1. Aanduidings van groter verentwoordelikheid van die kerk vir die onderwys.

H 0 0 F S T U K VII.

'N STELSEL GEFUNDEER OP OUERREG EN OUERPLIG, 1882-1892.

1. Aanduidings van groter verentwoordelikheid van die kerk vir die onderwys.

Artikel III van die ooreenkoms tydens die Konvensie van Pretoria, waarmee die onafhanklikheid van die Zuid- Afrikaansche Republiek in 1881 nerstel is, het bepaal dat die wette soos van krag tydens die Konvensie van krag sou bly, tensy sodanige wette deur die Volksraad verander

1)

word • Die onderwysreelings sou dus voorlopig bly soos 2) .

vasgestel deur die onderwyswet van 1880 • Mear die Transvaalse leiers was nie blind vir die toestand waarin die onderwys die afgelope jare verkeer het nie. Op 'n

3) tydstip van sterk nasionale bewuswording en belewing

bet die Transvaalse Driemanskap hulle reeds op 1 Augustus

1881 gewend tot ds. s.J. du Toit van die Paarl, aan wie hulle die superintendentskap aangebied het • 4)

Ds. S.J. du Toit het sekere baie duidelike denk- beelde aangaande die verantwoordelikbeid in die onderwys daarop nagehou. In sy bekende brosjure: De Christelyke school in hare verhouding tot kerk en staat, wat in 1876 in druk verskyn bet, het hy reeds die so fundamentele vraag bebandel: Aan wie kom die onderwys toe, aan die kerk of die staat? Aan wie bet Christus die onderwys van die jeug opgedra? Ds. Du Toit antwoord hierdie vraag self pertinent: ,,Ongetwijfeld aen de kerk, en wel in de eerste pleats aan de leeraren der kerk" • 5)

Hoe die/ •••

1. Locale Wetten der Z.A.R., 1849-1885, 1000.

2. Ibid., 764.

3. Jorissen: Transvaalsche herinneringen, 1876-1896,39,W+.

Uys: In the ere of Sheptsone,XIII.Vgl.ook 428,445.

4. R 3381/81 by R 5296/86. Telegram aan ds. du Toit.

5. Ds. S.J. du Toit: De Christelijke School in hare

verhouding tot kerk en staat, soos opgeneem in Goetze~

s.J. du Toit en die onderwys, 53.

ewe duidelik: ,,De Kerk neme de opvoeding en bet onder- wijs in hare handen. Zij doope niet slecbts de kinderen, maar stelle de ouders in staat de belofte die zij vo183ns

het Doopsformulier van hen heeft afgeeischt na te komen •••

Elke gemeente hebbe eene of meer kerkelijke scbolen, 1) onder toezicht en begunstiging van den Kerkeraad" •

Nog een belangrike vraag bly oor nl.: Vanwaar die geld? Hierop antwoord ds. Du Toit: ,,Het ontbreek onze kerk niet aan geld.

'2) Zij heeft te beschikken over millioenen tt •

Sedert Augustus 1881 bet verder uit die pen van ds. Du Tait in Die Afrikaanse Patriot artikels verskyn oor die toekoms van die Transvaal, en in die uitgawes van 23 en 30 September het hy in besonder gedagtes ont- wikkel oor die prinsipi~le beginsels van 'n onderwyswet

ooreenkcmstig die behoeftes en volksaard van die Trans- 3)

valers •

'n Skoolwet vir die Transvaal moes voldoen aan die volksaard en Christelik-gereformeerde beginsels van die Transvalers. Dit sou derhalwe voorsiening moes maak vir die vervulling van die doopbelofte. Prinsipieel is dit die taak van die ouers em hulle kinders 'n were opvoeding te gee, en wear hulle daartoe·nie in steat is nie, hetsy uit gebrek aan tyd of bekwaamheid, maak

hulle gebruik van die skoal. Maar dit ontslaan hulle nie van hulle verantwoordelikheid nie; aan hulle het God die kinders tcevertrou, van hulle sal Hy rekenskap van die kinders eis 4) •

Volgens/ •••

1. Ds. S.J. du Toit: De Christelyke school in hare ver- houding tot kerk en staat, soos opgeneem in Coetzee:

s.J.du Toit en die onderwys,126.

2. Ibid., 128.

3. Coetzee: S.J. du Toit en die onderwys, 11.

4. Ibid.

onderwys in Transvaal wou reel. In 'n brief van 26 Augustus 1881, waarin hy sy voorneme uitspreek om self na die Transvaal te kom, die Volksreadsitting ' by te woon en verder te onderhandel insake die

superintendentskap, het by in 'n byvoegsel gemeld dat dit in stryd met sy oortuiging was dat die stast die onderwys bebeer, en tensy die Transvaalse regering horn

sou toelaat om die onderwys ,,vrij te regelen volgens zuiwer cbristelijke beginselen", sou by die superinten-

1) .

dentskap nie kon aanvaar nie •

Op 23 en 29 September 1881 bet ds. Du Toit en die Uitvoerende Raad samesprekings gebou. Oor die prinsi-

pi~le aspekte van die toekomstige onderwysreeling is ooreengekem en die eerste eewe artikels, die sg. grond- beginsels van die konseponderwyswet, wat deur ds. Du Toit aan die Uitvoerende Raad voorgel~ is, is g~edge-

2)

keur • As voorwaarde vir sy diensaanvaarding bet ds. Du Toit nog versoek dat die grondb3~insels ook

deur die Volksraad bekragtig moes word • Op 5 Oktober 1881 het die Volksraad bieraan voldoen • 4) Weer op

versoek van ds. Du Toit is die goedgekeurde grondbe- ginsels nog voordat by op 13 Maart 1882 diens aanvaar bet, in die Staats Courant gepubliseer • 5)

Op 28 Maart 1882 bet die Uitvoerende Raad die

resterenae

6 ^~edeelte van die onderwyswet bespreek en goedgekeur • In Mei van dieselfde jaar bet die

Volksraad die onderwyswet in sy gebeel in behandeling geneem/ •••

1. R. 3578/81.

Vgl. Du Toit: Ds.S.J.du Toit in weg en werk,48.

2. Vir nadere besonderbede 1.v.m. die benoeming van ds. S.J. du Toit as superintendent sien Ploeger:

Onderwys en onderwysbeleid in die Suid-Afrikaanae

~ ^{epubliek Qnder ds.S.J.} du Toit en dr.N.Mansvelt

1881~~900},hoofstg~ l.

3.. .3994181 in R.5296/86~ 29 Sept.1881.

4 Not.Volksraed 5 Okt.lo81 art. 63.

s •• Staats Courant, 3 Maart,30 Maart en 6 April 1882.

6 Not. Uitv.Raad, 28 Maart 1882, art.112.

1) geneem en aanvaar • 2. Wet no. 1 van 1882.

a. Enkele prinsipi~le aspekte van die ond~rwyswet.

Uitgaande van die beginsel dat dit die taak van die ouers is om te sorg vir die onderwys van hulle kinders, sou die staat sy bemoeiinge met die onderwys beperk tot die aenmoediging van die pertikuliere inisiatief deur geldelike ondersteuning aan die skole en tot 'n toesig oor die onderwys in soverre as wet die staat horn geroepe ag om toe te sien dat die toekomstige burgers die ver-

2)

eiste Christelike opvoeding ontvang • Voorts sou die 3) staat self sorg vir 'n inrigting vir hoer onderwye •

Soos die geval was in die vroeere onderwysreglemen- te en wette in die Republiek het die wet bepaal dat godsdiensonderwys as ^sc:Oan:ig tuis hoort by die kerk en nie by die staat nie. Alle onderwys moes egter in 'n Christelike gees gegee word, en Bybelgeskiedenis moes

in alle skole onderrig word • 4) Leerstellige onderwys

sou aan die kerkbesture oorgelaat word, maar skool- besture moes hulle skCX)llokale vir hierdie doel beskik- baar stel. By hierdie bepaling wou raadslid Preller, toe die sewe grondbeginsels op 5 Oktober 1881 deur die Volksraad bespreek is, die woorde ,,buiten de school- uren" toegevoeg h~ 5). • , , Tegen onderwijs in de

godsdienst/ •••

1. Notule Volksread, 3, 4 Mei 1882, art.43.

2. Wet no. 1 van 1882,art.l.

3. Ibid.

4. Ibid., art. 2, a en b.

5. Vgl. Wet no. 4 van 1874, art. 26.

godsdienst heeft hij niets, maer onderwys in de dogmatiek gedurende de schooluren zal aanleiding geven tot

moei~el1tkheden en verwarring en zel tot nadeel van de 1) kinderen der verschillende kerkgenootschappen zijn" • Hierop het vise-president Paul Kruger verklear dat die

skoolonderwys volgens hierdie wet deur _die kerk gelei sal word: ,~Het zijn geen staatscholen die de Regeering

