Vrijheid, gelijkheid en broederschap

(1)

H. 1. Roethof

Vrijheid, gelijkheid en broederschap

Toen Pieter Paulus in 1796 de eerste Nationale Vergadering bij- eenriep, geschiedde dat onder de fiere leus van 'Vrijheid, gelijkheid en broederschap.' Sindsdien liggen de waarborgen voor de vrijheid naar veler - overigens betwistbare - overtuiging hecht in onze grondwet verankerd, ontbreekt aan de gelijkheid nog van alles en heeft de menselijke broederschap nauwelijks een begin van gestalte gekregen. Het is goed om bij deze dingen even stil te staan in het jaar 1968, dat ons ongetwijfeld weer vele ,verrassende politieke ontwikkelingen te bieden zal hebben, maar dail: daarnruast door de Verenigde Naties plechtig verklaard is tevens te zijn het Jaar van de Rechten v,an de Mens.

Zoals bekend aanvaardde de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties eind 1948 de zogenaamde Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Het was een plechtig en deson-

danks zeker uiterst belangrijk document, dat overigens geen andere betekenis had dan het doen van een zedelijk beroep op de regeringen om elk voor zich het in de inhoud gestelde na te leven. Eind 1966 is de Verklaring gevolgd door twee conventies, die beogen het hele vraagstuk van de rechten van de mens uit die toch altijd wat vrijblijrvende morele sfeer over te hevelen naar een Handvest met de bindende kracht van internationale wetgeving. De eerste conventie had betrekking op de economische, sociale en culturele rechten, de tweede op de burgerlijke en politieke. Zij zullen in werking treden, zodra voldoende rati- ficatieoorkonden zijn gedeponeerd. Het proclameren van 1968 tot Jaar van de Rechten van de Mens houdt verband met de her- denking van de totstandkoming van de zoëven genoemde Uni- versele Verklaring van 1948.

Nu bestaat bij internationale conventies, zeker als ze van dit soort zijn, nogal eens het gevaar, dat men ze in de eerste plaats als voor anderen bedoeld rveronderstelt. Menigeen zal bij het lezen van de tekst geneigd zijn te denken aan Griekse toestanden of- in een heel andere orde - aan landen in Oost-Europa of aan bepaalde situaties in de zogenaamde onderontwikkelde

81

(2)

wereld. Nederland is een staat immers met een langdurige democratische uaditie, een hoog nationaal inkomen per hoofd van de bevolking en met een maatschappij van een uitstekend technologisch-wetenschappelijk niveau. Als men zijn normen gaat afstemmen op de situatie in Saoedi-Arabië valt er over het onderwerp inderdaad weinig meer te zeggen, hoogstens zou men zich kunnen afvragen of de Arabieren daar ooit dezelfde kansen zijn geboden als ons. Vat men echter de conventies op in de zin van wat zij toch eigenlijk in menig opzicht bedoelen te zijn, namelijk de moderne formulering van idealen, die sinds de Franse revolutie voorzichtig boven de horizon zijn versche- nen, dan is het ongetwijfeld de moeite waard om enkele kenmerken van de huidige Nederlandse samenleving te toetsen aan de geest, waarin de conventies zijn geschreven. Want hoe staat het eigenlijk bij ons met die vrijheid, die gelijkheid en die broederschap?

Vrijheid

Tegenstanders hebben de PvdA - evenals trouwens vroeger de SOAP - vaak verweten, dat zij voor het grote goed van de vrijheid betrekkelijk weinig belangstelling zou hebben weten op te brengen. De publikatie, nu alweer meer dan vijftien jaar geleden, van het rapport 'De weg naar vrijheid', heeft daarin nauwelijks verandering kunnen brengen. DaJt komt natuurlijk, omdat de politieke strijd in ons land de afgelopen zeventig jaren sterk gestaan heeft in het brandpunt van de sociaal-economische tegenstellingen.

