Spieghel der werelt

(1)

Peter Heyns

bron

Peter Heyns, Spieghel der werelt. Met illustraties van Abraham Ortelius. Christoffel Plantijn, Antwerpen 1577

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/heyn002spie01_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd

zijn.

(2)

Tot den besiender.

HIERmoeghdy, ô cleyn Werelt, van Godlycker aert, In uwen Spieghele claerlyck aenschouwen,

Hoe d'almoghentheyt Gods, rustende onbeswaert Naer t'scheppen, op syn sterckte v can onderhouwen:

Oock hoe syn wysheyt, met een lieflyck voort-douwen, V wonderbaerlyck bestiert en seer syn bewaert,

V dryuende zee stilt, v woest landt helpt bouwen;

En uwen naem, lof en faem, wyt en breet vermaert:

Voorts hoe syne naeckte waerheyt vol trouwen V met een doorschynende licht heerlyck verclaert, En wat in v is bescheedelyck openbaert.

Wie dan dit siende, waerneemt des boecks ontvouwen, Inder eeuwicheyt de sulcke gheen ghequel = naert:

God en hem seluen kennen is s'menschen wel = vaert.

Niet sonder Godt.

Peter Heyns, Spieghel der werelt

(3)

Specvlvm mvndi

Prudentia Dei; Omnipotentia Dei; Veritas Dei; Requiescens a cratione Omnipotens mundiem fortitudine sua sustentat, prudential sua gabernat, et veritate sua illuminat. Vernite et videte opera Dñi. Psa.

(4)

Privilegie.

D

E

Conincklycke Maiesteyt heft toe-ghelaten Philips Galle, coper-snyder, te moghen drucken oft doen drucken, ende vercoopen in syne landen van herwaerts-ouer, den Spieghel der Werelt, ghestelt in ryme door M. Peeter Heyns: Verbiedende allen const-snyders, boeck-druckers oft boeck-vercoopers den seluen Caert-boeck niet te moghen volghen int groote noch int cleyne: oft elders na-ghedruckt wesende, in dese landen te brenghen oft te vercoopen den tyt van acht iaren gheduerende, ingaende ten tyde dat de zelue Caert-boeck sal voldruct wesen, opte confiscatie van alle de voorseyde boecken, ende opde verbeurte van tachentich Carolus guldenen. Gedaen te Bruessele den twintichsten dach lulij, 1577.

Onderteeckent Iac. Blyleuen.

(5)

[Edelen, wysen, ende voorsienighe heeren]

EDELEN, WYSEN, ENDE VOORSIENIGHE HEEREN: HEER HENDRICK VAN BERCHEM, Riddere, heere van Berchem, &c. Hooft-man der constigher Violieren binnen Antwerpen, ende vandan Bloeyenden Wyngaert tot Berchem: Ende heer Nicolaes Roccox, Riddere, Hooft-man der lustigher Goudbloemen alhier, beyde Borghe-meesters deser voorseyder stadt, myne goet-gunstighe Heeren.

Edele, wyse, ende voorsienighe Heeren, dat ick my verstoutt hebbe uwer Eer. dit cleyn begryp der Werelt toe te schryuene, dwelck ick; te wyle ick in desen bedroefden tydt, door den verderffelycken crychs-handel, metmyne schole weynich te doene hadde; in dichte ghestelt hebbe, wt het groot Theatre vanden wyt vermaerden Abraham Ortelius, der Coninckl. Ma

^t

. Geographe, en is niet alleene om dat

(6)

uwe Eer. beyde groote lief-hebbers ende voor-standers onser Duytscher Rhetorycken syn; maer veel meer om dat sy dickwils weerdichlyck last ghehadt hebben om dese werelt te helpen bestieren: als synde onder den meesten Monarche der Herstenheyt (onsegheducgtighe Heere, wien het voor (groot Tooneel toe ghe-eyghent is) Rechters ghestelt ouer onse stadt Antwerpen, die schier by allen volcken een cleyne werelt gheacht wordt, ende dat niet sonder merckelycken aenschouwen mach, by naer allen t'ghene dat in de groote in verscheyden eynden te soecken en te vinden is: niet alleene alderhande goeden en waren, fraeyicheden en consten, veelderley talen en spraken, ryckdom en weelde, maer oock alle armoede en verdriet, ia druck en lyden. Dwelck wy nv (naer dat wyt eenen langhen tyt van verre, heden hier, morghen daer; soo docg

(7)

desen onghestadighen cloot des ghelucks ende onghelucks nommermeer stille en leyt, by anderen ghesien hebben) wel dapperlyck gheuoelt ende ghesmaeckt hebben.

Maer is de blyschap ende de Ureucht van onse aldermeeste wel-vaert ende voorspoet oyt wel soo groot gheweest, d'ellende ende onghenoechte van dese onse onlanghe gheledene bangicheyt en noot en was noch veel meerder? Ia soo groot (doch om de menichfuldicheyt onser sonden wille) dat ick twyffele oftment niet tonghen soude connen wt spreken, oft met pennen moghen beschryuen: Ghelyck uwer Eer, dat vry niet onbekent en is, al ist sake dat sy inde meeste rasernye onser werelt, om nootsaken

+4. Nouembr. 1576.

af-wesich waren: want het verlies van goet en bloet, daer

⁺

beneuen de Uerbrande schoone ghebouwen, dat elcken ghe-

(8)

+27. Febr. 1561.

noech te bedencken gheuen, ende sonderlinghe van ons heerlyck

⁺

onweergaeyelyck Stadt-huys, waer van uwe Eer. oock t'samen den eersten steen gheleyt hebben.

Wien mocht ick dan ditte beter toe-ghescgickt hebben, dan uwer Eer. die nv rechts weder t'samen ghevoecht syn, om het verwerde ende vervallene te helpen ontwerren, ende weder op den ouden goeden voet te brenghene, ghelyck sy voor-tydts het veroude hebben helpen vernieuwen. Het welck ick hope dat niet alleene wy, maer alle die rontomme ons verwoest syn, door uwe cloecke wysheyt ende gheleert verstant, metter hulpen Gods, haest gheluckelyck ghewaer sullen worden. Ende hier en tusschen sal ick den Almachtigchen soo ootmoedelycke bidden, ons dit ghenadelyck t'synder eeren te willen Ionnen, als

(9)

ick op uwer Eer. hertelyck begheire int beste te willen nemen, ende te beweirene den slechten arbeydt van haren goet-willighen ondersaet, die ouerlanghe wel ghewenscht heeft eens de middel te moghen vinden om uwer Eer. syne danckbare dienstwilligheyt te bewysene. Wt onser scholen in den Lauwerboom, desen 24. Iunij 1577.

Vwer Eer. ootmoedighe dienaer Peeter Heyns.

(10)

Een t'samen-sprekinghe tvsschen Phillipe Galle, ende M. Peeter Heyns.

P.G.

COMPEREHeyns, al begheefdy v noy tot stellen, Soo moet ick v nochtans noch eens daer om quellen;

Myn bede hope ick en suldy niet weer-leggen = nou.

P.H.

T'moest voorwaer groot syn dat ick v ontsegghen = sou:

Ghebiedt maer, lieue Compere, ist in mynder macht, Ick salt doen.

P.G.

Anders hebbe ick oock van v niet ghewacht:

Vwen arbeydt wil ick gheirne wel beloonen.

P.H.

Swyght doch daer af: maer seght wat is.

P.G.

Ghy moet croonen,

Eeren en louen een cleyn boecxken lof-waerdich, Met de groote trompette uwer Musen aerdich.

P.H.

Wat boecxken?

P.G.

Een paereltgen dat de werelt gheheel

Lustich af-maelt, en groot toont op een cleyn toonneel.

(11)

P.H.

Meyndy Landt-tafelkens?

P.G.

Ia-ick: t'es gheraden.

P.H.

Ick doe d'een vriendt gheen nut, tot des anders schaden.

V baet int cleyn, sou Abrahams groot verminderen.

P.G.

Wat? Soud' ick om myn nut myn vriendt verhinderen?

Meyndy dat ick Abram Ortels niet en kinne?

Dat ick ons beyder vriendt min dan ghy beminne?

Oft dat ghy (lieue vriendt) beter dan ick, verstaet, Dat dit ons vriendt gheen schade en is, maer nut en baet?

P.H.

Waendy dat die t'cleyn coopt, t'groot oock sal behoeuen?

P.G.

Dien t'cleyn wel smaect, sal hy t'groot niet willen proeuen?

Wie sal dit cleyn beworp oft monster ontvouwen, Sonder lust te cryghen om t'groot t'aenschouwen?