2)

wil oprigten. Ze zullen kerkelijk zijn" • Leerstellige onderwys gedurende skoolure sou toenadering tussen die verskillende kerkgenootskappe bevorder. As die woorde

• II

,,buiten de Schooluren aan die subartikel toegevoeg word, sou die skema daermee sy kenmerk ,,van zich op kerkelijk

3)

gebied te bewegen" verloor • In ooreenstemming met hier- die gedegte is in 'n volgende subartikel bepaal dat die verskillende gemeentes en kerkrade soveel moontlik die inisiatief moet neem in die stGfting van skole en die verkiesing van skoolkomrnissies •

Deur sy finansiele ondersteuning wou die regering die onderwys toeganklik mask vir alle burgers, 1nsonderheid ook vir die ver uiteen wonende bevolking op die platte-

5)

land • Reeds in sy artikels in Die Afrikaanse Patriot oor die onderwys in Transvaal het ds. Du Toit dieselfde gedagte verkondig. Die Boere woon dun en verspreid, daarom moet die onderwys in hulle nabyheid, voor hulle deure,

in hulle huise gebring word, binne die bereik van elkeen 6)

gestel word •

Weer die/ •••

1. Notule Volksraad, 5 Okt.1881,art.63.

Ds. Du Toit het sy bedoeling later op Rustenburg soos

vol~ gestel: Het onderwijs meet gegeven worCen in Christelijke tfioewel niet juist konfessioneel) ieest, de Bijbel meet de ereplaats hebben in de school • Du Toit: Ds.S.J. du Toit in weg en werk, 50.

2. Notule Volksraaa, 5 Okt. 1881, art.63.

3. Ibid.

4. Wet no. l van 1882, art.2e.

5. Ibid., art. 3.

6. Coetzee: S.J. du Toit en die onderwys,12

die wet, sou die regering 'n jaarlikse toel~e beteal van £3 en £5 respektiewelik vir leerlinge wat leer

1)

en middelbare onderwys ontvang • Dit is van belang om daarop te let dat ds. Du Toit in sy konsepwet hier-

2) die bedrae op £2 en £3 gestel het •

Selfs nadat die Volksraed hierdie bedrae verhoog het na £3 en £5 onderskeidelik, het volksraadslede dit egter nog as ontoereikend beskou, ,,aangezien het een groot gedeelte der behoeftige bevolking moeijelllk

3) valt ••••• tot de schoolgelden bij te dragen" •

In sy groot entoesiasme vir die onderwys het ds.

Du Toit nie rekening gehou met die kenmerkende ver- skynsel in die Transvaalse onderwys voor 1882 nie, nl.

dat dear nie te ho~ verwagtinge ten opsigte van die

finansi~le verantwoordelikheid vir die onderwys van die plaaslike gemeenskappe in die Transvaal gekoester kan word nie • 4)

b. Die samestelling van skoolkornmissies, hulle bevoegdhede en pligte.

Na die toenemende geringskatting van die offisiele skoolkommissies gedurende di.e Engelse regime van 1877 tot 1880 het die Du Toit-wet hierdie instellinge as sodanig in ere herstel en hulls met groter vryhede en

ver~ntwoordelikhede belas as wet ooit voorheen in die Transvaal die geval was.

Elke ondersteunde skool sou onder die onmiddellike toesig staan van 'n skoolkornmissie wet die reg sou ^h~

om sy eie huishoudelike bepelinge op te stel, op voorwEtarde/ •••

1. Wet no. 1 van 1882, art.6.

2. Not. Volksraad, 4 Mei 1882, art.28.

3. Ibid.

4. Vgl. hoofstukke III - V hierbo.

voorwearde dat sodanige bepalinge nie in stryd met die onderwyswet moes wees nie. Elke skoolkornmissie moes 'n a:t'skrif van so 'n huishoudelike r~'lement aan die . , Superintendent van Onderwys stuur •

In teenstelling met die onderwyswet van 1874, wet duidelik bepaal het uit hoeveel lede 'n skoolkommissie

2)

moes bestaen en hoe dit saamgestel sou word , het alle besonderhede aangeande die wyse van samestelling, die grootte en lewensduur van die skoolkomrnissies in Wet no.

l van 1882 ontbreek. Alleenlik is bepaal dat daan 'n skoolkommissie moes wees en is die wenslikheid uitge- spreek dat die verskillende gemeentes of kerkrade soveel moontlik die leiding moes neem in die sttgting van skole

3) en die verkiesing van die kommissies •

Aan die so vaag omskrewe konmissies is egter groot verantwoordelikhede opgedra. Elke skoolkommissie moes sorg vir 'n behoorlike skoolgebou met meubels en toe- behore tot bevrediging van die regering en onderworpe aan inspeksie van die Superintendent • 4) Kwartaalverslea

van skoolhoof'de oor hulle skole moes medeonderteken word deur minstens een lid ven die skoolkornmissie. Elke sodanige verslag moes tewens vergesel gaan van 'n

rekening vir verskuldigde regeringstoelae vir die 5)

Sfgelope kw artaal •

In oorleg met die onderwyser moes die skoolkommissie die skoolvakansies, wat nie agt weke per jaar te bowe

6)

kon gaan nie, bepaal • Van hierdie reelings moes den 7)

aan die Superintendent kennis gegee word • Skoolkommissies/ •••

l.Wet no. 1 van 1882, art.8.

2. Wet no. 4 van 1874, art.54.

3. Wet no. l van 1882, art.2e.

4. Ibid. , art. 9.

Vgl. wet no. 4 van 1874, art.58.

5. Wet no. l van 1882, art.10.

6. Ibid., art.11.

7. Ibid.

Skoolkommissies sou self hulle onderwysers kies maar moes daarna hulle kandidaat deur middel van die Superin-

1) tendent vir goedkeuring aan die regering voordra • Alle onderwysers moes van .goeie sedelike gedrag en lid van 'n Protestantse kerk wees, terwyl 'n sertifikaat van bevoegdheid van die kommissie van eksaminatore 'n

2) aanbeveling sou wees •

' ..

Nog die skoolgelde deur die ouers betaalbaar I'le'\g

die salarisse van onderwysers word in die wet genoem;

alleenlik is bepaal dat die regering 'n t~elae van £3

en £5 per jaar respektiewelik vir leerlinge wat laer en 3)

middelbare onderwys ontvang, sou betaal • Vir elke werklik behoeftige leerling wet in 'n ondersteunde skoal gratis onderwys ontvang, sou die regering aan die be- trokke kommissie 'n toelae van £3 en £5 per jaar betaal na gelang so 'n leerling laer "f middelbare onderwys geniet 4) • Daar is egter geen voorsiening gemaak vir

enige wyse van kontrole oor die egtheid van sulke gevalle nie.

Geen verskil is gemaak tussen wyk- en distriksk~le

nie, geen bepaalde minimum aantal leerlinge was nodig om 'n skool te stig nie, geen bepaalde tydperk van

bestaan was vir 'n skool 'n vereiste nie en geen verdere voorligting aengaande die behartiging van die onderwys en die toesig oor die skool is in die onderwyswet aen skoolkommissies verstrek nie.

Die onderwyswet van 1882 het die onderwys dus ge- geel en fundamenteel in die hande van die ouers en die kerk gelaet en wel op sodanige wyse dat die wetsbepalin.ge

met betrekking tot/ •••

l.Wet no. 1 van 1882, art.11.

2. Ibid., art.12.

3.Ibid.

4. Ibid., art.16.

met betrekking tot die plaaslike beheer en verantwoorde- likheid vaag en onvolledig voorkom in vergelyking met die vorige onderwyswette en reglemente in die Transvaal.

Hoewel hierdie af'wesigheid van nadere voorligting aan die ouers of skoolkommissies die moontlike gevolg was van die beginsel om aan die ouers absolute vryheid te last in die reeling van die onderwys van hulle kinders, ontstaan tog die vraag of die plaaslike gemeenskappe van ouers hulle self sonder enige nadere leiding vry- willig sodanig sou kon organiseer en belas om oor die uitgestrekte Transvaal te voorsien in die onderwys van die jeug.