Mgezien van dat enigszins andere probleem van de antithese hebben die ook de werkelijke tegenstelling tussen vooruitstrevende en conservameve, tussen links en rechts gerichte politiek bepaald. Toen we voor en ook kort na de oorlog nog te maken hadden met de gesloten standenmaatschappij, werd dit onder- scheid ook wel in brede kringen aanvaard, althans in toenemende mate een bruikbaar criterium voor politieke partijfOIIDatie geacht. Naarmate de maatschappij ,een meer open karakter kreeg, de sociale mobiliteit toenam en sterk gedifferenmeerde groeperingen in de samenleving er weer meer individualistisch getinte verlangens en belangen op gingen nahouden, dreigde de PvdA in sommiger ogen het stempel op zich gedrukt te krijgen van de partij van de collectieve voorzieningen, van de bureau- cratisering, ja van de establishment.

Dit kon zo zijn omdat het begrip vrijheid nu eenmaal

(3)

minstens twee gez:iohten heeft. Laat ik eerst nog vooropstellen, dat ⁱⁿde trits van vrijheid, gelijkheid en broederschap, de vrijheid uiteraard in zekere zin de belangrijkste, in ieder geval de overkoepelende factor vonnt. Maar dat is alleen wáár, als men dan ook dat begrip vrijheid op de juiste wijze weet te definiëren. Vrijheid begint immers altijd als vrijmaking van iets en dat is waarlijk geen schande. De mens wil vrij zijn van onderdrukking en dwarskijkerij. Daartoe wenst hij te breken met allerlei vormen van als betutteling gevoelde bevoogding_

of die nu komt van familie, vrienden, kerk, staat of maatschappij. Het is deze vorm van vrijmaking, die in de jaren sinds de Tweede Wereldoorlog in fabelachtig versneld tempo om zich heen hee~t gegrepen en die - het zij herhaald - zeker niet onbelangrijk is, want zonder dergelijke vrijmaking blijfit werkelijke vrijheid onmogelijk.

Toch schuilt er odk een negatief aspect in een uitsluitend op die manier opgevat vrijheidsbegrip. Bij een links gericht streven loopt een zodanige beleving van de vrijheid namelijk het gevaar te leiden naar het luchtledig van het protest-zonder- meer en in elk geval zal zij het meest platvloerse egoïsme op de voorgrond stellen onder rechtse signatuur. Het sterkst komt dan ook dit negatieve aspect van de vrijheidsopvatting tot uitdrukking in de politieke lijn van de VVD, die de vrijheid in de praktijk allereerst gemonopoliseerd wil zien voor de onderne- mers en de mensen met de hoge inkomens.

Daarentegen zijn juist de meest positieve aspecten van het vrijheidsbegrip belichaamd in het bewust scheppen van gelegen- heid voor de mens om te kiezen uit een serie mogelijkheden en daaruit te nemen datgene, wat het best tot zijn zelfverwerke- lijking als mens kan bijdragen. 'Bij het vrij zijn tot, speelt niet slechts de vrijheid! zelf een rol, doch ook het verantwoordelijk zijn voor datgene, wat men van zijn vrijheid heeft gemaakt' 1).

Dit is de vrijheid in de zin van mondigheH Volkomen juist begint dan ook het Socialistisch Bestek met de volgende inleidende bewoordingen: 'In een democratie zijn de burgers mondig en vrij. Zij moeten worden gehoord, hun belangen moeten worden vei'dedigd, hun rechten moeten woroen beschermd. Ook tegen- over een overheid, ,die terecht haar taken uitbreidt. De democratie moet worden versterkt, de zeggenschap van de Neder- landse burgers worden vergroot, macht zonder controle worden bestreden.'

1) De vrijheid. Rapport Nederlands Gesprekscentrum. 1961. pag. 6.

83

(4)

Hoe staat het met die mondigheid in onze huidige Neder- landse samenleving? Zij die menen, dat deze ZJaken dank zij Thorbecke eens en voor al in onze grondwet een veilige basis hebben gevonden, zou alleen reeds het noenl'en van het begrip 'demonstratievrijheid' op hun hoede moeten doen zijn. Omtrent deze kwestie is overigens de laatste :tijd al zoveel geschreven, dat ik me van de noodzaaJk tot uiteenzetting ontslagen kan achten, te meer daar er andere, even belangrijke dingen zijn, die heel wal!: minder over de tong gaan.