Dit cleyn postgen sal elck sien in schip oft schuyte, Als t'groote Theatrum t'huys schuylt inde muyte.

Want syn cleynheyt salt elck ouer wech doen draghen, En veel sienders begheerlyck na t'groot doen vraghen, Die noch van Theatro noyt hadden vernomen, Om tot een liggher dat heerlyck werck volcomen, Vlytich te soecken, te sien, en te coopen:

Soo sal t'cleyn t'groot doen slyten by groote hoopen.

(12)

Myn cleyn baete sal onsen vriendt grootelyck baten, En ghy sult ons beyden nut syn bouen maten.

P.H.

Waerlyck ghy becoutt my, waer schynt v meeninghe.

Maer waert niet on-eere, en vriendtschaps vercleeninghe, Dat wy dit voor-nemen ons vriendt souden helen?

P.G.

Hy is van huys. die sorghe vvilt my beuelen.

De misse is voor de door', t' vverck lydt gheen vertrecken.

Ick vvil hem dese gheleghentheyt ontdecken, En claerlyck betoonen in syn vveder-keeren, Dat dit vverck strect tot synder nut ende eeren.

Valt ghy flucx aent rymen met sinnen rustich.

P.H.

V beyder nut en eere onsteect mynen gheest lustich, Om t'vverck te eeren met rym soo leuende en net, Dat het clayn van t'groote vvordt een loflyck trompet.

P. Galle.

Nota.

De cyferen die in dese naer-volghende Epistele totten Wandelaers staen, beteeckenen t'bladt van desen Caert-boeck: ende t'ghetal dat bouen de Caerten staet, bewyst het bladt int groot Theatre.

(13)

Totten Wandelaers.

G

HEMERCKT

dat de noodicheyt ende nutticheyt der Landt-tafelen claerlycken ghenoech bewesen wordt in het voorghenoemde heerlyck Theatre, soo en ist niet van noode hier daer van vele te verhalen, alst oock en is van de dienstlyckheyt van desen, want die wt de ghehandsaemheyt ende oncostlycheyt synder cleynicheyt ghenoech verstaen can worden. Alleen wil ick ulieden (lustighe Wandelaers) hier te kennen gheuen, hoe en waer inne ick dat selue ghevolght hebbe.

+an. 1577.

Ten eersten dan soo hebbe ick (als synen verstandighen beschryuer)

⁺

metten nieuwen iare, de heele Werelt 1. voor my ghenomen, ende hare deelen 3. 4. 5. 6.

wel door-sien hebbende, ben ick met hem (als met eenen vriendt dien ick alderliefste verselle) t'Antwerpen t'schepe ghegaen naer de vruchtbaere ey-landen, Enghelandt 7., Schotlandt 8., en Irlandt 9., van daer voort naer Spaengnien 10., Portugael 11., en Vranck-ryck 12., van waer te paerde door Berry 13., Limaigne 14., Cales 15.,

(14)

Vermandois 16., Prouencen 17., Bourgoignen 18. en Sauoyen, in Duytsch-lant 19.

quamen, daer wy ons redene elck eenen besonderen wech namen: hy na Neder-landt, ende ick door Switzerlandt 20. na Beyeren 21., Saltzburgh 22., Nortgew 23.,

Wirtenbergh 24., en Francke-landt 25.; van hier ben ic, in eenen Nachen sittende, den Ryn af, na Neder-landt 26. ghedreuen, meynende mynen voor(. vriendt daer noch te vinden, maer hy was (ouermidts d'onruste van desen lande) na Denemarcken ghetrocken, dies ick (in Ghelderlant 27., Brabant 28., Vlaenderen 29., Zeelandt 30., Hollandt 31., en Vrieslandt 32. ghesien hebbende wat den Spaenschen handel (meest door het casteel van Antwerpen) daer bedreuen hadde (langs Westphalen 33. op eenen waghen na Ditmers 34. rolde, om hem daer te verteghenen: ende hem daer niet vindende, liet ick my van Denemarcken 35. na Pomeren 36. ouersetten, en reysde voort door Sassen 37., Slesien 38., Bohemen 39., Oosten-ryck 40. en Frioul 41. in Italien 42.; daer hy my (soo ick van de Comosche 43. Zee verlusticht quam) te Milanen 44. willecomme hiet, en trocken doen weer tsamen langs het gheberchte van Piemont 45.

(15)

na Tuscanen 46., Napels 47., Sicilien 48., Sardinien 49., Malta 50., Corfu 51., Candien 52., Cypers 53., Griecken 54., Slauonien 55., Hungheryen 56., Seuenborghen 57., Polen 58. en Oswiecz 59., van waer ick een bodschappe tot Danzic in Pruyssen 60.

dede, en quam in Lyflandt 61. weer by hem, soo hy t'seyl ghinck naer Noord-weghen 62., van waer wy gheraeckten in Moscouien 63., Tartaryen 64., Indien 65., Persen 66., Turckyen 67., en int Heylich-landt 69., daer ick langs Natolien 68. ghecomen synde, ende met hem myne beuaert te Ierusalem ghedaen hebbende, de Pyramiden in Egypten 70., ende d'elephanten in Paep-Ians 71. landt ghinghen besien: daer hoorende dat den Turck weder meester van Thunis 72. was, soo namen wy onsen streeck na Barbaryen 73.; al waer wy op den berch Atlas rustende, de gheil-mooren met sneeu-ballen saghen spelen, tot dat ons de tydinghe quam, dat des Conincs

+8. Nouembr. 1576.

broeder, Dom Ian van Oosten-ryck, in Neder-landt was, ende dat

⁺

den Peys tusschen

+17. Febr. 1577.

hem ende de Staten des Lands (die de voren tot Ghendt daer

⁺

van ghehandelt hadden) tot Bruessel ghemaecht ende wt gheroepen was, doen

(16)

+20. Meerte 1577.

+

hebben wy ons (rechts als den edelen Aerschot synen sone de Prince van Chimay, de Spaensche slotelen ouer gheleuert hadde) met blyschap op de groote Zee ghegheuen; ende voor-wint hebbende, soo syn wy met welvaren en vrolycke ghesontheyt, God loff, weder t' Antwerpen comen in April lest-leden.

Van welcke zee, soo veel als de plaetse hier heeft moghen begrypen, wy op d'eerste Caerte 2. wat verhaelt hebben: ende voorts hebben wy van alle de voornoemde Landen de sonderlingste en eyghenste dinghen beschreuen: als namelyck de

hooft-steden, ende de vermaerste riuieren (weynighe wt ghesteken) ooc wat de natuere dier landen voort-bringhende ons toe-schict. Nemet in dancke, daer mede soo veel profijts doende als wy v hertelyck ionnen: ende door-wandelt met salighen voor spoede dese Werelt.

Errata.

Folio 7, reghele 15. voor Teinse, leest Temse. F. 17, R. 6. haue, hauene. F. 19, R. 8.

coener, coeuer. F. 38, R. 14. maet, maer. F. 48, R. 9. benaut, beuant. F. 56, R. 15.

ghelyck, ghelyckt.

(17)

Beschryvinghe der caerten van de heele vverelt.

+

EDELEgheesten, die gheirne veel vvonders = siet, En daeromme dicvvils lyf en goet auontuert, Oock somtyts verliest, eer ghy vindt besonders = iet, Neemt desen cleynen boeck in v camer bemuert, Stil sittende sult ghy door hem vvorden ghevuert Met luttel teir-ghelts, vry van alle dangieren,

Vvaer ghy sijn vvilt, ia eer ghy paerdt oft vvaghen huert:

1. Int gulden America, d'lant der bloet-ghieren, 2. Int rieckende Asien, vol vremder dieren, 3. Int ghebalsemt Africken, altyt euen heet, 4. Int vvynich Europen, vol zegher manieren, 5. En int vlammich Magellana sonder bescheet.

Hier ouer lant, daer ouer vvater vvyt en breet,

Soo ghy in dees tafel claerlyck moeght mercken = dan Al vindt ghy dees conste in dit boecxken ghereet, Pryst alleen Godt, die alle vvonder vvercken = can.

+ fol. 1. Theat.

(18)

Van der zee.

Hier vvordt v dan de heele vverelt bekent = syn, VVaer de landen vast syn, en vvaerse scheyen,

Vvelcke verd van t'gheberchte en vvelck daer ontrent = syn, Oock hoe de zee haer vvonderlyck can vvt breyen,

Hier styght sy hooghe, elders gaet zy leegh vermeyen;

+8 } uren 4 } uren.