Ds. S.J. :m Toit het inderdaad groot vertroue ge- stel in die Transvaalse ouer.

3. Wet no. 1 van 1882 toegepas.

a. Die stigting van skole.

Op 25 Mei 1882 is in die Staats Courant kennis gegee dat die nuwe skoolwet op 1 Mei in werking getree het en dat die uitbetaling van gelde aan skoolkommissies vanaf di~ datum nie langer sou geskied as 'n vaste

salaris aan onderwysers nie maar wel by wyse van 'n subsidie aan skoolbesture.

Wet no. 1 van 1882 het na die volk gekom onmiddell:l.k nadat die veroweraar gewyk het, toe 'n ontwakende

volksgees, 'n groeiende nasionale selfbewussyn die

Transvalers tradisie-bewus gemaak het • 1) Toe in hierdie

tyd en omstandighede die nuwe onderwyewet die inisiatief vir die plaaslike onderwysvoorsiening op die skouers van die kerk geplaas het, in teenstelling met die Burgerswet,wat gegrond was op 'n beginsel ,,lijnrecht

in strijd/ •••

1. Mansvelt: Het onderwijs in Zuid-Afrika vooral met

betrekking tot de Nederlandsche taal,16.

1) in strijd met Het godsdienstig bewustzijn der natie"

is die wet met ingenomenheid deur die volk ontvang.

,

Die vertroue wet superintendent S.J. du Toit aan die be- gin van sy ampstermyn geniet het, in teenstelling met Van Gorkom in 1876, en sy aanvanklike bedrywigheid in verband met die samestelling van skoolkommissies en die stigting van skole deur aanmoe.diging, raadgewing

2)

en samewerking , het in 'n nie geringe mete nie hier- toe bygedr~.

Reeds by sy diensaanvaarding op 13 Maart 1882 bet 'n groot aantal briewe op die Superintendent gewag wearin inligting gevra is aangaande die stigting van skole • 3) In sy voorlopige rapport van 4 Mei 1882 het

hy dan ook verklaar dat die nuwe stelsel ,,gereedelijk aangevat wordt door onze Boerenbevolking, als juist beantwoordende aan hare behoeften •••• over 't algemeen 4)

wordt de behoefte aan onderwijs bij onze Hollandsch sprekende bevolking sterk gevoeld en algemeen is men zeer genegen om van de aangeboden hulp gebruik te

5) maken" •

Vir die stigting van skole was daar volgens die Superintendent self twee wee oop: eerstens deur onder- steuning aan te vra vir rondgaande onderwysers, waarvoor die wet geleentheid bied; of tweedens deur veste wyk-

6)

skole op te rig • Die laaste plan is deur die Superin- tendent aanbeveel, en in sy voorlopige verslag oor 1882 bet hy reeds verklaar dat dit op verskeie plekke op

die volgende/ •••

1. Mansvelt: Het onderwijs in Zuid-Afrika vooral met betrekking tot de Nederlandsche taal,44.

2. Jaarverslag oor 1882, 26.

Ibid. , 18 84, 7.

3. Voorlopige rapport van den Superintendent van Onder- wijs aan den Hoog-Edele Regering der Z.A.Republiek,

4 Mei 1882, par.9.

4. Ibid., par.16.

5. Ibid., par.10.

6. Jaarverslag oor 1882, 23-24.

die volgende wyse aangepak is. Die inwoners van 'n buurt span saam, bou 'n skoolgebou met onderwysers- woning op 'n sentrale plaas, neem dan jaarliks eandele van £3, £4 of £5, met die reg om vir elke aandeel een kind 'n jaar lank skool toe te stuur. Volgens hierdie plan sou so 'n omgewing dan engeveer £100 per jaar tot die onderwyser se salaris bydra benewens 'n skoolgebou

'

en ngl'atis woning. Hierdie bydraes, tesame met die regeringstoelae van ook ongeveer £100, sou die skool- kommissie dan in staat stel om 'n goeie onderwyser in diens te neem. So sou die skool den 'n blywende in-

1) etelling in elke buurt word •

Ooreenkomstig die versoek aan hulle gerig in die 2)

onderwyswet , het die kerke op verskeie plekke spoedig 3)

die in1siatief geneem , sodat die Superintendent reeds in 1882 verklaar het: ,,Door de Kerk els hoofd-factor in het onderwijs te erkennen, wordt vooreerst de netelige godsdienstkwestie vermeden, en ontvangen wij zeer ge-

waardeerde hulp van leeraren en kerkbesturen; waaruit duidelijk blijkt dat de opvoeding der jeugd best be- vorderd wordt wanneer Kerk en Staat elkaar de hand reiken, de Kerk door zich het bestuur en de Staat door zich de ondersteuning der scholen tot teak te stellen" • 4)

Op versoek van die Hervormde gemeentes aldaar het die Superintendent van Onderwys Rustenburg en Heidelberg aan die einde van Maart en begin April 1882 besoek. Op gemeentevergaderings is die beginsels van die nuwe

onderwyswet verduidelik en voorlopige kommissies saamgestel/ •••

1. Jaarverslag oor 1882, 23-24.

2. Wet no. 1 van 1882, art.2e.

3. Vgl. O.D. 2/1, no. 202. Hierin gegewens oor 'n vyftal skole wat deur bemiddeling van ds. G.W. Smits,Herv.

predikant op Rustenburg, tot stand gekom het.

4. Jaarverslag oor 1882, 11.

213.

seamgestel om sake aan die gang te kry. Op Heidelbrg bet die voorlopige konmissie bestaan uit die predikant van die Hervormde Kerk en die landdros, terwyl op

Rustenburg die predikante van die Hervormde Kerk, die Gere:tormeerde Kerk en die landdros met die aanvoorwerk belas was. Vir die buitewyke is persona uit die om-

1)

gewing waarvoor 'n skool beoog is, benoem •

Hierdie organieasiereise van die Superintendent is 2)

deur ander gevolg • Waer moontlik het die Superinten- dent die hulp van die plaaslike kerklike ampsdraers en

3)

ook van die A:trikanerbond ingercep. Toe die Superin- tendent byvoorbeeld op 18 April 1882 'n onderhoud gevoer het met die belangstellendes op Zand:tontein, is dear besluit om 'n wykskool op te rig en is die samewerking gevra van die Ned.Hervormde en die Ned. Gere:tormeerde

4)

Kerke en van die A:trikanerbond •

Op 1 en 2 Julie 1882 was die Superintendent op Lichtenburg om die kerkrade van die Ned. Gereformeerde Kerk van Jacobsdal en van die Ned. Hervormde Kerk van Zeerust te ontmoet.

5)

,,Beide kerkraden namen de school- belangen op zich" • Hierdie voorbereidingswerk is dan deur die kerkrade en veral deur sommige predikante self verder voortgesit en uitgebrei in die buitewyke van die u'i tgestrekte gemeentes. Bewys hiervan vind ons onder andere in 'n skrywe van as. G.W. Smits van die

Ned. Herv./ •••

1. Voorlopige rapport oor 1882, par.10.

Inspectie-rapport over het dienstjaar 1882,no.l en I~.

2. Inspect ie-r~p_l>ort over het dienst jaar 1882,no. III,IV'aiVI,

3. Coetzee: Politieke groepering in die wording van die A:trikanernasie, 101,222,374. In Kaapland het die

Afrikanerbond sedert 1880 bestaan, maar takke is eers in 1882 in Transvaal gestig. ,,Het doel ven de Af'ri- kaner Bond is: het vormen van een zuidafrikaanse nationaliteit door de aankweking van een ware vader- landsliefde als voorbereiding der eindbestemming:

Een verenigd Zuid-A:trika. Nasr dit doel zal de Bond streven, door de A:trikaners aan te moedigen zich

zowel op staatkundig els op maatschappelijk gebied te doen gelden als een natie".

