De geschiedenis van bibliotheken, Latijn als academische voertaal, kunsthistorici in negentiende-eeuws
Wenen. Zomaar wat thema’s uit een nieuw vakgebied: de geschiedenis van de geesteswetenschappen. Een
verkenning van een verrassende discipline, in zeven vragen en antwoorden van Herman Paul, hoogleraar in de
geschiedenis van de geesteswetenschappen.
AUTEUR HERMAN PAUL (UNIVERSITEIT LEIDEN)
Academische
bruggenbouwers
Geschiedenis van de geesteswetenschappen
40 WONDERKAMER EDITIE 02 / DECEMBER 2020
WAT ZIE JE ALS JE VIJF HISTORICI VAN DE GEESTESWETENSCHAPPEN
IN EEN ZAALTJE BIJ ELKAAR ZET?
Uiteraard zie je ze praten over projecten, publicaties en conferenties die vanwege corona zijn afgeblazen. Maar al snel, denk ik, zal het gesprek uitkomen bij de centrale thema’s van het nieuwe vakgebied – bij vergelijkingen tussen disciplines die tot dusver meestal los van elkaar werden bestudeerd. De een houdt zich bezig met kunsthis-torici in negentiende-eeuws Wenen, een ander met taalkundigen in twintigste-eeuws Rusland. Dat is heel verschillend, zou je zeggen. Maar zodra historici van de geesteswetenschappen elkaar vertellen over hun onderzoek, springen vonken van herkenning over en weer. Taxono-mieën, deden ‘jouw’ geleerden daar ook aan? Waar haalden ze die vandaan? Putten ze uit dezelfde bronnen of zien we hier een toevallige overeenkomst?
Een van de historici in het zaaltje vertelt wellicht over haar onderzoek naar bibliotheken – een thema dat altijd veel herkenning oproept. Geesteswetenschappers doen immers geen experimenten; ze bestuderen bronnen die in musea, archieven en bibliotheken worden bewaard. Vanuit het
perspectief van de bibliotheek zie je ze dus allemaal langskomen: de classicus die een zestiende-eeuwse Cicero-editie komt raadplegen, de historicus die achttiende-eeuwse brieven komt lezen, de kunsthistoricus die een negentiende-eeuwse band met gravures komt lenen...
Zonder twijfel gaat het gesprek ook over de uitdaging van een ‘globale’ geschiedenis van de geesteswetenschappen. Vaak richten we ons nog op de westerse wereld. Maar hoe zit het met geschiedschrijving in China of met Japanse filosofie? En hoe kunnen we daarover iets zinnigs zeggen zonder het Chinees of Japans zelf machtig te zijn?
WAT ZIJN DE GEMEENSCHAPPELIJKE THEMA’S IN HET ONDERZOEK?
1 BIEB
Onderzoeksbibliotheek van het Rijksmuseum (Foto: Hajotthu).
1
41
EDITIE 02 / DECEMBER 2020 WONDERKAMER
filmwetenschappers, maar nauwelijks onder historici? De geschiedenis van de geestes-wetenschappen is dus een comparatief project: vergelijken is de crux van wat wij doen. Daarbij maken we trouwens ook uitstapjes buiten de geesteswetenschappen, bijvoor-beeld als we de alfawetenschappen met de bètawetenschappen vergelijken. De geestes-wetenschappen zijn ons vertrek- en eind-punt, maar we doen, als dat zo uitkomt, onderweg ook andere stations aan.
WAAR KOMT DEZE GESCHIEDENIS VAN DE
GEESTESWETENSCHAPPEN OPEENS VANDAAN?
Allereerst geeft dit nieuwe vakgebied een antwoord op de vraag wat geestesweten-schappen eigenlijk zijn. Deze vraag dringt zich op aan iedereen die rondkijkt aan de universiteit. Veel Nederlandse letteren- fa culteiten hebben zich de laatste jaren hernoemd tot ‘geesteswetenschappen’. Maar de vakgebieden die onder deze paraplu bijeen worden gebracht, zijn qua thema’s en methoden heel divers. Daarom gaan we bij het verleden te rade: vallen de geestesweten-schappen misschien vanuit hun historische ontwikkeling als samenhangend geheel te begrijpen?