+By Cabo Rosso is noch soo vele ebbe als vloet, En Noortvvaerts van d'Amerische contreyen

Looptse altyt VVest, soo oock de Finlantsche zee doet, En haren afgrondt, daert al in sinckt metter spoet, Schynt rechts onder de Noort-sterre gheleghen:

Hier is zy svvert, ghinder root, meest sout en oock soet, VVaer door sy verscheyden namen heeft vercreghen, Heden is sy stil, morghen heel stuer daer teghen,

Visch-loos en visch-ryck, die onvvaert en van vvaerde = is, Diep en ondiep, tot dienst en ondienst gheneghen;

Ia vremt en vvonderbaer de zee meer dan d'aerde = is.

(19)

Tiipus orbis terrarum. 1.

Quid ei potest videri Magnum in rebus humanis cui aeternitas Omnis totius que mundi nota sit magnitudo cicero A^o1574

(20)

Van den vvint.

Eolus ommers vvel soo selsamen aert = heeft, Syn buyen Neptunus goluen heel ghelycken,

Als hy t'hooft op steeckt de heel vverelt vervaert = beest;

Somtyts bestomt hy landen, duynen en dycken, Somtyts sluypt hy als een dief sonder om-kycken, Ia gansch onghestadich hy onsen vveerhaen draeyt, Nu doet hy synen Eurus ons seylen strycken, En dan met Zephyrum hy ons eens vveder paeyt, Heden ons Auster nat maeckt, en hem seluen baeyt, En morghen drooght Boreas straten en vesten, In Indien hy vier maent ghestaeyich Oost vvaeyt, Voort van VVyn-maent tot Braeck-maent altyt VVesten.

En vanden eersten dach des iaers totten lesten Men hem by Bresilien heel Oost ghesint = siet, Om eenen Coninck en sou hy niet vernesten.

Aerde en vier dvvinghtmen, maer vvater noch vvint = niet

(21)

De nievvve vverelt.

Te recht America men gulden noemt = v,

VVant vvy noyt dack oft vvanden van gout en saghen, Dan in Peru, een lanschap in v beroemt = nv

Daer de paerden oock, doen de Spaengiaerts daer laghen, Door ysers ghebreck, met gout vverden beslaghen:

En die van Azerma, in't cryghen stout,

Haer daer heel en al med' te vvapenen plaghen:

VVant by Quito een meyn is (soo Giraua hout) Daer min aerden vvt ghegrauen vvordt dan gout, Voorts heel vruchtbaer, ommers van suycker ghepresen, D'vvelck ghy ons nu mede deylt soo menichfout, Dat een huys tot vvellust meer besicht van desen Dan voortyts een stadt bruyckte om siecken ghenesen.

Doch sonder d'onse gheen last-dier uvven stal = gheeft, Dan een schaep, van ezels grootte en kemels vvesen:

Maer gheen landt soo ryck dat van hem seluen al = heeft.

(22)

America. 2.

Americae siue noui orbis noua descriptio

(23)

Asien.

Dit deel vvas seer vermaert inden voorleden = tyt, Eensdeel door Babylonien hooch ghesteghen, Soo door Assyrien, Persen en Meden = vvyt Nu door Portogael, dvvelck in tribuyt heeft creghen All' haer hauenen en Sterckten vvel gheleghen,

Van t'Root meir af tot daert by t'hooft van Lampo vloeyt, Metten rieckenden Caneel rycklyck bedeghen,

VVaer van den besten int eylant Zeylam groeyt:

Oock metten Cruyd-naghel die de Molucken voeyt, Maer meest om dat den mensch' hier in vverd gheschapen, Door den Duyuel van de hemelsche erue ontgoeyt, Door Christum bevrydt vander hellen betrappen, En vveer gheérft als een kindt Godts, niet als knapen, Hoe vvel van hun hier op seer luttel ghedacht = vvordt, VVantse vvten Alcoran haer salicheyt rapen,

Maer vvee den lande daer Christus veracht = vvordt.

(24)

Asia. 3.

Asiae nouadescr.

(25)

Afrycken.

Afrycken aen Asien vast ghehecht is, Met een stertken by d'Arabische palen,

Anders vvaert een eylant, niet dat daerom slecht is, VVant het begrypt Barbaryen vremt van talen, D'vvelck in hem heeft vier Conincklycke salen, Marocco, Fessa, Algier, en Thunis plaisant;

Van Egypten (daer-men den Balsem moet halen) Streckende langs den Mid-landschen zee-cant, Totten berch Atlas, by Canarien gheplant;

Biledulgerid, Mooren-ryck, daer beneuen Guineën int sandich Sarra, en Paep-Ians lant, Tusschen de Roy zee, t'Ryck Nubien verheuen, En de Lacken daer den Nyl vvt comt ghedreuen Tot Egypten toe. Ons ghelooue vermeert = hy, Diesmen hem met rusten veel spoets siet aencleuen, VVant t'gaet den lande vvel daermen Christum eert = vry.

(26)

Africa. 4.

Africae tabula noua

(27)

Europen.

Dits vvel d'minste, maer d'best' van de vyf deelen = noch;

Vvant t'begrypt al dat oyt Christen-ryck vverdt gheacht, (Hoe vvel den Turck, door ons-lieden crackeelen = och!

In veel plaetsen onsen Gods-dienst heeft versmacht) T'is heel ghetempert, daerom vruchtbaer, groot van macht, En soo volck, ryck (noyt te vollen beschreuen)

Dat het eens de heel vverelt heeft t'onder ghebracht, Ommers soo verde als die haer bloot had ghegheuen;

En tot noch toe is dien van Europa bleuen Eenighe heerschappye in d'ander deelen groot:

Soo dat schynt dat haer Princen en vorsten leuen, Ia gheboren vvorden om syn der vverelt hoot.

En bouen desen vloeyt alleen vvt haren schoot Den vvyn, vvaer mede alle droef heyt sincken = gaet, Al vverckt hy by velen der memorien doot.

Den vvyn is goet, maer d'oueruloedich drincken = quaet.

(28)

4.

(29)

Evropa. 5.

Sy heeft in haer beschermen op desen = dach Ouer d'achtentvvintich kersten Conick rycken:

Daer t'Roomsche voortyts de bloeme af te vvesen = plach, En noch in eervveerdicheyt gheen desghelycken,

Door Roomen, de hooft-stadt, bekent t'alle vvycken, Ghelyck sy van elcken ghevveest is t'alder tyt, Dees volghende, daer na de heerlyckste blycken, Spaengnen, Vranck-ryck en Duytschlant (ghebenedyt Met d'outste sprake, naer Becanus belyt)

VVindisch-lant, Napels, en Griecken vol onvreden, Hongheren, Polen met Littau, den Moscouvvyt, Denemarcken, Noort-vveghen, Gotlant en Svveden, Vol schoon dorpen, en onvvinlycke steden:

Soo oock d'eylanden (die veel syn) ghestoffeert = fraey, Met heerlyckem huysen en tempels besneden.

T'Christen volck alle ander in consten passeert = vvaey.

(30)

Enghelant.

Van d'eylanden die in Europa omzeylt = syn, Is dit, d'vvelck Albion hiet, t'best' dat vvy vveten:

Nu in tvvee edel Coninck-rycken ghedeylt = fyn, Als Enghelant int Zuyden, t'grootste ghemeten, En Schotlant Noorden aen de Tvveda gheseten, T'gheeft het fynste ten, voeydt de grootste honden fel;

Vanght de lackerste oesteren diemen mach eten, En alle lyf-cost isser coeuerder dan el:

Bouen al ist schaep-ryck, die sonder ghequel Van vvoluen (vvanter gheen en syn) altyt vveyen, Van vvelcker vvol' (die de beste is) d'invvoonders vvel Soo veel lakenen maecken en carseyen,

Dat sy haer schier ouer al de vverelt spreyen,

Door Londen de hooft-coop-stadt, en s'Conicks-hoff = oock, Daer hem de Temse onder een schoon brugh' laet leyen.

Goet landt, quaet volck, seytmen t'haren lack, en loff = oock

(31)

Anglia. 6.

Miliaria Anglica.

(32)

Schotlant.

Dit heeft veel berghen daer op effen pleynen = goet, En bosschen vol wilts, hier door ondwinglyck voorwaer:

Oock vremde lacken en veel visch fonteynen = soet, Niet als Enghlant vruchtryk, maer wel soo vvonderbaer:

Een Fonteyn isser by Edinborch, thoff aldaer, Daermen oli' (goet voor schorftheyt) in siet vloeyen, Altyt euen veel, watmer af doet voor als naer.

