn treurspel Gysbrecht op naar het verhaal van de ondergang van Troje in de Aeneïs, 1637. In 1646 vertaalde hij al de werken van Vergilius, ook Eneas, in proza; in 1660 in verzen.
Westerbaen vertaalde de Aeneïs; met lofdichten van Constanter, J. de Decker, Blasius, 1662. Focquenbroch maakte het oude heldendicht nieuw in zijn burleske navolgnig De Eneas in zijn Zondaagspak naar Scarron. Hij voltooide echter slechts het 1e en 2e boek; daar voegde Langendijk in 1715 het 4e bij.
Een navolging van Aeneas bedoelde Lambert van den Bos met zijn Batavias of Bataafsche Aeneas; zie daar.
In Bodecheer Benninghs treurspel Dido, 1634, is het 2e en 4e boek der Aeneïs verwerkt; Didoos Doot, treurspel van Andries Pels, is van 1668; Eneas of Vader des Vaderlands van J. Neuye, 1667; het treurspel Eneas of Ondergang van Troje van J.
v. Hoogstraten, 1710. Eneas en Turnus is een treurspel van Rotgans; zie Eneas. De 1e-4e zang van de Eneas vertaald door Pieter van Winter, 1804-'6. zie daar. In 1828 verscheen de vertaling van Aeneas van A.W. Engelen; in 1862 de metrische vertaling van S.J.E. Rau.
Van 1929 is de vertaling der Aeneïs van J.J. Terwen.
[Aeneïde of Aeneïs]
Aeneïde of Aeneïs = het verhaal van Aeneas.
[Aen het Vlaemsche Volk]
Aen het Vlaemsche Volk, vlugschrift voor de Vlaamse taalrechten van Lodewijk
Gerrits, 1850 uitgegeven door de Olijftijk; zie daar.
8
[Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste]
Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste, 1650, van Vondel, handleiding voor jonge dichters; prijst aan het oprichten van een ‘Parnas’ als in Italië, een
dichtgenootschap. Volgt Horatius, doch heeft daarbij veel eigen inzicht; verdedigt de moedertaal. Van Horatius is zijn stelling: ‘Natuur baert den Dichter, de Kunst voedt hem op’. En onder de hoogste kunst, die van het treurspel, verstond hij aandoening, weergegeven in verheven taal. Een nieuwe Aenleiding werd opgenomen in de eerste jaargang van de Bydragen van Minima Crescunt, 1759. Vondels
Aenleidinge werd 1750 berijmd door Jan van Gerwen.
[Aernout]
Aernout, blijkens het hs. van Dyck een van de beide dichters van Reinaert; zie daar.
De aanhef luidt daar:
Willam die Madocke makede, Daer hi dicke omme wakede, Hem vernoyde so harde Dat ene avonture van Reynarde In dietsche was onvolmaket bleven, Die Aernout niet en hadde bescreven...
Volgens Dr. Van Mierlo is alleen Willem de dichter.
[Aernoutsgezellen]
Aernoutsgezellen, in de M.E. de naam van landlopers, bedelaars, zwervers en doorbrengers. Zij doen een pelgrimstocht naar Sinte Heb-niet langs Smachtenburgh, Droevendael, Krancken troost door Hongherije naar Zober Convent. Zij komen voor in verzamelingen als de Veelderhande Genuechlijcke Dichten, 1600. Studie van Dr.
J.W. Muller in Ts. Ned. T. en Lett. 38 en 39. Onder deze Aernoutsgesellen vond men muzikanten, zangers en dichters.
[Huib Aerts]
Aerts, Huib -, 1908, Vlaams romanschrijver. Heimwee 1941.
[José Aerts]
Aerts, José, pseud. Albert Westerlinck.
[Aertzney der Sielen]
Aertzney der Sielen, satire op de onderscheiden sekten, van Coornhert, geschreven in 1570 tijdens zijn ballingschap te Xanten.
[Aesopus]
Aesopus, zie Esopus.
[Aesthetica]
Aesthetica, de leer der Schoonheid, kwam op in de 18e eeuw. Grote invloed ook te onzent oefende Laokoon van Lessing, 1766, over de grenzen van schilder- en dichtkunst. Evenzeer werd Winckelmann, de kunsthistoricus, hier bekend en vooral ook Sulzer, Theorie der Schönen Künste und Wissenschaften, vertaald door H. v.
Alphen 1778.
[Korte Afbeeldinge eenes rechten Huys-vaders]
Afbeeldinge eenes rechten Huys-vaders, Korte -, gedicht van Cats, dat aan Het Houwelijck voorafgaat: mannen mogen hun vrouwen niet slaan; zij moeten geen brompotten zijn in huis en daarbuiten vrolijke Fransjes, enz.