4. In~pectie-rapport_1over het dienstjaar 1882, par. II.

5. Ibid., par.III.

Ned. Herv. Gemeente van Rustenburg aan ds. N.J. van Warmelo;,, •••• sedert den Superintendent van onderwijs zijne hetrekking heeft aanvaard (is) alles door ons in het werk ~esteld om goede en degelijke schoolmeesters door middel van zijn Edle. te krijgen ••••• Twee onder- wijzers zijn reeds beroepen, en nu gaan ik weder drie buitekerken houden ten einde eerst schoolcomrnissies te laten kiezen door de Gemeente ••••• Binnenkort hopen wij

1)

in ons district zes onderwijzers te hebben" •

Die plaaslike entoesiasme vir·die onderwys het egter van plek tot plek aansienlik verskil.,So het daar in die hele Wakkerstroome~ distrik in Desember 1882 maar een enkele skool van sewe leerlinge bestaan. In

Zoutpansberg was daar een wykskool met twaalf leerlinge, in die Middelburgse distrik een wykskool met nege leer- linge en in die distrik Bloemhof geen skoal nie maar wel een dorpskool met 43 leerlinge. Hierteenoor het daar in Desember 1882 in die Rustenburgse distrik reeds 'n totaal van ses skole bestaan, met 'n gesamentlike leerlingtal

2) '

van 160 leerlinge • Oor die algemeen bet skoolstigting 3)

snel plaasgevind •

Die gedagte, reeds vroeer deur ds. Du Tait uitge- ..

spreek, nl. dat die skool na die burgers geneem rnoet word 4) , is met die toepassing van Wet ho.l van 1882

verwesenlik. Omdat die wet geen vereistes gestel het ten opsigte van die minimum leerlingtal of lewensduur

van 'n skool/ •••

1. N.G.K. 1: Los Briewe,ds. G.W. Smits aan ds.N.J.van Warmelo, Rustenburg, 11 Julie 1882.

VTgl. o.n. 2/1 no.202: Ds.G.W.Smits aan ds.s.J. du oit, .April 1882.

2. Jaarverslag oor 1882, 3.

3. Jaarverslae 1882-1891:

Des. 1882 •••••• 43 skole

II

1883 •

72

" 1884 • • • • • • 69 "

" 1885 •••••• 93 "

ft

1886

96

4. Coetzee: S.J. du Toit en Vgl. Schoolgids 1892, 7.

Des.1887 •••• 132

II

1888.

179

II

1889.

225

II

1890.

276

" 1891.... 299 die Onderwys, 12.

skole

"

It

"

van 'n skool nie, kon elke pear ouers op een of ender manier 'n skoolkomrnissie vorm, 'n skoal stig, 'n onder- wyser in diens neem en die regeringsubsidie ontvang.

Skole van ses tot twaalf leerlinge was nie uitsonderlike

1)

gevalle nie •

Uit die volgende skrywe van C. Meyer van Graspan, Bloemhof, word verskeie aspekte van die algemene verloop van sake openbaar: ,,Dewijl ik zes kinderen heb, voor onderwijs bekwaam en mijne buren ook omtrent 6 of 8,

wensch ik een school met Gouvernements toelage op te richten vanaf 1 April en verzoek bij deze U Ed. toe-

sternming hiertoe. Als Commissie kunnen de heren Stefanus le Roex, Hugo Nieuwoudt en ik zelf dienen ••• en ik zal eenen geschikte onderwijzer als schoolmeester aanstel-

2)

len" • Die brief is dan sommer onderteken deur aldrie die toekomstige kommissielede.

Die vryheid aan die ouers verleen ten opsigte van die stigting van skole moes noodwendig lei tot 'n open- baring van wat hulle van 'n skool verwag en dus met sy

stigting beoog het. In baie gevalle was die oogmerke van die Transvaalse ouer alleen nog genoegsame onderwys om sy kind te bri~~ tot die aflegging van die belydenis

van die geloof • Vir hierdie doel kon owrs nou 'Ii ~aat:;...

ondersteunde skool stig en sou hulle subsidie ontvang

4) .

as die onderwys aan die eise van die wet voldoen • Bie gevolg hiervan was dat skole soms net vir 'n bepaalde

tya·aeeS;tek/ •••

1. Jaarver9lag oor 1886, 2.

2. O.D. 12/1 no.70: c. Meyer aan Superintendent van Onderwys, Graspan, Bloemhof, 28 Maart 1892.

3. O.D. 12/l no.407: Skoolkommissie Renosterfonteinskool, Pretoria, ean die Superintendent van Onderwys,18 Maart 1892.

4. Wet no. 1 van 1882, art.6.

tydsbestek, gewoonlik 3 maande, 6 maande of 'n jaar~

opgerig is en daarna eenvoudig tot niet gegaan bet • Ander skole weer is as sg. rondgaande skole gestig, en die skoolkommissies het die reg voorbehou om die skool

2)

elke drie maande te verplaas • So het die Superinten- dent toe hy Waterberg in 1882 besoek het, gevind dat die skool tydelik 6 uur verder verplaes is. Die meeste

burgers was op jagtogte of het getrek met hulle vee en 3)

bet blykbear die skool saamgeneem •

Uit die jaarverslae van ds. Du Toit, en sedert

1888 van H. Stiemens, blyk dan ook nie alleen die snelle tempo van skoolstigting nie maar ook die wisselende

lewensduur van die skole. So het dear in Januarie 1884 64 skole bestaan, in Februarie 71, in Maart 75, maar in April slegs 64 en in Mei net 63 4) _• In 1885 het die-

5)

selfde verskynsel horn geopenba ar _• In Januarie 1886 het dear 95 skole bestaan. In Junie van dieselfde jaar was die getal reeds 116, maar in November was daar nog

6)

net 100 skole oor • 'n Aansienlike aantal skole het dus minder as 'n jaar bestaan of het gedurende die verloop van die jaar opgehou om te bestaan.

Die willekeurige stigting van skole deur groepies ouers het sulke afmetings aangeneem dat dr. Mansvelt, kort nadat hy in 1892 diene aanvaar het as Superintendaxt, van regeringswee gemagtig is om geen subsidie aan nuwe

skole toe te/ •••

1. O.D. 118/2 no. 47: Huishoudelike bepelinge van die skoolkommissie van Steelpoort en Broederstroom, Mapochsland, 10 Aug. 1886.

O.D. 118/1 no.101: Huishoudelike bepalinge van die Pienaarspoortskool, Pretoria, 7 Jan.1889.

O.D. 118/1 no.49: Huishoudelike bepalinge van die skool te Witgatboom, Bloemhof, Aug.1886.

2. O.D. 118/2 no. 47: Huishoudelike bepalinge van die skoolkormnissie van Steelpoort en Broederstroom, Mapochsland, 10 Aug. 1886, art.11: ,, De commissie leden houden het recht om den school bij het einde van elk kwartaal near hun goeddunken te verplaatsen".

3. Inspeksierapport oor 1882, no.IV.

4. Jaarverslag oor 1886, 2.

5. Ibid.

6. Ibid.

skole toe te staan nie, tensy die noodsaaklikheid van 1) die oprigting met grondige redes gestaaf kon word •

b. Die samestell~g.g van skoolkonmissies.

Die vorming van 'n skoolkonmissie was die eerste 2)

essensi~le stap by die oprigting van 'n skool • Eers hierna is die huishoudelike reglement opgestel en hat die ander noodsaaklike voorbereidings vir die voorge- stelde skool gevolg. Hierdie prosedure het tot gevolg gehad dat dear in die huishoudelike reglemente van die skoolkommissies weinig informasie verskyn het aangaande

3) die prosdeure van samestelling van die kommissies •

Elke skoolkormnissie was 'n partikuliere skepping van 'n kerkraad of van 'n kleinere of grotere groep ouers, 'n instelling wat daarop bereken was om die regeringsubsidie vir die plaaslike skool te verkry en om toesig oor die skool te hou. N~rens het die plaas- like instansies dit nodig geag om die lewensduur van 'n skoolkommissie te bepaal nie. In no·6na1e omstandighede was dit egter gelyk aan die lewensduur van die besondere skool self.

Die vryheid wat deur Wet no. l van 1882 aan die plaaslike gemeenskappe verleen is in die semestelling van die skoolkornmissies, het tot gevolg gehad dat

kornmissies van uiteenlopende samestelling moontlik was, soos tewens ook die geval was.