Int Meir Loumond, daer vlim-loose visschen groeyen, Is een dryuende eylant, dat veel vees van voeyen;

En water wordt steen in tslot Slanis Ratte-loos.

Den Rouwen berch Grampius (daer veel op foeyen) D'lant in twee volcken deylt: aen gheen-sy wilt een en boos, Hebbende d'Irsche tale en cleedinghe broos,

Aen dees sy synt ghemeynsame besneden = lien, Enghels van tonghen, en frans van herten altoos.

Niet vremders dan tweedracht in smenschen leden = sien.

(33)

Scotia. 6.

Scotiae desc.

(34)

Irlant.

Dits oock een berchachtich eylant vol dieren = wilt, Hoorende onder Englant soo verd' alst is verheert:

Wonderlyck ghefonteynt, en van riuieren = milt,

+Sinenus.

+Onder welck men den Shenyn langhst en wytste eert:

Theeft weyen soo goet datmer by poosen af keert Het vee, dat anders van vetticheyt mocht steruen.

Melck en honich den inlantschen ryckdom vermeert, Die in vryheyt leyt, hun weelde in arbeyds deruen.

Gheen fenyn en leefter, beproeft menich weruen:

Bernaca, een vremt voghel, daer wt abeel wast:

En Patricius vagheuier sy beëruen;

Een boerachtich volck ist, heel gheirne sonder gast, Ghecleedt met een rocxken dat tot de knien past:

Oock alst met byl, lance en pyl, door afgonste = strydt, Voorts heel naeckt, theeft de musyck lief, diet oeffent vast.

De mensch, hoe woest, altyt eenighe conste = vrydt.

(35)

Hibernia. 6.

Irlandia

(36)

Spaengnen.

+14. Rycken. Leon.

Castilien. Arragonien.

Portugael. Catalonien.

Nauarre. Asturien. Granaten.

Valentien. Toleten. Gallitien.

Algarben. Murcien. Corduba.

+De zee Spaengnen oock rontomme in haer ghewelt = gordt, Tot daert de berghen Pirenei aenvaten:

Theeft vierthien Coninck-Rycken, van wien ghetelt = wordt Tsiaers meer dan vyftich hondert dusent ducaten,

Tot s'Conincx behoeff, en den staet der Prelaten, Vier hondert tweenveertich dusent van tselue gout.

T'voeydt bouen Baroenen, en ander eel staten, Eenentwintich Hertoghen, sestich Grauen stout;

Seuen Borcht-grauen, acht Archsbisdommen out, Ende ander Bisdommen wel vier dosynen.

Beneuen desen Ryckdom men daer noch aenschout Den gulden Tagus, en veel siluer mynen;

Soete vyghen, rosynen, olie en wynen,

Met costlycke ander waren vanden westen = cant, Die ons door Siuilien hier verschynen.

Den ryckdom die ghebruyckt wordt, is den besten = pant.

(37)

Hispania. 7.

Regni Hispaniae post omnium editiones locupleissima

(38)

Portegael.

Dit ryck een van de viertien Spaensche croonen = spant, Doch ist int laer elf hondert ghescheyen daer van,

Doen Graef Henric als Coninck quam bewoonen = dlant, Diet van Alphonsus creegh, met al dat hy voorts wan Op den Mooren, en werdt oock syns dochters man, Om dat hy cloeckelyck voor hem had ghestreën.

Thiet Lusitanien als syn ryck eerst began, En nu Portegael, dwelck op den dach van heën, Wyder dan iemant regeert landen en steën:

Want het schryft hem Coninck, en gheweldich heer, Van Ethiopien, Algarben, Guineën,

Arabien, Persen, Indien en veel meer.

Ouer de 200. graden streckt synen keer,

En mocht noch wel voorder schier oft morghen = schryuen, Want Lisbonen de vermaerde stadt raeyet seer.

S'menschen cloeckheyt laet gheen dinck verborghen = blyuen.

(39)

Portvgallia. 8.

Portugalliae que olim Lusitania nouissima et exactissima descriptio

(40)

Vranckryck.

Vranck-ryck (Gallia int Latyne = ghenoemt, Hoe wel men Gallia wyder can ontvouwen) Het beste Coninck-ryck hem te syne = beroemt, En wordt oock in kersten-ryck daer voor ghehouwen.

Tis wt nemende goet, en vrucht-baer int bouwen, Met veel scheep-rycke riuieren wel bewaert:

Die van Bordeaux de Garomne aenschouwen, Orleans de Loire, Parys de Seyn' bevaert,

En Lions Sone en Rhone in haren schoot vergaert:

D'inwoonders syn den vremden vrindlyck en beleeft, Vrolyck en licht sinnich, maer van twistigher aert, Waer doort veel Procureurs en Aduocaten heeft;

Ia thien mael meer dan Duytsch-lant oft Spaengnen gheeft:

Tbleker aen de veelheyt der parlementen = oyt, Die sonder Appel syn, daer de menighe om sneeft.

Die Dinghens lust, = dick met onrust = syn renten = stroyt.

(41)

9.

DESCRIPTIO GALLIAE

(42)

Gallia. 9.

Dit Ryck hem Tres-Chrestien onbehindert = schryft, Door twee miraculen die wy daer van lesen:

D'eerst, dat t'heylich Chrisma hier onvermindert = blyft, Dat wten hemel wonderlyck quam gheresen,

Om dat daer mede ghesalft soude wesen Den eersten kersten Coninck Clodoueus goet, (En al dander na hem te Reyms ghepresen

D'welckmen ghemeynlyck in des lants crooninghe doet) Desen sach doen, door dry witte Lelien soet,

In syn wapenen dry vuyl padden verdwynen.

Dander is, dat niemant, hoe gheschickt oft hoe vroet, Daer ghenesen en can een sieckte vol pynen, Die aenden hals als een cliere comt verschynen, Escruelles ghenoemt, dan des Coninx hant = reyn, Met aenroeren sonder ander medecynen.

Godt werkt soo hy wil, niet na smenchen verstant = cleyn.

(43)

Het lant van Berry.

Berry leyt bycans int midden-van Vranck-ryck, Dat het seer vrucht-baer is, can niemant versaken:

Tis van beesten, coren, en ghepersten dranc-ryck, D'weydt veel schapen, wel ghewolt, daer sy goet laken In de hooft stadt Bourges, met menichte, af maken:

D'welck daer oock in ses laer-mercten wel wordt verweert.

Een Archs-bisdom ist, een schole van veel spraken, Met seuen Canonesyen fraey ghestoffeert;

Haer sterckte, die groot is, ander steden regeert:

Als Sanxerre (een Graef-schap onder haer gheseten) Wiens wyn, soo ghenoemt, veel ander wynen passeert.

+75.

+(Dees werdt corts met sulcken benautheyt ghesmeten, Datter leir, schalie en menschen vleesch werdt gheten) Theeft oock onder ander Argenton een ou = stadt, Daer wy veel rycke Antycken te syne weten.

Schat weten verheucht, maer t'hebben coelt den rou = bat

(44)

Bitvriges. 10.

Regionis Biturigum exactis. descriptio

(45)

Limaigne.

T'vruchtbaerste deel van Limaengnen men hier = beelt = maer, Ligghende in Auergne, een lant vol ghenuchten,

Lustich van bosschagien, menich dier = speelt = daer, Alst voor den iaghers veruaert niet en moet vluchten.

T'heeft siluer mynen en alderley goey vruchten, Schoon fonteynen, en werme baden ghesont, Ia wateren die in sommighe ghehuchten Tghene dat sy raken, versteenen terstont:

Als blyckt niet verde van slants hooft-stadt Clermont, Daer swaters loop, ô mirakel der natueren!

Een steenen brugh' ghemaeckt heeft en selff ghegront.

By t'berchsken Gergoye int westen der figueren, Ligghen de ruinen van de stercke mueren Der stadt Gergobia, voortyts wel vermaert = vry, Daer lulius Cesars schriften veel af rueren.

Den tyt maeckt en breeckt, nu stroyt en dan vergaert = hy.

(46)

Limania. 10.

Limaniae Descriptio

(47)

Dlant van Cales ende Bevnen.

Cales, Guines, Ardres en meer in dees Caert' = oock Hadden d'Enghelschen ouer zee opt vaste landt, Effen hondert iaer ghehadt en wel bewaert = oock, Doen de Coninck van Vranck-ryvk Guise daer fant,

+1557. 7. my.

+Diet hun voor hem, afnam met gheweldigher handt.