[Afdrukken van Indrukken]
Afdrukken van Indrukken, bundel schetsen van Lodewijk Mulder en de Oude Heer Smits, 1854; humoristische copieerders van het dagelijks leven.
[Willem van Afflighem]
Afflighem, Willem van -, 1210-'97, geb. te Mechelen, prior van het beroemde Benedictijnerklooster te Afflighem, Brabantse abdij bij Aalst. Hij dichtte tussen 1250 en '63 het Leven van St. Lutgart. Gestorven als abt van Sint-Truyen. Van het Leven zijn het tweede en derde boek over, samen 20 000 verzen. Daarin een beeld van de mystieke minne. Van hem bleef ook een L. leven van Beatrijs van Nazareth bewaard.
Verder wordt het Dietse Leven van Jezus, uit het L., de oudste Ned. bijbelvertaling wel aan hem toegeschreven.
[Affodillen]
Affodillen, bij Homerus de bloemen, geplant bij de ‘toegang des doods’; grafbloemen.
Titel van een bundel gedichten van Bilderdijk, 1814.
[Afrikaans]
Afrikaans, het Nederlands, dat in Zuid-Afrika gesproken wordt; heeft zich tot schrijftaal ontwikkeld, 't Eerste stuk, in 't Afrikaans gedrukt, is te vinden in de Reize over Kaap de Goede Hoop van M.D. Teenstra, 1830. In 1916 erkend als taal der kerk naast het Nederlands. Nu de taal van schrijvers, dichters, kranten, bijbelvertaling;
als officiële taal erkend naast het Engels, 1925. Kaapstad de zetel der wetgevende
macht, Pretoria van de regering, Bloemfontein van het Hof van Appèl. In 1933 kwam
de Afrikaanse bijbelvertaling gereed. Bibliografie van Afrikaanse boeke (1861-1943)
door P.J. Nienaber te Johannesburg. Over Herkomst en Groei van 't Afrikaans een
werk van Dr. G.G. Kloeke, 1950. Zie ook J. Kamp.
Afrikaanse Sofonisba, d' -, roman in 1661 uit het F. vertaald van François de Soucy;
navolging van een Amadis-roman.
[Eerste Afrikaanse Taalbeweging]
Afrikaanse Taalbeweging, Eerste -, sedert de oprichting van het Genootschap van Regte Afrikaners, 1875; onder de leuze Skrijf soos jij praat; onder leiding van S.J.
du Toit. Liep dood in de Tweede Boerenoorlog, 1899-1902.
De eerste Afrikaansche taalbeweging en zijn letterkundige voortbrengselen, proefschrift van Lydia v. Niekerk, Amsterdam 1916. Reeds in 1880 verscheen Geskiedenis van die Afrikaanse Taalbeweging door een ‘Lid van die Genootskap van Regte Afrikaners’, d.i. S.J. du Toit, die ook Suid-Afrikaanse Volkspoëzie uitgaf.
Een overzicht in De Zuidafrikaanse Letterkunde, vlugschrift van A. Coetzee, Brussel 1938.
[Tweede Afrikaanse Taalbeweging]
Afrikaanse Taalbeweging, Tweede -, na de Vrijheidsoorlog, veel meer dan
Taalbeweging alleen; strekte zich uit over alle kunsten en wetenschappen, over de
gehele ontwikkeling en beschaving. Eerste man
9
Eugène Marais, met het gedicht Winternag, 1904. Eerste Driemanschap: Jan Celliers, Dr. J.D. du Toit (Totius) en Dr. C.L. Leipoldt. Tweede Driemanschap: C.J.
Langenhoven, D.F. Malherbe en Dr. A.G. Visser.
De grote overwinningen: toelating van het Afrikaans op de scholen, 1914; erkenning door de Kerk 1916-'19, door de Universiteit 1918, door de Staat 1918, volledig 1925.
G.S. Nienaber gaf 1931 zijn studie uit over Die Afr. Beweging. Reeds in 1920 verscheen Taal en Poëzie van de Tweede Afr. Beweging van E.C. Pienaar. In 1927 kwam Die Prosa v.d. Tweede Afr. Beweging van P.C. Schoonees; in 1937 Die Hollandse Taalbeweging van A.J.D. de Villiers; van 1939 is De Nieuwere Afrikaanse Poëzie van W.E.G. Louw. Zie ook Bosman. Overzicht bij S.P.E. Boshoff, Volk en Taal van Suid-Afrika, 1921. In 1938 De Afrikaanse roman-tematologie van P.J.