Op Potchefstroom het die publiek hulle in die samestelling van 'n skoolkommissie vir die publieke skool nog gedeeltelik laat lei deur die bepalinge van

die onderwyswette/ •••

1. Schoolgids, 1892, 7.

2. Wet no. l van 1882, art. 8.

3. Die meeste bewaarde afskrifte van die huishoudelike

reglemente van die skoolkonmissies is te vinde in

die band O.D. 118/1 en II in die Staatsargief,

Pretoria.

die onderwyswette van 1866 en 1874 _• Die landdros is hier as ex officio-lid van die skoolkommissie opge- neem, terwyl die res van die kommissie sou bestaan uit

die drie predikante van die Hollandse kerke aldsar en nog vyf lede gekies deur die publiek - 'n totaal dus

2)

van nege lede • Hierteenoor het daar op baie ender plekke skoolkomrnissies van twee of drie lede tot stand

3) gekom •

Wear die inisiatief vir die skoolstigting van die predikant of kerkraadslede uitgegaan het, het die

skoolkommissies gewoonlik deur een of ender vorm van verkiesing tot stand gekom • 4) In sulke gevalle was

'n besondere kerkverband dikwels 'n vereiste om 'n kommissielid te word. So het artikel 1 van die regle- ment van die Paardeplaatsskool bepaal dat die skool- kommissie sou bestaan uit vyf lede ,,behoorende tot de Gereformeerde kerk, gevestigd in Klein Merico, district

5)

Zeerust" • In sulke gevalle was die skoolkommissie soms 'n ondergeskikte liggaam aan die kerkraad of is die kerkraad as medetoesighoudende liggaam naas die

skoolkomrnissies/ •••

l. Onderwyswet van 1866: Reglement voor de plaatse- lijke Schoolcommissie, art. 4.

Wet no. 4 van 1874, art. 54.

2. Coetzee in: Potchefstroom, 1838-1938, 192-193.

3. Vgl. O.D. 118/l no. 49: Bepalinge van die elernent~re

skool l:te Wi tgatboom, Bloemhof, .Aug. 1886. . O.Do 118/1 no.58: Reglement van die ondersteunde skool te Klipfontein, Heidelberg, l Des. 1886.

4. N.G.K. 1: Ds. GoWo Smits aan ds. NoJ• van Warmelo, Rustenburg, 21 Aug. 1882.

5. O.D. 118/1 no. 25, 25 Jan. 1886.

1)

skoolkornmissies erken • In die huishoudelike reglement van die .Straffonteinskool, Middelburg, is bepael dat skoolkornmissielede persone van goeie sedelike gedrag moes wees. Lede wat hulle skuldig maak aan naletigheid, sou ontslaan word en onmiddellik by wyse van 'n ver-

2) kiesing deur 'n ander vervang word •

In talle ander gevalle was die .samestelling van 'n skoolkommissie van twee of drie lede 'n blote for- maliteit van 'n pear ouers wat 'n onderwyser gehuur het en toe, net om die subsidie te ontv~mg·, 'n skool-

3) kommissie gevorm het •

Skoolkommissies van drietot vyf lede, uit wie 'n voorsitter, 'n sekretaris-tesourier of 'n sekretaris en 'n tesourier gekies sou word, was die mees algemene • 4)

Op verskeie plekke is die tesourier- en sekretarisskap·

aan die onderwyser opgedra • 5) Op nog ender plekkeis met

die samestelling/ •••

1. O.D. 118/1 no, 83: Reglement van die Hekpoortskool, Rustenburg, art. 4: ,, De onderwijzer is verpligt om

onder ene behoorlijke toezicht te staen van ene school commissie en onder de opzicht van de Neder- duitsch Herv. of Gereformeerde Gemeente".

O.D. 118/1 no.144: Bepalinge van Wetervalskool,Rus- tenburg, 11 Mei 1889, art. 3: ,,De onderwijzer is ver- pligt om onder een schoolcommissie te staan en ender de toezicht van de Ned.Herv.Gemeentett •.

O.D. 118/1 no.198: Reglement van die Witslootskool, 26 Okt. 1889, art.l: ,,De onderwijzer verpligt zich om onze kinderen te leeren onder toezicht van de op- zieners der Gereformeerde Kerk te Pretoria.

O.D. 118/1 no.25: Reglement van die Paardeplaats- skool, Marice, 25 Jan.1886, art.l: ,,Deze school is opgerigt door en staat onder 't bestuur van de school- commissie en onder toezicht van den kerkeraad van deze wijk'.'•

2. O.D. 118/2 no.195, 24 Des.1890, art.3.

3. Not. Volksraad, 15 Mei 1891, art.66.

O.D. 12/1 no.70: C.M. Meyer aan dr.Mansvelt,Graspan, Bloemhof, 28 Maart 1892.

4. O.D. 118/1 no.18: Huishoudelike bepalinge van die skool te Smutsoog, 1 Febr.1885 (3 lede).

OoD. 118/l no.11: Huishoudelike bepalinge van die Malmanieskool, 1 Julie 1885 (3 lede).

O.D. 118/1 no.14: Huishoudelike bepalinge van die Damesburg distrikskool, 27 Nov. 1885 (4 lede).

OoDo 118/1 no.25: Huishoudelike bepaliug~ van aie

Paardepl~atsskool, Marica, 25 Jan. 18~b ~5 ledeJ.

5. OoD. 118/1 no.38: Huishoudelike reglement van die Bokkraalskool, Groot Marica, Mei 1886, art. 5.

O.D. 118/1 no.81: Huishoudelike bepalinge van die

Tweefonteinskool, Waterberg, 28 Junie 1888.

die samestelling van die skoolkommissie spesiale skool- opsieners benoem, persone wat in besonder belas sou wees met die toesig oor die skool self. So het artikel 1 van die reglement van die ondersteunde skool te Kaffers- kraal bepaal dat die skoolkommissie sou bestaan uit vier lede wat uit hul midde 'n voorsitter, 'n tesourier en 'n spesiale skoolopsiener sou kies. Vir laasgenoemde amp moes 'n persoon gekies word wat naby die skool

1) woon

In verband met die samestelling van die skool- kommi ssies in hierdie jare moet dit in gedagte gehou word dat die skole gewoonlik betreklik klein was. Selfs

'n skool van ses of sewe leerlinge was geen uitsonder:ing 2)

nie • Om aan die geringe vereistes van die onderwyswet te vol do en was , , groot" .skoolkommissies den ook nie

nodig nieo

c. Die skoolkommissies in die uitvoering van hulle -

£ligte.

(1) Opstelling van die huishoudelike reglement.

Kenmerkend van die vryheid wet deur die onderwyswet van 1882 aan die plaaslike gemeenskappe verleen is in die behartiging van die onderwys, is die reg wat aan die plflaslike instansies verleen is om op eie wyse ·'n skoolkommissie seam te stel en aan die skoolkommissies om hulle eie huishoudelike reglement op te stel, sender dat dear enige nadere voorligting aan hulle verskaf is.

Slegs in een opsig is die vryheid van die kornmissies enigsina· beperk, en dit was die bepaling in die wet self dat die huishoudelike reglement nie in stryd moes

wees/ •••

1. O.D. 118/1 no.7, 16 Maart 1885 (4 lede).

2. Inspeksieverslag oor 1882, IV: Grootfonteinskool,

6 leerlinge; Olifantsfonteinskool, 7 leerlinge; die

skool by L. de Jager, Ermelo, 6 leerlinge.

1)

wees met die onderwyswet nie • 'n Afskrif van die huishoudelike reglement moes wel aan die Superintendent gestuur word, tog is n~rens bepaal dat sodanige regle- ment deur horn goedgekeur moes word nie. Volgens die gees van die wet soil.dit alleen maar af'gekeur word deur die Superintendent indien dit strydig was met die wet self'. Die plaaslike gemeenskappe was dus vry om die onderwyssake te reel ooreenkomstig die plaaslike toestan- de en behoef'tes. Die nBtuurlike gevolg hiervan was dat die huishoudelike reglemente aarunerklik van skool tot skool verskil het. Reglemente van enkele komrnissies, deeglik opgestel en artikelsgewyse ingedeel, skep die indruk van deeglikheid en volledigheid en openbaar

~)

tewens 'n besef van die omvang van die voorgenome taak , terwyl dit in talle ander reglemente aan selfs maar 'n mate van volledigheid ontbreek • 3) Tog l~ reeds in

hierdie so vry opgestelde reglemente 'n ryke bron van inligting opgesluit oor die beskouinge en opvattinge van die plaaslike gemeenskappe oor die onderwysbeheer en verantwoordelikheid.

Welke sake/ •••

1. Wet no. 1 van 1882, art.8.

2. O.D. 118/1 no.l: Reglement aangenomen voor de Gouwts.

School te Heidelberg in de School-commissie Ver- gader ing van den 4den Sept. 1882.

O.D. 118/1 no.7: Huishoudelike bepalingen der onder- steunde School te Kafferskraal, 16 Maart 1885.

O.D. 118/1 no.11: Huishoudelike bepalinge van die Malmaniskool, 1 Julie 1885.

O.D. 118/1 no.20: Huishoudelike bepalinge van die Rietvalleiskool, Malopo, 24 Jan. 1889.

