Besluit van de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet.
Nummer 3701 / 33 Betreft zaak: Arcadis - PRC
I. MELDING
1. Op 19 september 2003 heeft de directeur-generaal van de Nederlandse
Mededingingsautoriteit een melding ontvangen van een voorgenomen concentratie in de zin van artikel 34 van de Mededingingswet. Hierin is medegedeeld dat Arcadis N.V. voornemens is zeggenschap te verkrijgen, in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet, over PRC Holding B.V. Van de melding is mededeling gedaan in Staatscourant 183 van 23 september 2003. Naar aanleiding van de mededeling in de Staatscourant zijn er geen zienswijzen van derden naar voren gebracht. Ambtshalve zijn vragen gesteld aan verschillende marktpartijen.
II. PARTIJEN
2. Arcadis N.V. (hierna Arcadis) is een naamloze vennootschap naar Nederlands recht. Arcadis staat aan het hoofd van de Arcadis groep. De Arcadis groep verleent diensten op het terrein van infrastructuur, gebouwen, milieu en communications, waaronder
haalbaarheidsstudies, ontwerp, engineering, projectmanagement, implementatie, onderhoud en beheer, en bijbehorende juridische en financiële diensten.
3. PRC Holding B.V. (hierna PRC) is een besloten vennootschap naar Nederlands recht. PRC staat aan het hoofd van de PRC Groep. De PRC Groep is actief is op het gebied van
bouwmanagement en aanverwante diensten, waaronder vastgoed- en huisvestingsmanagement, projectmanagement, technisch advies met betrekking tot voorbereiding en exploitatie en bouwkostenmanagement.
III. DE GEMELDE OPERATIE
IV. TOEPASSELIJKHEID VAN HET CONCENTRATIETOEZICHT
5. De gemelde operatie is een concentratie in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet. De hierboven, onder punt 4, omschreven transactie leidt er toe dat Arcadis uitsluitende zeggenschap over PRC verkrijgt.
6. Betrokken ondernemingen zijn Arcadis en PRC.
7. Uit de bij de melding ter beschikking gestelde omzetgegevens blijkt dat de gemelde concentratie binnen de werkingssfeer van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht valt.
V. BEOORDELING
A. RELEVANTE MARKTEN Rel evan t e pr oduct mar kt en
8. De activiteiten van partijen overlappen met betrekking tot het verlenen van diensten op het gebied van bouwmanagement.
9. Volgens partijen kan een markt voor bouwmanagement en aanverwante diensten worden onderscheiden. Partijen verwijzen hierbij naar een marktonderzoek van het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB)1. In dat onderzoek wordt onder bouwmanagement verstaan: “Het
organiseren en coördineren van alle activiteiten die ten behoeve van het totstandkomen van een bouwproject noodzakelijk zijn, om uiteindelijk de wensen van de opdrachtgever te realiseren, rekening houdend met tijd, kwaliteit en kosten van het project.”2
10. In haar marktonderzoek noemt het EIB ter verduidelijking een aantal werkzaamheden die de bouwmanagementbureaus in de praktijk uitvoeren, namelijk haalbaarheidsonderzoeken, opstellen van programma’s van eisen, contractmanagement, projectplanning,
bouwkostenmanagement, planbeoordeling en kwaliteitsborging, directievoering, juridische bemiddeling bij geschillen over bouwtechnische aangelegenheden en onderhoud en beheer.3
Partijen hebben aangegeven dat naast bovengenoemde werkzaamheden een aantal andere activiteiten ook tot deze markt moet worden gerekend, zoals werkzaamheden met betrekking tot
1W.S.R. Ritmeijer, De rol van de bouwmanagementbureaus in het bouwproces, 1996, Economisch Instituut voor de
Bouwnijverheid, juli 1996.
2 Zie blz. 7 van het EIB-onderzoek als bedoeld in voetnoot 1.
onderschrijven de definitie en de werkzaamheden zoals door het EIB beschreven. Een enkele concurrent heeft net als partijen aangegeven dat de lijst van werkzaamheden die behoren tot bouwmanagement zoals door het EIB is aangegeven niet uitputtend is. Andere activiteiten die genoemd werden zijn onder andere het opstellen van meetcertificaten en het doen van taxaties op basis van (her)bouwkosten.