Nienaber; in 1940 Dr. F.E.J. Malherbe Aspecte van Afrikaanse literatuur. Van 1941 is Die Geskiedenis van die Afrikaanse Beweging door P.J. en G.S. Nienaber.
In 1947 verscheen Ontwikkelingsgang der Z. Afrikaanse Letterkunde, met bloemlezing, door Dr. Rob Antonissen te Antwerpen; geprezen door Greshoff. Van 1946 Stiebeuel (Stijgbeugel), bloemlezing van D.J. Opperman en F.J. le Roux te Kaapstad. De 4e druk der Afrikaanse Literatuurgeskiedenis is van 1947, van Dr. G.
Dekker.
[Afrikaens Thalia]
Afrikaens Thalia, zie T.
[Afrikaner Bond]
Afrikaner Bond, in de Kaapkolonie, gesticht 1880 door Ds. J.S. du Toit, om een verenigd Z.-Afrika tot stand te brengen; in 1883 werd er onder invloed van Hofmeyr bijgevoegd: onder Britse vlag. Voorman in Transvaal Generaal P.J. Joubert. De Inval van Jameson, Dec. '95, bracht Hofmeyr en vele anderen tot bezinning; de Bond verloor zijn betekenis tijdens de Boerenoorlog; bij de stichting der Unie in 1910 is hij verdwenen. Opgegaan in de Nationale Partij.
[Afrikaners]
Afrikaners, de afstammelingen van Nederlanders in Zuid-Afrika, die Afrikaans, d.i.
Boeren-Hollands, spreken.
[Genootschap van Regte Afrikaners]
Afrikaners, Genootschap van Regte -, tot bevordering van de Afrikaanse taal, gesticht 1875 door S.J. du Toit te Paarl en Arnoldus Pannevis, een Nederlander, leraar te Paarl. Begon met een krant Die Patriot, die in 1880 reeds 3000 intekenaren telde. Nog voor het jaar 1900 waren 100 000 Nederl. en 60 000 Afrikaanse boeken en werkjes gedrukt. Daarbij het volkslied van C.P. Hoogenhout en Du Toit; zie daar.
Gedenkboek uitgegeven door de Afr. Studentebond; 1926. In 1880 ging het
Genootschap over in de Afrikaner Bond.
[Afscheid]
Afscheid, lyrisch gedicht van Bilderdijk, Januari 1811 voorgedragen te Amsterdam in de Mij. v. Fraaie Kunsten; de aanhef een somber gedicht op zijn aanstaand afscheid van de wereld; het slot met de voorspelling van Hollands verlossing. Dit werd bij de uitgave door de F. censuur geschrapt.
[De Aftogt der Engelschen en Russen]
Aftogt der Engelschen en Russen, De -, 1799, staatkundig toneelstuk; zie E.
[Agatha]
Agatha, ps. van Reintje de Goeje. (Agatha, Gr. = de Goede).
[Agatha Welhoek]
Agatha Welhoek, zie W.
[Agon Ageng]
Ageng, Agon, sultan van Bantam, d.i. de Grote, 1651-'83, streefde naar herstel van de oude macht van Bantam; oorlog met de V.O.C. 1656-'59; lokte behalve de Engelsen ook Fransen, Denen en Portugezen in zijn gebied. Tijdens de opstand van Troenodjojo werd de hulp van Aroe Palakka tegen Ageng ingeroepen, 1678. Ageng deed 1680 afstand ten behoeve van zijn zoon Sultan Hadji, doch daar deze in onderhandeling trad met de V.O.C., liet Ageng zich opnieuw als sultan uitroepen. Maar hij viel in handen van zijn zoon, die hem naar Batavia zond, waar hij † 1692. Zijn naam was Abdoe'lfatah; hij was een van de merkwaardigste Indische vorsten en bracht Bantam tot grote bloei.
Hoofdpersoon in het treurspel van Van Haren; zie Agon.
[Agent van Nationale opvoeding]
Agent van Nationale opvoeding, titel van de minister van onderwijs tijdens de Bataafse Republiek. De eerste was Theodorus van Kooten, Feb. 1798-April '99, toen vervangen door J.H. v.d. Palm, 1799-1805. Deze stelde Ds. Weiland aan voor 't opstellen van een spraakkunst en Siegenbeek voor de regeling der spelling.