3. O.D. 118/l no.14: Huishoudelike bepalinge van die Damesburg distrikskool, 27 Nov. 1885.

O.D. 118/1 no.49: Bepalinge van die element~re skool te Witgatboom, Bloemhof, Aug. 1886.

O.D. 118/1 no.58: Huishoudelike reglement van die ondersteunde skool te Klipfontein, dist. Heidelberg, 1 Des. 1886.

o.n. 118/1 no.81: Huishoudelike bepalinge van die

skool te Tweefontein, dist. Waterberg, 28 Junie 1888.

Welke sake het die skoolkornmissies dan van ge- noegsame beleng geag om opgeneem te word in die regle- mente waarvolgens hulle die onderwys plaaslik sou reel? 'n Ontleding van die reglemente.bring die

1) volgende ean die lig :

(a) Die samestelling van die skoolkommissie en dikwels die kerkverband van die kommissielede;

(b) die verhouding van die skoolkommissie en skool tot die plaeslike kerkraad;

(c) die vergaderinge en vergadertye van die skool- kommissies;

(d) die toesig oor die skool en oor die werk van die onderwyser;

(e) die skoolure en skoolvakansies;

(r) die onderrig van Bybelse geskiedenis, leerstellige godsdiensonderrig en some ook die re~lings vir die Sondagskool;

(g) die bevoegdhede en soms die kerkverband van die onderwyser;

(h) die betaelbare skoolgelde en in enkele gevalle die seleris van die onderwyser;

(i) die voorsiening van skoolbehoeftes;

(j) die prosedure by die indiening en aanhoor van klagtes teen die onderwyser;

(k) die gratis onderrig van kinders van behoeftige ouers;

(1) die voorsiening van 'n skoolgebou en toebehore;

(m) die skoolvakke.

(2) Benoeming en besoldiging van leerkregte.

In ooreenstermning met die beginsel van•ouerreg en ouerplig/ •••

1. Hierdie gegewens uit die bewaarde huishoudelike reglemente in O.D. 118/1; O.D. 118/2; O.D. 12/1;

O.D. 9/2.

223.

ouerplig waarop die onderwyswet van 1882 gebaseer was, was dit die voorreg en plig van elke skool-

kommissie om 'n onderwyser vir hulle skool te kies en dan hulle kandidaat deur middel van die Superintendent

1)

aan die regering vir goedkeuring voor te dra •

SuperintendenieDu Toit en Stiemens het egter nooit die kandidate van die skoolkommissies vir goedkeuring aan die regering voorgedra nie, en die regering bet voor

2)

1891 ook nie daarop aangedring nie • Die gevolg hiervan was dat die skoolkommissies self absolute vryheid gehad het in die benoeming van hulle onder- wysers.

Skoolkommissies kon egter dikwels nie self 'n

onderwyser Vind nie en het hulle dan tot die Superinten- dent gewend met die versoek dat dear vir hulle 'n

onderwyser ontbied moet word 3) • Sedert 1884 het

superintendent Du Tait dan ook 'n lys gehou van be- skikbare onderwysers. Op versoek van skoolkommissies is hierdie lys dan aan hulle voorgele en kon hulle 'n keuse daaruit doen • 4)

Oor die algemeen het nog die bevolking nog die '

skoolkomrnissies ho~ eise aan die kwalifikasies van die 5)

onderwysers gestel • Ho~ vereistes in hierdie ver- band sou dan ook die Republiek in hierdie jare nagenoeg sonder onderwysers gelaat het. ~elfs in Oktober 1891 was nog slegs 105 van die 538 onderwysers in die Repu-

6) bliek in besit van 'n onderwysersertifikaat •

In die/ •••

1. Wet no. 1 van 1882, art. 12.

2. R. 7861/ 91: Staatsekretaris aan die waarnemende

Superintendent van Onderwys, Pretoria, 26 Junie 1891.

Vgl. Ploeger: Onderwys en onderwysbeleid in die Suid- Afrikeanse Republiek onder ds. S.J. du Toit en dr. N.

Mansvelt, 1881-1900,44.

3.· Jaarverslag oor 1882, 30.

4 Ibid., 1884, 7.

5 •• Notule VolksraAdi 13 Junie 1885, art. 400.

6 Jaarverslag oor 891, 9.

In die enkele gevalle waar skoolkommissies in

hulle huishoudelike reglement die vereistes geformuleer het, was sulke bepalinge alleen daarop bereken om te verseker dat hulle onderwyser van goeie sedelike ge-

l)

drag en lidmaat van 'n Protestantse kerk sou wees • In enkele gevalle is egter ook die besondere kerkver-

2) band van die onderwyser bepaal •

Toe die indiensneming van onbekweme onderwysers deur die skoolkorrnnissies in 1885 in die Volksraad ter sprake gekom het, het Paul Kruger self daarvoor gepleit dat onderwysers wat maar enigsins bekwaam is, in diens . gehou moes word, ,,omdat men vooral het belang der armen moest in acht nemen, die het employeren van iemand die een studie van hun vak had volbracht, niet

3) konden bekostigen" •

Verwysende na die skoolkorrnnissies het raadslid C.L. Neethling verkla8r: ,,Zij willen de mannen hunner keuse" 4) •

5) Deurdat inspeksies nie dikwels plaasgevind het nie , kon onbekwame onderwysers ender beskerming van die skoolkommissies vir 'n geruime tyd ongesteurd hul

6) gang gaan tot tyd en wyl 'n inspekteur opdaag , en dan het dit nog gebeur dat enkeles die inspekteur ··"

eenvoudig/ •••

1. o.n. 118/1 no. 7: Huishoudelike bepalinge van die ondersteunde skool te Kafferskraal, 16 Maart 1885.

O.D. 118/1 no. 25: Reglement van die Paardeplaats- skool, Marice, 25 Jan. 1886.

2. O.D. 118/2 no. 152: Huishoudelike bepalinge van die skool te Buffelshoek, Rustenburg.

O.D. 2/1 no. 202c: Ds. G.W. Smits aan ds. S.J. du Toit, Rustenburg, 24 Mei 1882.

3. Notule Volksraad, 13 Junie 1885, art. 400.

4. Ibid.

5. Jearverslag oor 1885, 2, 5.

6. Mansvelt: Het onderwijs in Z.A. vooral met betrek-

king tot de Nederlandse teal, 46,

eenvoudig ontvlug het en na sy vertrek weer na die

skoal teruggekeer het • 1) Nog andere ,,swakke breeders"

is onder die persoonlike beskerming van hul kommissie- lede geneem. Superintendent Mansvelt verhaal van 'n

inspeksiebesoek van waarnemende superintendent Stiemene waartydens hy ,,den schoolrneester met een deel zijner schoolcommissie in zulk een toestand van geestelijke opgewondenheid aantrof, dat hij zich verplicht zag, onverrichter zake terug te keeren, wilde hij geen kennis maken met de stevige knuisten zijner onwillige

2) onderdanen

In die Jaarverslag oor 1891 het dr. Mansvelt soos volg oor die toestand geskryf: ,,Er waren vele, en er zijn nog onderwijzers in deze Republiek, die alleen om persoonlijke redenen gesteund en gehouden werden.