Cales tegen ouer Douer, hadde in pachten Haren wol-stapel, zedert te Burgh' gheplantt.

Op hoogh en neer Beunen is hier oock t'achten, T'hooghe is een seer vaste stadt met diepe grachten:

En tneer was maer een dorp den watere ontrent,

+1554.

+Eer dat d'Enghelsche daer te comen dachten:

Hier by is eenen hooghen toren excellent, Voor antyck van lulius Cesar bekent,

Die d'Enghelsche ghenoemt hebben den Ouwen = man, En den Francois La tour d'ordre hem te segghen went, Maer elck syn redene altyt voor best houwen = can.

(48)

Caletivm, et Bononia. 11.

Caletensium et bononiensium ditionis accurrata

(49)

Vermandois.

De principaelste stadt diemen hier leest = is Sinte Quinten op de Somme gheleghen, Dese Augusta Vermanduorum gheweest = is, Oft Marchantius moeste hebben ghesweghen:

Nochtans is Robertus Cenalis hier teghen,

Segghende, datmen maer een clooster en fiet staen Op de plaets' die met Augusta was besleghen,

Daer de Somme en Scheld' haren oorspronck by onstaen:

Dit Quinten was oock met veel adels schier vergaen, Int iaer seuenenvyftich en vyfthien hondert,

Doen Coninck Philips daer synen leigher liet slaen, Diet als eenen Iuppiter heeft ouerdondert:

Han en Chatelet hy doen oock maeckte euen = neer;

Maer syn door vrede onlangh' van Vranck-ryck ghesondert.

Dat den crych neemt, can den peys haest gheuen = weer.

(50)

Veromandvi. 11.

Veromanduorum eorum que cōsinium.

(51)

Langvedoc ende Provencen.

Den zee cant van Prouencen v hier ghepaelt = wordt, En van Langue-d'oc, soo ghenoemt na hun spreken, Want ia, in François ouy, daer oc vertaelt = wordt;

Gheen heerlycke steden hier en ghebreken,

Marseille isser, daer veel schoon schepen af steken, Een oude haue vanden Griecken ghebouwt:

Auignon, daer pausen wt Roomen gheweken Haren stoel een wyle tyts hebben betrouwt:

Nimes, daermen seer veel antycken aenschouwt, Als Amphi-theatren oft Coliseën,

En dierghelyck soo Ian Poldos boeck inhouwt:

Oraengnen, daerse oock in een Theatre treën, En onder triumph-boghen den tyt besteën,

Mompelliers, die een schole in Medecynen = heeft, En in de rechten, de beste eertyts beleën;

Tsyn lof baer steën, daermen goey doctrynen = gheeft.

(52)

Provincia. 12.

Galliae Narbonensis ora marittima recenti desc.

(53)

Bovrgoignen ende Savoyen.

Bourgoignen heeft twee heeren, selden twistich = doch, T'neer, recht eenen Graue; en t'hooch, eenen Hertoghe:

Een seer cloeck volck ist, scherpsinnich en listich, = och Hy moest wel schalck wesen diese bedroghe:

Ghetrouw haren Prince in peys en orloghe, Niemanden onbekent, dies hun elck lof seydt.

Besanson, hun hooft-stadt van grooten vermoghe, Is een Archs-bisdom met een Vniuersiteyt.

T'Hertochdom van Sauoyen, om dat het leyt

Aen dees syd' van t'gheberchte, wil François schynen, Maer t'heeft eenen eyghen heere, diet daer af scheydt;

Oock van Piemont Prince is, bemint vanden synen;

Syn hooft-stadt Chamb'ry heeft t'weerdich cleet van lynen, Daer med' begrauen werdt d'lichaem ons Heeren = goet, Bloedich sietmer noch in t'fatsoen synder pynen.

Aen de teeckenen weetmen watmen eeren = moet.

(54)

Bvrgvndia. 12.

Sabaudia et Burgundiae Comitus descrip

(55)

Dvyts-lant.

Grooter lant wordt in Kersten = ryck beschreuen = gheen, Dan daer t'Duyts-spreken onderhoort teenenmale,

Hier in is Bohemen oock van de seuen = een Die den keur hebben, al ist anders van tale:

Maer dat ick wt docter Becanus verhale,

Dat 't Duyts d'oust is der spraken, den naem selue wt wyst:

Doch op dat niet en schyn' dat ick met hem fale, Soo wil ich wat breeder segghen hoe hyse pryst:

+{ Hermathena.

+D'outste is d'eerste (seyt hy) die wt gheen ander ryst,

+{ Hermathena.

+Noch daer af gheen hulpe en hoeft in gheene dinghen,

+{ Hermathena.

+Als t'Duyts, dat hem selfs met eyghen volmaectheyt spyst,

+{ Hermathena.

+T,can al noemende alcx aert fyn te voorschyn bringhen,

+{ Hermathena.

+Ia met syn claerichheyt t'Hebreeusch t'onder dringhen:

+{ Hermathena.

+En min dan dit men t'Griecx en latyn louen = sal,

+{ Hermathena.

+Want syn corte woorden oock best weel sins minghen:

+{ Hermathena.

+En t'beste is wt God, daerom d'outste bouen = al.

(56)

15.

Germania

(57)

Germania. 13.

Met de voor-naemste riuieren van Europen Is dit lant doorwatert, en heerlycken begaeft;

Als den Ryn, Done, en Elue, daer wy door nopen Niet alleen goeden visch, maer al daermen om slaeft;

Gout, siluer, coper, yser, ten, loot, dwelckmen graeft Wt de mynen, die hier syn machtich vele:

En syn ammer alleen alle landen door draeft.

Hier wast wyn coener, ia soo lacker en ele, Dat hy d'ondorstighe wel loopt door de kele,

Oock groote dronckaerts (meer dan elders syn) maeckt, (Dit hier t'ghebreck, eens anders meerder ick hele) Maer menich nuchter gheest hier oock in consten waerckt, Als die t'gheschut vant, d'uerwerck, en Prente onghelaeckt.

Groot, sterck volck, goet crychs, te voet, beter te paerde = oock, Ia gast-vryer lieden dan elders men hier raeckt.

Die d'ouw' dinghen bemint, heeft Godsdienst in weerde = oock.

(58)

Switzerlant.

+13. Steden.

Zurich.

Bern.

Lucern.

Vri.

Schvvitz.

Ondervvalden.

Zug.

Glarys.

Basel.

Friburg.

Soloturn.

Schafhusen.

Appenzel.

+Switzerlandt in Europen het hoochste landt = blyckt, Aen veel groote riuieren die daer ontgronden.

In vryheyt, sonder heer, dit aen elcken cant = ryckt, Berecht van derthien steden met eedt verbonden:

Daeromme Eed-ghenooten ghenoemt t'allen stonden.

Onder dese is Soloturn, in Duytslant, naest Trier D'oudste stad (corts na Abraham tydt) beuonden.

By Schaf huysen valt den Ryn ouer clippen hier

Wel twaelf vaeymen hoogh', met soo eyschlycken ghetier Als oft hyt al tot stoff bryselen wouwe.

T'is seer vruchtbaer, al mochtet anders schynen schier, Om dat berch, rootse en dal is de heel landouwe:

Spieghel-claer lacken men hier oock vinden souwe, En elck dal schier een besonder gheneiren = heeft, Hier Maecklaers, daer Climmers sonder leere int schouwe:

Maer t'is al pryslyck dat een eerlyck teiren = gheeft.

(59)

Helvetia. 31.

Heluetiae descriptio Aegidio tschudo auctore

(60)

Beyeren.

Al watmen tot nootdruft vanden menschen = behoeft, Heeft dit lant rycklyck, wtghesteken de wynen:

Maer elck nabuer dit daer van te wensche = besoeft, Voor siluer, coper, yser wt syn mynen.

T'is oock boschachtich, heeft daerom soo veel swynen, Dat het een groot deel van Duyts-lant daer stoffeert met.

Syn riuieren al in de Donauw verdwynen:

Dese, oock syn Meiren, hebben veel vischs goet en vet, En syn met veel schoon coren-velden syn beset:

T'heeft vierendertich wel gheboude steden:

Ses dosyn sloosters vander Catholycker wet;

En sonder dorpen, sessenveertich vry-heden.

Munchen, t'hoff en t'hooft van dees Beyersche leden,

En wordt van gheen stadt inden Duytschen wyck = verschoont:

Hier ionghen oock leeuwen, al synse in onvreden:

De natuere altyt gheirne haers ghelyck = vertoont.

(61)

Bavaria. 29.