[Agis]
Agis of de Republiek Sparta, treurspel door Gerrit Paape, te Antwerpen 1788, ‘met broederlijke toegenegenheid opgedraagen aan de Hollandsche Emigranten, door hunnen Lotgenoot’. In proza; 5 bedrijven.
[Agnes]
Agnes, gravin van Loon, spoorde Heinric van Veldeke, haar leenman, aan tot de
berijming van de legende van Sint-Servaes.
[Agnes de Castro]
Agnes de Castro, zie Ines de Castro.
[Agnietenberg]
Agnietenberg, klooster des Gemenen Levens bij Zwolle. Thomas à Kempis verbleef er 17 jaar. Afgebroken 1581.
[Agnietjes]
Agnietjes, de schetsen van de ‘burgervrijage’ tussen Kobus en Agnietje in Van Effens Spectator.
[Sultan Agon van Bantam]
Agon van Bantam, Sultan -, treurspel van Onno Zwier van Haren, 1768. In
Frans-klassieke vorm, veroordeeld door de kunst-
10
rechters van zijn tijd: ‘het verzenmaken is 's mans zaak niet’ (Vad. Letteroefeningen).
En op de Schouwburg van Amsterdam werd het stuk niet opgevoerd; Corver probeerde het, maar slaagde niet. Het drama verklaart de haat der inlanders uit de dwingelandij van de Nederlanders. In Taal en Letteren IV verscheen een artikel van Van Heeckeren over Agon: ‘Een voorganger van Multatuli’. Bestreden door W.M.F. Mansvelt in De Gids van 1920. zie Ageng.
[Johann Agricola]
Agricola, Johann -, 1494-1566, uit Eisleben, gaf de eerste verzameling Duitse spreekwoorden uit, 1529. zie Spreekwoorden en vergelijk Erasmus' Adagia.
[Rudolf Agricola]
Agricola, Rudolf -, d.i. Roelf Huisman uit Baflo, 1442-'85, een der grootste Humanisten, kenner van het Latijn, was in Italië geweest, werd hoogleraar te Heidelberg ‘De pionier van West-Europa’.
[Agrippine]
Agrippine = Keulen. Aan Agrippine droeg Vondel zijn treurspel Maeghden op, dat in Keulen speelt.
[De Agrippijnse Zwaan]
Agrippijnse Zwaan, De -, de Agrippiner, naam voor Vondel, die in Colonia Agrippina, d.i. Keulen, geboren was.
[Agulant]
Agulant, koning der Saracenen, die zich van Frankrijk meester maken wil. Stelt aan Karel de Grote voor, dat van weerszijden 12 ridders tegen elkaar strijden, dan 100, dan 1000 ridders. Dan volgt de bloedige strijd, verhaald in De Lorreinen. zie daar.
[Ahacha]
Ahacha, Guinese romance van Bilderdijk, 1788. Een negerin beschreit haar jeugdige echtgenoot Ahacha, die vermoord ligt.
[Ahasverus]
Ahasverus, I. de Wandelende Jood. Ten Kate schreef 1837 het berijmde verhaal De
dood van Ahasverus, in 1839 gevolgd door Ahasverus op den Grimsel, bewonderd
door de tijdgenoten. De geschiedenis van De Wandelende Jood opnieuw bewerkt
door August Vermeylen, René de Clercq en v. Moerkerken. In 1947 een spel van
Ahasverus, Ik zoek Christenen van Anthonie Donker. Ahasverus van Vermeylen is
buitengewoon schoon van taal en rijk van inhoud. Hij is de geboren opstandige, vasthoudende dadenmens.
II. toneelspel van Heyermans over de Jodenvervolging in Rusland; mystificatie na de val van Dora Cremer; zie daar.
[Aimonskinderen]
Aimonskinderen, zie Heemskinderen.
[Aiol]
Aiol, een van de F. Karelromans; een ridder, die voor zijn vaders recht opkomt.
Tweemaal in 't Mnl. overgezet; fragment bewaard. Uitgegeven door J. Verdam, 1881.
[Lieuwe van Aitzema]
Aitzema, Lieuwe van -, 1600-'69, uit Dokkum, resident der Hanze in Den Haag;
schrijver van Saeken van Staet en Oorlogh, 15 delen, van 1621-'68.
Bij hem het bekende versje in 't kerkezakje te Amsterdam bij de plotselinge dood van Willem II:
De Prins is doodt, Mijn gaef vergroot, Geen blyder maer In tachtig jaer.
[A. J]
A. J, schuilnaam van K.J.L. Alb. Thijm, dat is Alberdingk Junior, als schrijver van een letterkundig levensoverzicht van zijn vader en later van Multatuli.