De opkomst van geesteswetenschappen als paraplubegrip heeft ook te maken met de behoefte van universiteiten aan breed inzetbaar personeel. Je kunt je decaan tegenwoordig niet meer vertellen: ik ben historicus van de musicologie, gespeciali-seerd in Scandinavische muziekwetenschap. Je moet veel breder kunnen doceren. Een historicus van de musicologie moet dus gaan praten met een filosofiehistoricus en samen met haar een cursus history of humanities ontwikkelen.
Dit klinkt misschien als ‘moetje’, maar het goede nieuws is dat vrijwel iedereen enthousiast wordt van vergelijkingen over de grenzen van vakgebieden heen. Hoe spelen disciplines leentjebuur bij elkaar? In hoeverre gaan ze terug op gemeenschappelijke oorsprongen, bijvoorbeeld in de filologie?
Als vierde factor zou ik de culturele wending willen noemen, waardoor onderzoekers de afgelopen decennia meer aandacht hebben gekregen voor culturele factoren, bijvoor-beeld in de wetenschapsgeschiedenis. Die wending zette thema’s op de agenda – de invloed van de plekken waar wetenschap-pers onderzoek deden, de manier waarop ze zich Isaac Newton herinnerden – die ook buiten de natuurwetenschappen relevant bleken. Dat bood historici gelegenheid om soortgelijk onderzoek te doen op het terrein van de geesteswetenschappen. In eerste instantie waren wij, historici van de geestes-wetenschappen, dus geneigd de agenda van onze collega’s in de wetenschapsgeschiede-nis te volgen. Maar inmiddels trekken we samen op in wat ‘kennisgeschiedenis’ heet.
DE GESCHIEDENIS VAN DE GEESTESWETENSCHAPPEN
FLOREERT TERWIJL DE TOEKOMST VAN DE
GEESTESWETENSCHAPPEN ALOM TER DISCUSSIE
STAAT. IS DAT TOEVAL?
42 WONDERKAMER EDITIE 02 / DECEMBER 2020
JE BENT VAN HUIS UIT GESCHIEDFILOSOOF.
HOE BEN JE BETROKKEN GERAAKT BIJ DE
GESCHIEDENIS VAN DE GEESTESWETENSCHAPPEN?
Al ben ik gepromoveerd op de Amerikaanse geschiedfilosoof Hayden White, ik ben, geloof ik, altijd meer historicus dan filosoof geweest. Filosofische vragen heb ik altijd door een historische bril bekeken. Tegen-woordig doe ik onderzoek naar de langeter-mijngeschiedenis van academische deugden en ondeugden. Dat is begonnen met geschiedfilosofische artikelen, maar is inmiddels echt een historisch project. Ik wil weten hoe het ethos van wetenschappers – de deugden die ze belangrijk vonden, de ondeugden waarop ze elkaar aanspraken – door de eeuwen heen veranderde. Daarbij moet ik opmerken dat het soms ook opvallende constanten liet zien. Ik ben begonnen met geesteswetenschappers rond 1900, maar inmiddels kijk ik veel breder om me heen, ook naar natuurwetenschappers en naar geleerdheid in de zeventiende en achttiende eeuw. Het vergelijkende avontuur houdt dus geen halt bij de grenzen van de moderne geesteswetenschappen.
WAT GA JE TOEVOEGEN AAN DE GESCHIEDENIS
VAN DE GEESTESWETENSCHAPPEN?
Ik zou graag twee initiatieven ontplooien. De belangrijkste uitdaging ligt wat mij betreft in het onderwijs. Hoe kunnen we niet alleen onderzoek doen naar de geschiedenis van de geesteswetenschappen, maar ook vakken ontwikkelen, compleet met studiemateriaal, om studenten hierin in te wijden? Aan mijn eigen universiteit experimenteer ik met werkcolleges in het bachelor-, master- en honoursprogramma, waarbij ik studenten laat snuffelen aan de prachtige geestesweten-schappelijke collecties die Leiden rijk is. Mede voor het onderwijs stel ik nu met collega’s uit de hele wereld de bundel
Writing the History of the Humanities samen.
In twintig hoofdstukken willen we een staalkaart bieden van manieren waarop je daarom alvast gaan
terugblik-ken. Integendeel, zonder uitzondering willen we de geesteswetenschappen zo levend mogelijk houden. We
beklemtonen daarom hun rijkdom en relevantie, en leggen uit waarom clichés over geschiedenis studeren als opleiding tot werkloosheid niet kloppen. De ene collega doet dit vrij activistisch, de andere meer ingetogen. Maar voor iedereen zijn vragen naar verleden en toekomst van de geestesweten-schappen onlosmakelijk met elkaar verbonden.