Tipus vindeliciae siue vtriusque bauariae

(62)

Saltzbvrgs Bisdom.

Onder vyf Bisdommen houdmen voor t'beste = dit, In t'Hertochdom Beyeren, niet vanden cleenen;

Schoon sout-gheberchte hier int Noort gheweste = sit, Daert synen naem af heeft soo sommighe meenen;

Ander syn riuiere Saltz den naem af leenen.

+Antimonie.

+T'gheeft oock gout, siluer, coperoose, solffer, spiesglas, Goeden aluyn, en seer schoon marmor steenen.

Sinte Rupert, die van Conincklycker stam was,

Bisschop van Worms, ons gheloof hier preecte, en soo las, Dat hyt int iaer ses hondert twaelf heel bekeerde,

Teudo den Hertoch doopte, en op tselue pas Al t'hof-ghesin, dat hem te Reghensburgh eerde.

T'Saltzburgh hy vierenviertich iaer sat, en leerde:

Sinte Peeters kercke heeft hy daer ghemaect = cierich,

+Archs-Bisdom.

+Den tytel men naderhandt met Archs vermeerde:

S'herders loff wast, als hy syn schaepkens waect = vierich.

(63)

Salisbvrgvm. 28.

Qui patrie adfert ingenio sue illustre nomen laudibus excolens Dignus fauore est premioque Quem sequiens veneretur aetas Cum marc, ergo fecerit hoc opus Grato tuum te queso foue sinu Salczburga ciuem gestiensque Posteritatis honore cinge

(64)

Nortgev oft Beyersche Phaltz.

Nortgev heet het deel dat na t'Bhemeren woudt = wast, Nurenbergh, daer wy t'middel van Duyts-lant kinnen, Is de hooft-stadt, daer t'lant synen naem af houdt = vast;

+Castrum Noricum.

+Maer al is de stadt te ionck om dit te winnen, Haer casteels outheyt canmen qualyck ontghinnen.

In dit landt leyt den Viechtelberch ses mylen ront, Tusschen Bambergh en Eger, desen heeft binnen Alderley metael, den grauers hys vele iont, Sonderlinghe yser, oock blauw lazur menich pont, Daer de schilders oyt seer neerstich na spoorden.

Vier schoon riuieren spouwt hy wt synen mont, Die hun strecken na des werelts vier oorden:

De Meyne West, d'Eger Oost, de Saal Noorden;

En de Naab in de Donaue na t'Suyen = swemt;

Boven op t'hoochste is een zee, al schynent woorden, De waerheyt is als de loghene int luyen = vremt.

(65)

Noricvm. 30.

Palatinatus bauariae descriptio Erhardoreich tirolense auct.

(66)

T'Hertochdom van Wirtenbergh.

T'slot Wirtenbergh, ligghende op den Necker = syn, Gheeft dit Hertochdom (eerst een Graefschap) den name:

T'is seer vruchtbaer: voor die int drincken lecker = syn Heuet den Necker = wyn, die wyt streckt syn fame.

Om t'hoff, Stuckgart, is sulcken ghewas lofsame, Datmen daer voor een spreeck-woordt seyt int ghemeyn:

T'en waer datmen Stuckgarts druyuen lesen quame, De stadt soude inden wyn verdrincken certeyn.

In Tubinghen heeft nog de hoogh-schole haren treyn,

+1477.

+Die Graef Eueraert (nu hondert iaer) liet stichten.

Wiltbaadt ende Zel hebben werme baden reyn;

Geppingh doet met sueren-born veel cranckheyts swichten:

En onder andere steden die t'landt verlichten Syn dees dry; Eslinghen, Wil, en Rutlinghen, Ryck-steden, die haer seluen peyslyck berichten:

Vryheyt in deucht can elcken vrede en nut = bringhen.

(67)

Wirtenbvrgvm. 30.

Wirtenbergensis ducatus vera descriptio tubingae e.

(68)

Franck-landt.

Francke-landt en heeft gheenen vruchtbaren = grondt, Want t'is heel dorre en sandachtich van natueren:

Nochtans men hier veel wyns t'allen iaren = vondt, Diemen oock in ander landen siet vueren:

Als t'calissi-houdt dat buyten de mueren

Van Bambergh (een Bisdom) ouervloedich groeyt;

Coolen, rapen, en ajuyn by de ghebueren

Nerghens soo groot en wast, noch soo schoon en bloeyt.

Wirtzbergh, ligghende op de Meyn, die hier dweersch deurvloeyt, Heeft oock eenen Bisschop, die hem noemt ghesworen

Hertogh' van Franck-landt, dwelck nochtans veel heeren voeyt.

Tusschen Bambergh, en syn Nurenburgh vercoren Leyt Forchaim, daermen Pilatus meynt gheboren:

Dit heeft den prys van sneeu-wit broot, amandel = soet;

Maer Nurenbergh wintse al den ryckdom te voren.

Gheen land soo slecht, t'en wordt door coop-handel = goet.

(69)

Franconia. 24.

Franciae Orientalis (vulgo franckenlant) descriptio auctore Sebast a Rotenban

(70)

Neder-landt.

Van d'edel Nederlant ghy hier maer een deel = siet,

+Carol. V.

+Te weten t'ghene dat de Keyser doorluchtich

+Philip. 1555. 1576.

+Synen sone in erffenis sonder crackeel = liet, Hem daer af makende onsen heere gheduchtich:

D'welck gheschendt wordt, eylaes, door raedt ongodvruchtich.

Seuenthien goey landen dit anders hebben souw:

Als t'Hertochdom van Brabant, nu heel crych-suchtich, Ghelderlandt, Lymborch ende Lutzenborch rouw, T'Graefschap van Vlaenderen, Artois, Henegouw, Hollandt, Zeelandt, Zutphen en daer toe Namen,

S'Heylichs rycx Marc-graefschap: de heerlyckheden trouw Die Vrieslandt, Machelen en Vtrecht betamen,

Ouer-yssel en Groeninghen oock: die tsamen Twee hondert acht steden hebben met mueren = vast:

Dorpen meer dan ses duyst, naer Guicciardins ramen:

Maer rychdom lydt door afgonst t'allen uren = last.

(71)

21.

Descriptio Germaniae Inferi

(72)

Germania inferior. 14.

Met bequaem riuieren ist door-adert = lustich, En heeft op de Duytsche zee menich schoon hauen, Daert grooten ryckdom voor vergadert = rustich, En tot heeren maeckt, die elders souden slauen:

T'heeft van alderley graen sonderlinghe gauen:

T'is met bosschen verciert, meest dienende ter iacht:

Met een coel wynken cant syn ghesonde lauen;

En die sieck is, vindt in syn cruyden groote cracht:

Alle-mans hoft en boomgaerdt hier vol vruchten lacht:

Doch synder wel leghe plaetsen, ghenoemt heyden,

+Erica.

+Na t'cruydt datter op wast, nochtans onveracht, Want dees, alle vleesch lackerste en ghesontst' weyden;

Welcken roem d'om-woonders selff gheirne verbreyden.

Syn locht, vocht, selden tot quale gheneghen = is, T'blyckt aen Kempenaers, die heel out van hier scheyden:

Een langh' leuen Heeren besten seghen = is.

(73)

Ghelder-landt.

Gheldere is soo vol graf-rycke bemden = eel, Bouen syn graen-ackers, seer vruchtbaer beuonden, Dat heel magher ossen vanden vremden = veel, Om vet te maken hier worden ghesonden;

D'welck sy byster wel doen: en om sulcx t'oirconden,

+1570.

+Quammer eenen t'Antwerpen ouer seuen iaer, Die woegh dry dusent en twee hondert ponden.

Syn roem-riuieren syn Mase, Wael en Ryn claer, Sonder d'Yssel, de Vecht, en Zuer-zee, die aldaer De groote Veluwe tot een eylandt maken.

T'was een Graefschap, maer Reynhout de tweede strytbaer

+1339.

+Creegh den tytel van Hertoch door trouwe saken.

T'ryck Nimmeghen sietmen hier als hooft-stadt waken, En t'Graefschap Zutphen dit met dienst en profyt = eert, Oock Herkelens en Nieu-stadt Gulicx van spraken.

Een cloeck volck, al dit is, slants palen altyt = meert.

(74)

Geldria. 15.

(75)

Brabant.

Brabant, hey-cant, een Hertoch-dom eel en groot = is,

+2. Berghen op Zoom.