[Ajax]
Ajax, legeraanvoerder voor Troje; in Vondels treurspel Palamedes = prins Frederik Hendrik.
[Akademie]
Akademie, zie Academie, Amsterdamsche en Nederduytsche A.
[Akbar]
Akbar, de grote sultan (1556-1605) in Voor-Indië; titel van een roman, 1872, van Limburg Brouwer Jr., zie daar.
[Heinric van Aken]
Aken, Heinric van -, geb. te Brussel, pastoor van Corbeke bij Leuven, † vóór 1330.
Hij dichtte de berijmde ridderroman van Heinric ende Margriete van Limborch;
Heinric zoekt zijn verloren zuster, beiden hebben veel avonturen. Verder vertaalde Van Aken de Roman van de Roos, het uitvoerige F. gedicht over de liefde, ±
1280-1300. Dan Hugo van Tabarie, een strofisch verhaal, hoe deze ridder, gevangen genomen door sultan Saladin, deze sultan tot ridder sloeg; voltooid 1299. Vertaald uit het F.: De l'Ordene de Chevalerie, uiteenzetting van het ridderwezen; uitgegeven door J.F. Willems in Belg. Museum VI. In 1950 gaf P. de Keyser het gedicht Van den Coninc Saladijn ende van Hughen van Tabaryen opnieuw uit.
[Piet van Aken]
Aken, Piet van -, geb. 1920 te Terhagen, Vlaamse romanschrijver. Schreef een novelle ‘De falende God’ en twee zeer verdienstelijke romans, ‘Het Hart en de Klok’
en ‘De duivel vaart in ons’.
[Op de Vrede van Aken]
Aken, Op de Vrede van -, lofzang van Sara Maria van der Wilp, 1748.
[W. v.d. Aker]
Aker, W. v.d. -, geb. 1901 te Antwerpen, dichter, navolger van Wies Moens.
[De Akerboom]
Akerboom, De -, Kamer van Rethorycke te Vlaardingen, met de zinspreuk ‘Aensiet Liefde’, gesticht 1433, in verval geraakt, opnieuw bevestigd, riep 1616 de Hollandse Kamers op tot het vertonen van een spel. zie Vlaerdings Redenryckbergh.
[Akkerleven]
Akkerleven, beroemd geworden gedicht van Poot; tegenstelling tussen land en stad.
Hoe genoeglijk rolt het leven Des gerusten landmans heen, Die zijn zalig lot, hoe kleen, Om geen koningskroon zou geven.
[Broeder Alaerd]
Alaerd, Broeder -, en andere Franciscanen uit Utrecht verzochten Maerlant Het
Leven
11
van Sinte Franciscus te dichten; Maerlant gaf een vertaling van het L. van Bonaventura en Vulcanius.
[De Hertog van Alba in Spanje]
Alba in Spanje, De Hertog van -, novelle van Mej. Toussaint, 1842. Een van haar
‘drie novellen uit Spanje’.
[Albe]
Albe, pseud. van Renaat Joostens, geboren te Mechelen in 1902. Mystiek dichter.
Praeludium, Cherubijn en Mensch. Schreef ook katholieke toneelstukjes voor de jeugd en een bundel symbolische schetsen: Miniaturen.
[Catharina Alberdingk Thijm]
Alberdingk Thijm, Catharina -, 1849-1908, dochter van Jos. Alb., romanschrijfster.
Schreef ook J.A. Alb. Thijm in zijne Brieven, 1896.
[Jan Karel Alberdingk Thijm]
Alberdingk Thijm, Jan Karel -, S.J., 1847-1926, zoon van de volgende, schrijver van novellen en gedichten; † te Mariëndaal.
[Josephus Albertus Alberdingk Thijm]
Alberdingk Thijm, Josephus Albertus -, 1820-'89, vestigde in zijn Volks-Almanak voor Katholieken de aandacht weer op Stalpaert van der Wiele, 1853, '54, '56. Gaf 1852 een bundel Oude en Nieuwere Kerstliederen uit. Zijn zinspreuk was Nil nisi per Christum = niets dan door Christus. Hij werd 1876 hoogleraar aan de Academie voor beeldende kunsten te Amsterdam, letterkundige en geschiedschrijver, een der grote voorvechters voor de R.K. zaak in Nederland, vooral ook als redacteur, 1855-'86, van zijn tijdschrift De Dietsche Warande. Schreef ook onder ps. Pauwels Foreestier, Buikslooter. Als dichter stond hij sterk onder de invloed van Bilderdijk:
U min ik, Oude!
met uw stroefgeplooide trekken!