NEDERLANDSE ONDERZOEKERS SPELEN EEN
PROMINENTE ROL IN DIT NIEUWE VAKGEBIED.
HOE KOMT DAT?
Daarbij spelen in de eerste plaats persoon-lijke factoren een rol, zoals de tomeloze energie van Rens Bod, die conferenties heeft georganiseerd, het tijdschrift History of
Humanities heeft opgericht en het boek De vergeten wetenschappen: een geschiedenis van de humaniora heeft geschreven. Maar er zijn ook
structurele factoren, zoals de relatief grote aandacht die Nederlandse studierichtingen in het alfadomein vanouds besteden aan de geschiedenis van hun vakgebied. Dat is het evidentst in mijn eigen vakgebied, de geschiedenis. Geregeld vragen buitenlandse collega’s mij met een verbaasde blik: ‘Is het werkelijk waar dat alle Nederlandse oplei-dingen geschiedenis iemand in dienst hebben die speciaal belast is met onderwijs in de geschiedenis en theorie van de geschiedwetenschap?’ Waarop mijn ant-woord luidt: ‘Jazeker, in Nederland bestaan vakken, leerboeken en zelfs banen in de geschiedfilosofie en de geschiedenis van de geschiedschrijving. Sterker nog: ik heb er mijn eigen academische loopbaan aan te danken.’
2 GRONDLEGGER
De Duitser Leopold von Ranke geldt als een grondlegger van de geschiedwetenschap.
3 DEUGENDE BOOM
Boom van twintig ondeugden en twintig deugden, naar een Middeleeuwse traditie. Inkt en waterverf, circa 1420-1430 (Bron: Wellcome blog post).
3
43
EDITIE 02 / DECEMBER 2020 WONDERKAMER
bestel. Met aftrek van alle elitisme dat daar vroeger aan kleefde, lijkt me dat een vruchtbaar uitgangspunt. Laten we eens hardop nadenken: in wat voor vaardigheden, deugden en attitudes zouden we studenten in de eenentwintigste eeuw moeten trainen? geschiedenis van de geesteswetenschappen
zou kunnen beoefenen. Het wordt echt een
state-of-the-art boek: een overzicht van waar
ons vakgebied op dit moment staat. Verder zie ik het als mijn missie om met onderzoek naar academische deugden en ondeugden een paar vragen op de agenda te zetten die cirkelen rond het ethos van geesteswetenschappers. Universiteiten praten voortdurend over wetenschappelijke ‘excellentie’, gedefinieerd in termen van prestigieuze onderzoeksbeurzen en inter-nationale carrièrepaden. Maar daar moeten we volgens mij onze kracht niet in zoeken. Zulke excellentie legt de nadruk op competi-tief presteren, vaak op individuele basis. Dat zorgt voor obsessies met status en erkenning, zonder dat het de inhoud ten goede komt. Ik geloof vooral in de vormende waarde van geesteswetenschappelijk onderwijs en onderzoek. Als onze samenleving íets nodig heeft – corona bewijst het op allerlei manieren –, dan zijn het mensen die kunnen samenwerken, burgers die zich durven in te zetten voor anderen, professio-nals die een intuïtie hebben van wat ‘publiek belang’ is. Dat soort studenten en promo-vendi zou ik graag willen opleiden. En dat is niets nieuws: vanouds bereidden de geesteswetenschappen studenten voor op verantwoordelijke functies in het publieke
Mooie overzichtsstudies naar de geschiedenis van de geesteswetenschappen zijn nog schaars. Rens Bod schreef De vergeten wetenschappen: een geschiedenis van de humaniora (2010).
Søren Kjørup publiceerde een Deenstalig handboek (1996) dat ook in het Duits beschikbaar is als Humanities – Geisteswissenschaften – sciences humaines: eine Einführung (2001).
Inmiddels hebben we ook een fascinerend boek van James Turner: Philology: The Forgotten Origins of the Modern Humanities (2014). Het beweert dat de geesteswetenschappen zijn geboren uit de geest van de filologie, waarbij ‘filologie’ slaat op tekstkritiek zoals die ontwikkeld is in de bijbelwetenschappen en op taalkundig vergelijkend onderzoek.