Hoezeer ik het ook billijk, dat gebrekkigen en ouden van dagen door het publiek gesteund worden, zijn toch het onderwijs en de opvoeding van het opgroeiend ge- alacht van te groot belang •••• om deze ••• aan de per- soonlijke belangen van enkelen op te offeren ••••

Personen, die nauwelijks hun eigen naam behoorlijk kunnen schrijven; die in hun brieven aan het Departe- ment van Onderwijs in namen als Pretoria, Witfontein, Potchefstroom, enz., en in de namen der maanden twee of meer spelfouten maken; die eenvoudige sommen, welke een verstandige Boer wel uit het hoofd kan uitrekenen, niet eens schriftelijk kunnen oplossen; die getallen

van 6 of 7 cijfers niet zonder fouten kunnen op- schrijven of uitspreken; die geen werkwoord van een zelfstandig naamwoord kunnen onderscheiden; die niet

weten/ •••

1. Mansvelt: Het onderwijs in Z.A. vooral met be- trekking tot de Nederl~ndse taal, 26.

2. Ibid., 26 - 27.

weten dat een kwartaalstaat (welke volgens de Wet door de leden der Schoolcommissie en de onderwijzers onder- tekend meet warden) niet door een ander mag geschreven en met den naam van den onderwijzer onderteekend

worden, •••• verdienen toch zeker niet als onderwijzers

1)

uit's lands schatkist bezoldigd te warden" •

Die salarisse van die onderwysers is nie in die onderwyswet van 1882 vasgestel nie, maar dit is aan die skoolkommissies gelaat om dit plaaslik met die onder- wyser te reel na gelang van die plaaslike bydraes ge-

steun deur die regeringsubsidie. Ds. Du Toit self het horn die saak soos volg voorgestel: ,,Laat in elke wijk

(niet juist veldcornetschap, near omstandighede, zegge 6,8, of 10 plaatsen) de bewoners samenwerken; laat hen de meest centrale plaats kiezen en samen daar een school- gebouw met onderwijzerswoning optrekken; laat hen dan jaarlikse aandelen nemen, zegge van £5 of £6 per aan- deel, met recht om ~~n kind voor elk aandeel een jaar lang te laten onderwijzen •••• Heeft men nu van 20 tot 30 leerlinge in zulk een buurt, dan heeft men uit de aandelen £100 tot £150 per jaar, en met de staatstoelage kan men een onderwijzer een salaris van £200 per jaar

2) met vrije woning waarborgen" •

Bogenoemde plan van die Superintendent sou beteken dat die skoolgelde ongeveer 10/- per leerling per maand moes bedra. Hier het teorie en praktyk egter nie

gestrook nie. Skoolgelde het so min as 1/6 per maand bedra, en in nog ander gevalle is daar glad nie aange-

3) dring op die betaling van enige skoolgelde nie •

Dat selfs/ •••

1. Jaarverslag oor 1891, 9.

Mansvelt: Het onderwijs in Z.A. voorel met betrekking tot de Nederlandsche taal, 46-49.

Cachet: De worstelstryd der Transvalers, 406.

2. Du Toit: S.J. du Toit in weg en werk, 51-52.

3. O.D. 118/1 no.47: Huishoudelike reglement van die skoolkommissie van Steelpoort en Broederstroom, 10 Aug. 1886.

Jaarverslag oor 1891, 7, art. 6.

Dat selfs plaaslike kerkrade en predikante die

finansi~le implikasies van die onderwysreeling van ds. Du Toit nie oral reg begryp het nie, blyk uit die volgende voorval: Die Superintendent bet in 1882 die predikant en kerkraad van die Ned. Geref. Kerk van Utrecht versoek om die bestuur van en die toesig oor die onderwys op hulle te neem. Op 28 April 1882 het ds. H.S. Neethling egter namens die kerkraad soos volg aan die Superintendent geskryf: ,,Verder wensch ik in overeenkomst met de kerkeraad, bescheiden aan te merken dat de steuning van £2 en £3 per jaar onzes inziens te min is om eenen bekwamen onderwijzer een bestaan-

1)

baar salaris ·:,a8n te bieden

In dieselfde gees het as. G.W. Smits van Rusten- burg aan die Superintendent geskryf dat die regering- subsidie en skoolgelde te min was om die onderwyser 'n behoorlike salaris te betaal - ,,en het is daarom dat de school commissie U Ed. beleeftelijk verzoekt om voorlopig een jP.arlijksch subsidie te willen verleenen totdat door een grooter aantal leerlingen zulks later niet meer noodig zal zijn. Eene tijdelike toelage van

2) 60 pond sterling zoude misschien voldoende zijn" •

In hulle huishoudelike relgmente het skoolkom- missies selde mm1di~g gemaak van die onderwyser se salaris, en waar di t wel gedoen is, was di t dikwe:h.s

'n vae reeling, bv.: ,,De onderwijzer wordt alle drie ..

msanden betaald naar de inkomsten" • 3)

Die salarisse/ •••

1. O.D. 2/1 no. 49: H.S. Neethling aan S.J.- du Toit, Utrecht, 28 April 1882.

2. O.D. 2/1 no. 202, 6 Junie 1882.

3. O.D. 118/1 no.11: Huishoudelike reglement van die

Malmaniskool, 11 Julie 1885, art. IX.

Die salarisse wat deur die skoolkomrnissies as ge- noegsame besoldiging vir die onderwysers beskou is, was dan ook nie daerop bereken om bekwame onderwysers te vind of te behou nie, sodat bekwame persone dikwels die onderwys verlaat bet sodra hulle iets beters te doen

1)

kon kry •

Waarnemende superintendent Stiemens het in 1887 vir die eerste keer pogings aangewend om die bevoegdhede van die onderwysers te verbeter deur aan te beveel dat aan onderwysers wet die lste, 2de en 3de klas-sertifikaat van die Raad van eksaminatore behaal, onderskeidelik 'n subsidie van £150, £100 en £50 van die regering moes

2)

ontvang • Die verbetering van onderwysersalarisse moes dus geskied sonder dat daar enige verdere finansi~le

verpligtinge op die skoolkommissies of die plaaslike gemeenskappe geplaas word.

In sy Jaarverslag oor 1888 het H. Stiemens weer die verhoogde regeringsubsidie aan gesertif iseerde onder-

3)

wysers bepleit , en in 1889 is die saak in die Volks~

raad ter sprake gebring. Paul Kruger het in die ^ver~

hoogde steatstoelae 'n bedreiging gesien van die be- ginsels waaDop die onderwyswet gebaseer was, en die seak van die minder geleerde onderwysers bepleit • 4)

Op 11 September/ •••

1. Jaarverslag oor 1887, 8 en 37.

Vgl. ook Jearverslag oor 1886, 61: ,,De onderwijzer verdient allen lof dat hij de school nog heeft opge- houden met zoo weinig inkomsten en onder vele ont-

moedigingen". .

2. Jaarverslag oor 1887, 8. Ook bylae C, 37.

3. Jaarverslag oor 1888, 7.

4. Not. Volksraad, 7 Junie 1889: ,,,Onze onderwijzers moeten geen dienaars zijn van bet w~reldlijke macht ••

•••• De onderwijzers moeten dienaars zijn van de kerk en de gemeente, volgens Heeren bevel, die de zorg en de opleiding der kinderen opdraagt aan de geestelijke macht. De geschiedenis leert bet ons dat daar waar de w@reldlijke macht bet bestier der scholen:in handen heeft, de Bijbel wordt vergeten •••• Geeft ondersteun:ing

maar vergeet de on~ersteuning oon den zwakke niet, al

telt zijn schooltje slechts 3 kinderen".

Op 11 September l889 het die Volksraad besluit om ,, ter verbetering van het onderwijs in het elgemeen"

die regeringsubsidie van £3 en £5 per leerling per jaar respektiewelik vir leer en middelbere onderwys te verhoog na £4.10/- en £6.10/- per jaer. Ter- selfdertyd is besluit om die toelae vir gratis leer- linge te verhoog en die honoraria van die onderwysers

1)

te verdubbel • Hierdie grotere regeringsbydrae tot die onderwys met die vertroue dat dit skoolkommissies in staat sou stel om beter onderwysers in diens te neem, het egter, soos later aengetoon sal word, nie

2) die verwagte uitwerking gehed nie •

In sy Jaarverslag oor 1889 het wearnemende

superintendent Stiemens daarop gewys dat dear nag op verskillende plekke Cllbevoegde onderw;ysers in diens ge- neem word. Om hierdie gebruik van die skoolkomrnissies

te bekamp het hy magtiging gevra om waar hy dit nodig ag, onderwysers op te roep ten einde blyke van hulle bevoegdheid as onderwyser te lewer. Vir die plette- lendse onderwysers wou hy skriftelike vrae stuur deur middel van die landdros of 'n ender beedigde regerings-

3) 8mptenaar •

Toe die moeilikheid weer in 1890 in die Volksread ter sprake gekom het, is dear gehoor gegee aan die versoek V8n Stiemens. Raadslid P.J. Mar~ het die saek soos volg opgesom: ,,Niemand kan •••• een ander de recht betwisten een onderwijzer in diens te nemen naar eigen verkiezing, ms8r als er subsidie van st8atswege wordt verstrekt, dan neemt de zaak een andere vorm aan" 4) •