+T'heeft twee Marc-graef schappen: d'een van t'heylich Rycke, Waer van Antwerpen op t'scheep-ryck Scheldt het hoot = is;

Wiens weer-gaey niet en is in eenighen wycke, Van ghelegentheyt, ryckdom, sterckte en practycke;

Van kerck-toren, coop-borse, en raedt-huys excellent:

Hoe welse in ellende, ach! schier is dierghelycke;

+4. Nouembr. 1576.

+Want door de Maranen nest is schandlyck gheschent, Niet allen t'Stadt-huys, maer al datter was ontrent.

+Meghen. Hoochstraten.

Aerschot.

+T'heeft noch twee Grauen, en een Hertogh' vol trouwen:

Oock d'out Louen (wiens hooch-schole een peirle is bekent,) Dees can in haer wyn-berghen, en ackers bouwen.

Fonteyn-ryck is Bruessel, daer t'hoff wordt ghehouwen.

S'Hertoghen-bosch van outs crychs-volck onvervaert = gheeft:

En ouer al d'in-woonders met vreuchden ouwen;

Dwelck t'spreeck-woordt, Hoe ouder hoe sotter, ghebaert = heeft.

(76)

Brabantia. 16

Brabantiae recens descri

(77)

Vlaenderen.

Van al de Kersten Graefschappen; niet befaemt = slecht;

Vlanderen d'alderbeste is, dry namich heden:

Als Rycx Vlaenderen, van velen ghenaemt = t'Recht, Daer Aelst in leyt, op de Dender fyn besneden:

D'Walsch, daer Ryssel cleyn Antwerpen wordt beleden:

En t'Duytsch, daer Ghend, de grootste stadt; t'hoort is ghestelt, Die in haer twintich eylanden can betreden,

Door achtenneghentich brugghen, rustich ghevelt Op dry scheep-ryck riuieren: Lieue, Leye, en Schelt.

Sy voedt altyt leeuwen die oock somtyts telen.

Keyser Carolus de vyfde, een doorluchtich helt,

+1500.

+Heeftse met syn gheboorte oock connen verelen,

+1526.

+En d'landt Vranck-rycke ont-vrydt, onder syn beuelen.

T'gheeft goey teruw, vlas, laken, wollen, en lynen = meest;

Schoon paerden om cryghen, arbeyden, en spelen.

T'onsen dienste en is, als t'paerdt, gheen soo synen = beest.

(78)

Flandria. 17.

FLANDRIA

(79)

Zee-landt.

Seuen goey ey-landen dit Graefschap by een = spant, Tusschen Vlaenderen en Hollandt syn ghebueren:

Neffens Brabant, diet recht noemen Zee-lant, gheen = lant;

Want nu can de zee een ey-landt in tween schueren, Dan twee een maken, met platen in te vueren:

En heden iaeghtmen, daermen morghen visschen moet.

T'heeft sonder d'onbemuerde acht steden met mueren, Daer Middelborch t'hooft af is, oock den Stapel goet Van de Fransche wynen, en de Spaensche soet.

Hier by leyt Vlissinghen, hoochlycken te prysen, Om haer bequaem hauen, die den lande deucht doet.

Veel meeds, goet saet, beter teruw sietmen hier rysen;

T'derft hout, soet water, en goey locht; t'doet haest grysen:

T'brant torf, siedt sout, in Schip-vaert gheen syns ghelyck = waeckt:

T'can syn volck, ons, en Enghelandt met visch spysen.

De cloecke ander dienst doet, en hem seluen ryck = maeckt.

(80)

Zelandia. 18.

Zelandicarum Insularum descrip

(81)

Hol-landt.

Hollandt, d'welck eertyts Batauia vermaert = was, Is met meiren en delf-grachten soo door-reten, Datmer ouer al in dry uern wt vaert = ras:

Torf, vleesch, visch, en suyvel-rycker wy gheen weten:

Maer t'hoeft hout, wasch, woll', wyn, sout, en graen om t'eten, Daert alle landen heerlyck af gherieft nochtans:

Door syn cloecke Schip-reeders, vol zee-secreten, Dwelck de vrouwen meer verhandelen dan de mans, Hun lynwaet en caes kent de heel werelt bycans:

Dit maeckt hun steden die veel syn, ryck en machtich.

Vier hondert dorpen oock, maer hier af voert den crans S'Grauen-haghe, daer slands Raedt is eendrachtich.

T'volck, al noemtment bot; is vroom, wys, en voordachtich:

Erasmus gheleertheyt dreef dit ghetuyghen = door, En ander meer; oock nu des lands crych onsachtich' Sulck spot met den ghenen daer hy moet buyghen = voor.

(82)

Hollandia. 19.

Hollandt

(83)

Vries-landt.

De riuiere Eems heeft dit in West en Oost = ghedeylt, Anders en heuet gheen vernaemde riuieren,

Dan ghedoluen grachten, die t'volck met troost = beseylt:

Want dit landt is sommighe quartieren Soo marassich, datment s'winters moet vieren;

En neghens henen dan te water en can.

Doch ist ryck van boter, kase en spys-dieren:

Dweydt de grootste en vetste beesten voor alle man, Dieser met hoopen mach comen coopen dan.

Oost-Vries-landt is be-Graeft, syn hooft-stadt is Emden:

En West-Vries-landt scheyt met dees vier staten daer van, Groeninghe, Ooster-goe, Seuen-wolden, vol bemden, En Wester-goe, syn ghehauent voor den vremden:

Wel ghe-steedt, meer ghedorpt, en gheen soo ghe-kerckt = el, Daer slands elen onderlinghen twist med' temden:

Een eel ghemoet = spaert ghelt noch goet = daert deucht werckt = wel.

(84)

Frisia. 20.

Descript. frisiae

(85)

West-phalen.

West-phalen leyt in dees tafele altemael = niet, T'en is maer t'stuck daer twee Bisdommen in passen, Als Munster, diemen op d'Aa de principael = siet, En Osnabrugh, die de Haes heeft byder cassen:

Twerdt eertyts gherekent het middel van Sassen,

Doen Kaerle de groote een clooster daer heeft ghemaeckt, Elders Munster ghenoemt; dwelck soo is ghewassen, Dat daer metter tyt een schoon stadt omme is gheraeckt:

Die der plaetsen naem Myningrode heeft versaeckt:

Want Landt, Stadt en Bisdom is Munster ghebleuen.

Dit Munster heeft eens een groote schade ghesmaeckt Door Herdoopers, die de borghers daer wt dreuen,

+1535.

+En eenen Coninck daer in hebben verheuen:

Maer eer t'iaer om was verginck hun bedryuen = saen, Door s'Bischops macht, en hulp' vanden vorst van Cleuen:

Wat wt God niet en is, en mach niet blyuen = staen.

(86)

Westfalia. 24.

Monasteriensis et Osnaburgensis Episcopatus Descriptio

(87)

Ditmers.

D'landeken Ditmers, soot na dit beworpen = past, Tusschen d'Elue en Eyder, heeft steden noch sloten;

Syn sterckte leyt in marassighe dorpen = vast, Daer met coper ghedeckt syn huysen en goten:

Meldorp heeft hier van de voornaemste ghenoten, Daer na Heyde, verciert met des lands hooghen Raet, En een schoon merct, daerse alle weke eens na troten.

T'wordt bewoont met sterck, rouw volck, dwelck gheenderley quaet Metten lyue, maer met ghelt straft, oock die doot slaet:

Nochtans soo en lydet gheen openbaer hoeren:

En een maecht die haer eer' verliest, erft hier elcx haet.

Soo Switzerlandt vry is, waren oock dees boeren, Tot dat Hertogh' Adolff hun orloogh' quam voeren,

+1559.

+En hun vryheydt, met macht, onder Holsteyns recht = bracht, Door een drooch iaer, daer hy op hadd' liggen loeren:

Een tyran = als hy can = alle man = syn knecht = acht.

(88)

Ditmarsia. 22.

Thietmarsiae Holsaticae reg

(89)

Denemarcken.

Het vast landt, van dit Ryck, in Westen = gheleghen, Heet Iuyt-landt, dwelck hem als en vuyft na t'Noorden stelt;

En Oost-waerts heuet tsynen besten = ghecreghen Hallant en Schonen, daer de Sont slandts palen quelt:

Dit is t'beste deel, palende aen der Gotten velt:

Theeft goey steden, die rycken met harinck vanghen.

Recht hier teghen leydt d'eylant Zee-lant op de Belt, Daer ons Zeeuwen, seytmen, den naem af ontfanghen:

Dits van vyfthienen d'lustichste in al syn ganghen,

+Coopmanshauen.