11. Uit het marktonderzoek van de NMa is geen aanleiding gebleken om de markt voor bouwmanagement nader onder te verdelen in verschillende werkzaamheden. De vormgeving van de te verlenen dienst is sterk afhankelijk van de specifieke behoefte en vraag van de
opdrachtgever. In de praktijk lopen de verschillende werkzaamheden dan ook vaak in elkaar over, zodat een duidelijk onderscheid tussen verschillende type activiteiten niet altijd te maken is. Diverse concurrenten hebben aangegeven in hun bedrijfsvoering ook geen onderscheid te maken tussen de verschillende activiteiten. De meeste van de grotere bouwmanagementbureaus bieden bovendien het hele scala van werkzaamheden aan. Ten slotte is de markt voor bouwmanagement nog volop in ontwikkeling, waardoor de grenzen tussen de activiteiten niet scherp te trekken zijn. 12. Gelet op het bovenstaande kan voor de beoordeling van de onderhavige concentratie van een markt voor bouwmanagement worden uitgegaan.
13. Mogelijk kan binnen de markt voor bouwmanagement een aparte markt worden onderscheiden voor opdrachten die alleen door de grotere bureaus uitgevoerd kunnen worden. Het lijkt niet mogelijk om hierbij scherpe grenzen te trekken, maar gedacht kan worden aan grote, langlopende of complexe projecten, waarvoor een zekere capaciteit, continuïteit of expertise vereist is. Deze elementen zijn over het algemeen meer gegarandeerd en aanwezig bij de grotere bouwmanagementbureaus. In de onderhavige zaak kan in het midden blijven of de markt voor bouwmanagement nader moet worden onderverdeeld zoals hierboven aangegeven, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie de punten 20 en 21).
14. Alhoewel door enkele afnemers is aangegeven dat zij zich bij hun keuze voor een bepaald bouwmanagementbureau onder andere laten leiden door specifieke specialisaties van
bouwmanagementbureaus, is er geen aanleiding om binnen de markt voor bouwmanagement nader onderscheid te maken naar specialisatie of sector waarin de opdrachtgever werkzaam is (bijvoorbeeld non-profit of ziekenhuizen). Uit het marktonderzoek van de NMa is gebleken dat de meeste van de directe concurrenten net als partijen werkzaam zijn voor opdrachtgevers uit meerdere sectoren. Daarnaast is gebleken dat bij de afnemers eerder sprake is van een beoordeling van de bouwmanagementbureaus op relevante ervaring dan specifieke te
Rel evan t e geogr af isch e mar kt en
15. Met partijen kan worden aangenomen dat de geografische markt voor bouwmanagement nationaal is. De meeste ondervraagde afnemers hebben aangegeven dat het voor hen niet van belang is waar het bouwmanagementbureau in Nederland gevestigd is. Daarnaast zijn alle grotere bouwmanagementbureaus - waaronder partijen - in heel Nederland actief. Uit het
onderzoek van de NMa is gebleken dat de bouwmanagementactiviteiten van buitenlandse spelers op de Nederlandse markt zeer beperkt zijn, evenals de bouwmanagementactiviteiten van
Nederlandse spelers op de buitenlandse markt. Voor zover deze activiteiten wel plaatsvinden, worden de diensten aangeboden vanuit een nationale vestiging met het nodige gekwalificeerde personeel en de vereiste deskundigheid. Marktpartijen hebben aangegeven dat kennis van nationale wetgeving en van de nationale bouwcultuur belangrijke voorwaarden zijn om diensten op het gebied van bouwmanagement aan te kunnen bieden.
B. GEVOLGEN VAN DE CONCENTRATIE
16. Door het ontbreken van recente onderzoeksgegevens en het feit dat veel ondernemingen binnen hun bedrijfsadministratie geen onderscheid maken tussen omzet behaald uit
bouwmanagementactiviteiten en omzet behaald uit andere activiteiten is het niet goed mogelijk om de exacte omvang van de markt voor bouwmanagement vast te stellen.
17. Partijen schatten de omvang van de markt op circa EUR 335 miljoen. Hierbij baseren zij zich op de schatting van de marktomvang in 1995 door het EIB4 en corrigeren dit getal met de
groei van de bouwnijverheid sinds 1995 zoals bepaald door het CBS5. Partijen geven hierbij aan
dat de markt voor bouwmanagement sinds 1995 naar hun oordeel relatief sterker is gegroeid dan de markt voor bouwnijverheid. Volgens partijen komt dit omdat het inschakelen van
bouwmanagement steeds meer een ingeburgerd verschijnsel is geworden, de ontwikkeling en bouw van projecten steeds complexer wordt en omdat de recente universitaire opleidingen bouwmanagement bijdragen aan de ontwikkeling van de vraag naar bouwmanagers. De schatting moet daarom volgens partijen als een conservatieve schatting worden beschouwd. De relatief sterke groei van de markt voor bouwmanagement van de afgelopen jaren is door marktpartijen bevestigd. Gelet op de methodiek en de bevestigde groei van de markt lijkt de schatting van
4 Zie blz. 29 van het EIB-onderzoek als bedoeld in voetnoot 1, waar de marktomvang voor 1995 wordt geschat op NLG 500
miljoen. Dit bedrag bestaat uit de omzet uit alle bouwmanagementactiviteiten behaald door zowel bureaus met bouwmanagement als hoofdactiviteit als bureaus met bouwmanagement als nevenactiviteit.
marktomvang als uitgangspunt worden genomen. Het gezamenlijke marktaandeel van partijen op de Nederlandse markt voor bouwmanagement is dan minder dan 20]% (PRC circa [10-20]% en Arcadis circa [0-10]%).