Die toestana/ •••

1. Notule Volksraad, 11 Junie 1889, art. 393.

2. Vgl. bladsy 241 hicronder.

3. Jaarverslag oor 1889, 10.

4. Notule Volksraad, 10 Junie 1890, art. 334.

Die toestand het egter onveranderd gebly, en in 1891 het nog gevalle voorgekom waerin die subsidie aan

skole gesteak is ten gevolge van die onbevoegdheid van 1)

die onderwysers •

Spoedig na sy diensaanvaarding in 1891 het

superintendent Mansvelt aangedring op die strenger toe- passing van die onderwyswet. Hy het skoolkommissies

daerean herinner dat ooreenkomstig artikel 12 van Wet no. 1 van 1882 geen subsidie vir 'n onderwyser uitbeteel mag word alvorens hy ,,door den Superintendent van Onder- wys a8n ae. H.Ed. Regeering ter approbatie is voorge-

2)

dragen" • In geval van nuwe onderwysers wet deur skoolkommissies in diens geneem word, moes hulle serti- fikste van bevoegdheid, hulle bewyse van goeie sedelike gedrag en lidmaatskap van 'n Protestantse kerk aan die Superintendent voorgel~ word voordat dear met die werk begin word. Ingeval so 'n sertifikaat van bevoegdheid onvoldoende mag blyk, het die Superintendent kragtens Volksreadsbesluit van 10 Junie 1890 die reg gehad om so

'n onderwyser op te roep ,,tot het geven van blijken van bekwEiamheid". Waar moontlik sou 'n sodanige ondersoek gedoen kon word deur die inspekteur in die distrik waar

3) die onderwyser woonagtig was •

Op nog een saak in verband met die benoeming van onderwysers deur die skoolkormnissies moet gewys word.

Wet no. 1 van 1882 het nie die maksimum aantal leerlinge wat aan die onderwyser toevertrou kon word, bepaal nie.

Die gevolg hiervAn was dat daar deur skoolkormnissies groter aantalle leerlinge aan 'n onderwyser toevertrou

is as wat/ •••

1. Jaarverslag oor 1891, 19, 37.

2. Schoolgids, 1892, 8.

3. Ibid., 9.

is as wat hy kon behartig, en moes die Superintendent reeds in 1882 by sulke skoolkomrnissies aandring op die

1)

indiensneming van nog 'n onderwyser • Hierdie toedrag van sake het egter onveranderd voortgeduur totdat die toestand in 1890 in die VolksraPd ter sprake gebring is.

Hier het dit geblyk dat gevalle voorgekom het waar van een onderwyser verwag is om aan selfs meer as honderd

2)

leerlinge onderwys te gee .• Op dieselfde datum het die Volksread dan ook besluit dat nie meer as 25 Of hoogstens

3) 30 leerlinge deur een onderwyser onderrig moes word nie •

(3) Die toesig oor die skole __ ~ie onderwys.

Die onderwyswet van 1882 het geen verpligtinge op die skoolkomrnissies geplaas ten opsigte van die toesig oor die skoolwerk self nie; inteendeel, die onderskeid tussen 'n algemene plaaslike toesig oor die skool en die professionele toesig oor die onderwys self, soos reeds vervat in die onderwyswet van 1874, is gehandhaaf • 4)

In stryd met die wetsbepalinge het skoolkommissies hulle egter dikwels ook die reg van toesig oor die skoolwerk self toegeeien~

Telle skoolkommissies hot in hulle huishoudelike reglement voorsiening gemaak vir gereelde besoeke van die hele skoolkomrnissie of afgevaardigdes daarvan aan

5)

die skole • Sulke besoeke sou heeltemal in ooreen- stemming met die bepalinge van die onderwyswet gewees het indien daarmee 'n algemene toesig oor die skool,

1. Jaarverslag oor 1882, 27 en 34.

2. Notule Volksraad, 10 Junie 1890, 3. Ibid., art. 333.

4. Wet no. 4 van 1874, art. 58.

Wet no. 1 van 1882, art. 14.

5. O.D. 118/1 no. 18: Huishoudelike skool te Smutsoog, 1 Febr. 1885.

O.D. 118/1 no. 20: Huishoudelike fonteinskool, Lichtenburg.

O.D. 118/1 no.58: Huishoudelike Klipfonteinskool, Heidelberg, 1

die gebou/ •••

art. 332.

bepalinge van die reels van die Riet- ..

reglement van die

Des. 1886.

die gebou, meubels en ander toerusting bedoel was _• Dat die toesig nie tot hierdie sake beperk was nie, blyk uit bepalinge in verskeie huishoudelike reglemente. So het art. d. van die reglement van die Rietfonteinskool, Waterberg gelui: ,,De Commissie zal minstens een maal per maand inspectie houden over de vorderingen der leer- 1 ingen, geldige redenen. omtrent het niet kunne voldoen

2)

aan dit artikel zullen aangenomen worden" • Op Krugers- post sou die skoolkommissie op die laaste Vrydag van

elke kwartaal 'n ondersoek doen ,,naar de vorderingen der leerlingen" en terselfdertyd vasstel of elke kind behoorlik voorsien is van die skoolbehoeftes waarvoor die ouers verantwoordelikwas • 3) Op Kaff'erskraal sou die

skoolkommissie van drie lede die skool om die drie maan- de ,,examineeren, de onderwijzer vooruit kennis gevende op welke datum zulks geschieden" • 4)

In talle ender huishoudelike reglement is bepalinge van dieself'de inhoud opgeneem • 5) Uit 'n skrywe van

J.F. Grobbelaar aan die Superintendent blyk dat minetens enkele skoolkommissies hulle by hulle toesig oor die onderwys nag bepaBl het by die prosedure soos dit voorge-

6)

skryf' was deur die onderwyswet van 1866 • Op Mooirivier bovenste Oog/ •••

1. Wet no. ~ van 1882, art. 8 en 9.

2. o.n. 11811 no. 80, 9 Junie 1888.

3. o.n. 118/l no. 95: Huishoudelike reglement van die Krugerspa.st skoal, Lyden burg, 2 Jan. 1889, art. 8.

4. O.D. 118/1 no. 216: Huishoudelike reglement van die Kaff'erskr.aalskool, Rustenburg, 17 Jan.1890.

5. o.n. i1&71 no.18: Huishoudelike bepalinge van die skool te Smutsoog, 1 Febr,1885.

O.D. 118/1 no. 28: Huishoudelike bepalinge van die ondersteunde skoal te Uitkyk, 4 Febr. 1886.

O.D. 118/1 no.110: Huishoudelike bepalinge van die Mooiplaatsskool, Pretoria, 11 Febr. 1889,art.4:

,,Het bestuur heeft het recht ten allen tijde, en zoo dikwels zij dit noodig acht de school te inspec- teeren "•

6. Onderwyswet van 1866: Reglement van orde voor het

jaarlyksch openbaar examen.

(,,bovenste Oog") het die skoolkom.rnissie in 1891 soos volg eksamen gehou: Die verrigtinge is geopen deur die sing van Ps. 81:12 en 'n gebed deur die voorsi tter. ,, Toen is de eerste klas opgeroept om onderzogt te worden, toen is zij onderzogt in bijbel- kennis en in leezen en schrijven en in zingen en ook zijverkunst en wort tamelijk bevonden. Toen wort de

1) tweede klas opgeroepen •••.• " •

Die groter belangstelling van'die ouers in die toesig oor die skoolwerk self as in die finansi~le

2)

sake van die skool blyk ook uit die groot belang- stelling van ouers en kommissielede in inspeksies deur die Superintendent of sy gevolmagtigde.

Inspeksies het dikwels plaasgevind in die teen- 3)

woordigheid van ouers en kommissielede • Hierdie verskynsel was nie altyd 'n openbaring van gesonde samewerking nie. So het inspekteur CoGo de Jonge in 1890 verklaar dat as 'n onderwyser aangespreek word oar die swak leesvermoe van die leerlinge, hy die ..

skuld op die ouers en skoolkommissie plaas: ,,de eene ouder, het eene Commissielid wil dat boek, een ander weer dat

4)

In sy eerste Schoolgids in 1892 het superintendent Mansvelt dit nodig geag om te wys op die onwenslike toestande wat ontstaan het omdat sekere skoolbesture van die onderwyser geeis het dat alle onderwys herdop moes geskied, ,,en die meenen dater eerst recht goed geleerd wordt, als het rumocr in de school op een

5)

grooten af'stand kan vernomen worden" • In dieselfde Sc ho olgid s/ •••

1. OoDe 9/2, 7 Junie 1891.

2. Vgl. bladsy 238 e.v. hieronder.

3. Jaarverslag oor 1882, 33.

4. De Jonge: Algemeene opmerkingen over het onderwijs in de Z.A.R. Opgeneem as bylae B in die Jaarverslag oor 1890.

5. Schoolgids, 1892, II.