+Want het Coppen-haghen verciert met s'Conincx hoff, En laett syn graff te Roschilt met rouw behanghen.

Dit Ryck heerschapt oock ouer Noorweghen groff:

Maer der Gotten eylandt singht nu der Sweden loff,

Met veel visch-vangs, weyd-wercx, ossen en paerden = reyn, Dit heeft Visbuy, die groot was door syn marber-stoff:

Maer wat coop-handel mist, wordt haest van waerden = cleyn.

(90)

Dania. 21.

Daniae regiu typus

(91)

Pomeren.

Natuer' heeft langhs der Baltischer zee oeuer = syn Pomeren een sulcken walle willen ionnen,

Dat gheenen vloedt en can slandts bedroeuer = syn.

Noyt en werdt slandts heere oock van vremde overwonnen:

Maer wel s'volcx tale, die de Wandalen connen:

+1123.

+Want alst voor syn religie de Roomsche aen-nam, Doen heuet eerst Sassens te spreken begonnen.

Hier leyt Stralsont, Gryps-walt, Wolgast, Stargard, Tanklam, En de hooft-stadt Stetin die door d'Adere op-quam:

T'heeft visch-rycke vaer-waters, poelen en beken:

Schoon appels, recht hout, goet coren, vee wilt en tam:

T'weet oock van boter, honich en was te spreken.

Gheen iacht-werck, noch stercke borchten hier ghebreken:

T'is heel lustich: een plaetse isser onbebout = niet, Der meiren en berghen leigher wt ghesteken:

Natuere t'haren vermake altyt behout = iet.

(92)

Pomerania. 44.

Pomeraniae Wandalicae regionis tipus

(93)

Sassen.

Dees Caerte, onder desen naem, maer met passen = scheyt Myssen, Duringhen, Lautznitz en Voit-lant mede,

Sonderlingh' t'gheen daer nv t'Hertochdom Sassen = leyt, Dwelck op d'Elue heeft Maghdenburgh de groote stede, Die oorsaeck was van des Religions vrede:

Oock Wittenbergh, hun schole en t'Keur-vorstendom, maer De stadt Myssen; daer hem d'landt na noemen dede;

Leyt tusschen d'Elue en Sael, sghelycx Lypsich lofbaer, Die voor de coop-lieden heeft twee mercten elck iaer.

In Duringhen, daer seer veel weeds is groeyende;

Is Erfort, de grootste stadt van Duys-landt voorwaer.

De Spre is Lautznitz, hooch en neer bespoeyende, En Voit-landt is hem den Fichtelberch moeyende:

T'volck is doorgaens vrindlyck: t'drinckt bier, oock Francken = wyn:

Van wit broot, goet vleesch; en visch ouervloeyende:

Lyf-neiringhe de beste is, al heeftse crancken = schyn.

(94)

Saxonia. 23.

Saxoniae misniae thuringiae noua exactiss descri.

(95)

Slesi.

T'Hertochdom Slesi; dwelck breet is dry dach = reysen, En neghen lanck; een rycx-leen, is heel vruchtbaer, iaet:

Van alderley nootdruft diemen mach = peysen, Want alle lyf-neiringhe hier selden op-staet:

Van berghen en bosschen dit heel lustich staet:

Syn riuieren; die veel syn; in d'Oder loopen,

Die wt t'Bheemsch gheberchte in d'Oost-zee haer spreyen gaet

+Vratislauia

+Door Preslau, de rycke hooft-stadt, daer met hoopen Lant-lien gheflouweelt gaen coopen en vercoopen:

Ia met goude ketens om den hals; als eel-mans;

Ter merct brenghen boter, case, en melck met stoopen.

T'Bisdom dat Nissa plach t'hebben, is hier te hans.

T'volck drinckt meest bier, want t'is sonder wyn bycans;

Maet t'brout den dranck, Sceps ghenoemt, die soo crachtich = is, Dat hem schier gheenen wyn te bouen gaet: nochtans

Gheen const' soo goet, die de natuere machtich = is.

(96)

Silesia. 26.

Silesiae typus descriptus et editus a Martino heiluig Neisense et nobili viro nicolao Rhedinger dedicat.

(97)

Behemer-landt.

T'vruchtbaer Behemen, dwelck Slesien tot leen = heeft, Is ront, met bosch, gheberchte en rootsen besloten:

Int midden van Duytschen, dit t'Duytsch onghemeen = heeft:

Syn tale is Slauoensch, wt Windsch-landt ghesproten:

Na d'Elue; oock hier springhende; al syn waters vloten:

En als de Slesische drincket een smaecklyck bier;

Nochtans en blyster den wyn niet onvergoten, Diese wt Hongheryen, veel en goet, cryghen hier.

Alsser Maluesey ten tap loopt; al is hy dier;

Die drinckense wt, als dronckaerts, sonder op houwen.

T'dry-radich Prague is de hooft-stadt van dit landt fier, Out, nieu, en cleyn, daer s'Conincx hof is t'aenschouwen:

Hier heeft de Multa, soo sy wel tuyghen souwen;

En brugh' diemen bouen alle ander prysen = moet:

+Kuttenberch.

+En Cuthna gheeft siluer, daerse in crygh op bouwen:

Want t'ghelt d'orloghe, als t'broot den menschen, spysen = moet.

(98)

Bohemia. 25.

Regni Bohemiae descriptio

(99)

Oosten-ryck.

Dit Archs-Hertochdom schynt erflyck t'orboren = nv Des Ryck croone; want meer dan twee hondert iaer lanck Is synen Vorst Roomsch Coninck ghecoren = nv.

T'heeft oock Tirol, Stiermarck en Kernten in bedwanck;

D'omligghende contreyen halender met danck Haren nootdruft, soffraen en sout ouervloedich:

Syn wyn-ryckheyt gheeft selden orloff tot bier-dranck.

+1526.

+Weenen vermaert door t'weerstaen der Turcken woedich, Is de hooft-stadt, nv ghebouwt soo sterck en moedich, Datmense recht acht d'alder sterckte van Duyts-lant.

+1340.

+Dese boude oock sinte Steuens toren spoedich,

+1400.

+Hooch vier hondert en tachentich voeten plaisant:

Hier gheeft de Donauw visch daermen noyt graet in vant, Huylen ghenoemt, om haer grootte, en gaels van smake.

In alderley goet gaet syt al te bouen, want

Oosten-ryck-en heeft gheen ghelyck = na hun sprake.

(100)

Avstria. 27.

Austriae Descriptio

(101)

Friovl.

Dit hiet eertyts Aquilegia na syn hooft = stadt, Groot twaelff duyst passen, bevolckt thien mael soo vele Nv Patria, na t'Patriarchschap, ghelooft = plat

+Zetel.

+S Marcs stichtinghe, wiens yuoiren zele Noch te Grado gh'eert wordt van ele en onele.

Natuere als een Theatrum dit heeft gheformeert Plat op de zee, en allenskens t'haren spele

Met heuuels verhoocht, en met berghen ghestoffeert:

Daer alderley metael om prys ageert, Gout, siluer, quick-siluer, coper, ten en yser:

Hier christael blinckt, daer beril en marber floreert, T'is des lusts, als des noots, ouervloedich spyser:

Syn locht, {weyen} en {bosschen} is elck een pryser.

Syn locht, {appels} en {wilt-braet} is elck een pryser.

+Pucinum.

+En bouen al den wyn die Rynvael ghenoemt wordt.

D'inwoonders syn goey coop-lien, maer const-wyser:

Door coop-handel en conste een landt wyt beroemt wordt.

(102)

Forvm Ivlii. 32, en 35.

Fori Iuly vulgo friuli typus

(103)

Italien.

Italien, dwelck voortyts droech der werelt = croon, Door de gheschicktheyt en vroomheyt der Romeynen, Synde met alderley consten beperelt = schoon, En laett noch van gheen landt synen loff vercleynen:

T'heeft de vruchtbaerste ackers, de beste wey-pleynen:

En t'ghenoechlyckste gheberchte datmen vint, Dwelck veel schoon riuieren en claer fonteynen, Aen weer syde in zee loopende, aen d'Alpes ontghint.

T'wordt ouer al soo vet en weeldich bekint, Sonderlingh' daer de Po bespoeyt Lombaerdyen, Datment als eenen wel beplanten hoff bemint, Die leuende beecxkens heeft aen alle syen:

D'oeft boomen hier wyn leyen oock coren vryen:

En in Calabria men t'Manna vallen = siet.

Wandelt hier dan die uwen gheest, wilt verblyen:

Want landt besien sonder ditte, is met allen = niet.