18. De PRC groep is een van de grootste spelers op de Nederlandse markt voor
bouwmanagement. In Nederland zijn naast partijen verschillende sterke concurrenten op de markt voor bouwmanagement actief, zoals ABT, BBN, Berenschot Osborne, BM Managers van het bouwproces, Brink Groep, DHV, Hevo en Twynstra Gudde. Deze bouwmanagementbureaus zijn gemeten naar omzet en aantal werkzame personen vergelijkbaar met of iets kleiner dan de PRC groep, maar groter dan de Arcadis groep op het gebied van bouwmanagement. Naast deze grote concurrenten zijn zeer veel kleine spelers actief op bouwmanagement. Zowel partijen als concurrenten en afnemers hebben aangegeven dat er de laatste jaren sprake is geweest van een groot aantal nieuwe toetreders tot de markt voor bouwmanagement, waarbij het veelal kleinere bureaus betreft.
19. Het betrekken van bouwmanagementbureaus bij het bouwproces is niet strikt noodzakelijk.6 Bepaalde werkzaamheden die door bouwmanagementbureaus worden
aangeboden, worden ook door ondernemingen op aanverwante gebieden aangeboden, zoals architecten, projectontwikkelaars en aannemers. Andere opdrachtgevers hebben weer voldoende kennis en vaardigheden in huis om een aantal activiteiten zelf uit te voeren. Geen van de ondervraagde marktpartijen heeft aangegeven negatieve gevolgen te verwachten van de voorgenomen concentratie.
20. Mogelijk kan een aparte markt worden onderscheiden voor opdrachten die alleen door de grotere bureaus uitgevoerd kunnen worden. Door het ontbreken van recente
onderzoeksgegevens is het niet mogelijk gebleken om de exacte marktomvang en marktaandelen op deze mogelijke deelmarkt goed in kaart te brengen. Wel is duidelijk dat een vrij groot aantal concurrenten in staat is om deze opdrachten uit te voeren (zie ook punt 18). Deze spelers zijn zoals hierboven aangegeven vergelijkbaar met partijen in de zin van omzet en aantal werkzame personen. Ook is uit het onderzoek van de NMa gebleken dat zij een vergelijkbaar
dienstenaanbod hebben en naar omzet gemeten vergelijkbare opdrachten uitvoeren. In de laatste drie jaren zijn grote ondernemingen uit aanverwante markten, zoals Deloitte & Touche en KPMG, in staat gebleken om via overnames actief te worden op de mogelijke deelmarkt voor opdrachten die alleen door de grotere bureaus kunnen worden uitgevoerd.
6Zie blz. 15-16 van het EIB-onderzoek als bedoeld in voetnoot 1.Dit is bij het onderzoek van de NMa bevestigd door
21. Gezien het gezamenlijke marktaandeel van partijen, het aantal concurrenten voor diensten op het gebied van bouwmanagement en de concurrentiedruk vanuit aanverwante gebieden, wordt geconcludeerd dat er geen reden is om aan te nemen dat als gevolg van de concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt voor bouwmanagement of een deel daarvan op significante wijze wordt belemmerd.
VII. CONCLUSIE
22. Na onderzoek van deze melding is de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit tot de conclusie gekomen dat de gemelde operatie binnen de werkingssfeer valt van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde
concentratietoezicht. Hij heeft geen redenom aan te nemen dat als gevolg van die concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt of een deel daarvan op significante wijze wordt belemmerd.
23. Gelet op het bovenstaande deelt de directeur-generaal van de Nederlandse
Mededingingsautoriteit mede dat voor het tot stand brengen van de concentratie waarop de melding betrekking heeft geen vergunning is vereist.
Datum: 7 november 2003
De directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit, voor deze:
W.g. mr. J. Schönau
Directeur Concentratiecontrole
Tegen dit besluit kan degene, wiens belang rechtstreeks bij dit besluit is betrokken, binnen zes weken na de dag van bekendmaking van dit besluit een gemotiveerd beroepsschrift indienen bij de