Mondigheid veronderstelt politieke bewustwording. De grondwet regelt met nadruk het recht van vrijheid van menings- uiting en van vereniging en vergadering. Een nog steeds groeiend getal kiezers bestaat uit ambtenaren. Is het nu zo, dat deze ambtenaren, de tekst van de grondwet gelezen heb- bend, geen blad voor de mond behoeven te nemen? Stimu- leert de overheid hun poHtieke bewustwording, hun mondigheid?

Geen spralke van. Juist op de -terreinen, waarop zij bij uitstek deskundig mogen worden geacht, zijn zij het sterkst aan ban- den gelegd. Het is de ambtenaar - misbruik van geschonken vertrouwen blijtt rner uiteraard buiten beschouwing - verboden over allerlei zaken in het openbaar zijn mening te geven. Nu zal iemand tegenwerpen, dat het ook niet zo'n fraaie constructie is een ambtenaar van bij voorbeeld een bepaald depaltement een stelling te horen verkondigen, lijnrecht tegen die van zijn politieke bewindsman in. Iedereen, die evenwel enigermate in het ambtelijke leven thuis is, weet, dat de bepalingen hieromtrent onder omstandigheden bijzonder beperkend kunnen worden uit- gelegd en dat het vooral de onzekerheid daarover is, die de gemiddelde ambtenaar tot de grootste voorzichtigheid maant, en dientengevolge zijn toch al technocratische instelling bevor- delt. Dit brengt dan weer met zich mee, dat menig ambtenaar zich steeds meer op gaat sluiten in zijn eigen ambtelijke kring en de neiging krijgt de burgerij eerder als de lastige potten- kij,ker dan als de gewaardeerde klant te beschouwen. Tal van tegenwoordig vaak vemom~en klachten over de bureaucratise- ring van de samenleving en de stroefheid met het ambtelijk verkeer zijn m.i. mede op dit verschijnsel terug te voeren.

Wie overigens meent, dat het met de vrijheid van de ambtenaar zo'n vaart niet loopt, leze er het 2leer onlangs ver- sohenen proefschrift maar eens op na van Van der Horst, oud- hoofdbestuurslid van de ARKA. Dat de buitenwereld omtrent

(5)

dit alles zo wmmg verneemt, past bij de ambtelijke sfeer2.

Trouwens, ook op het punt van het antecedentenonderzoek zijn er onduidelijkheden en dat de ambtenaren door het voor hen geldende stakingsverbod nog altijd als een aparte categorie in de samenleving worden beschouwd is al evenzeer weinig in overeenstemming met de terecht van steeds meer kanten ge- hoorde eis van democratisering.

Nog een enkel woord over dat probleem van die ambtelijke geslotenheid en geheimzinnigheid. Het rapport van de commissie-Verdam maakt nogal wat werk van het 'openbreken' van de onderneming; het blijft een merkwaardige omstandigheid, dat aan het openbreken van de ambtelijke wereld tot dusver betrekkelijk weinig aandacht is besteed. In beginsel is odk daar immers alles geheim, wat niet uitdrukkelijk voor publikatie wordt vrijgegeven. Gezien de sterk toegenomen betekenis van het overheidsapparaat, zijn beslissingen omtrent wat burgers individueel direct aangaat en gezien het feit, dat sommige van die beslissingen ook vèrreikende politieke consequenties hebben, zou het hele vraagstuk van de ambtelijke geheimhouding allang zeer kritisch op de helling moeten zijn gezet.

Het probleem van de mondigheid ten slotte speelt ook ten aanzien van de medezeggenschap. Ook op dit punt is het wat vreemd om uitsluitend of vooral te denken aan de sfeer van de particuliere onderneming en niet aan de ambtenarij. Waar- schijnlijk vloeit dit verzuim daaruit voort, dat tot dusver in de discussie over de medezeggenschap te O\'erwegend is gedacht in termen van belangenbehartiging en te weinig aan verantwoordelijk deelhebben. Deze conclusie wordt met name getrok- ken in een dezer dagen bij Van Stockum verschijnend rapport van de humanistische stichting Socrates over het vraagstuk van 'Humanisme en Arbeid', in welk lezenswaardig geschrift overigens evenzeer l'en onrechte het vraagstuk van de medezeggenschap in ambtelijke kring buiten beschouwing bleef 3.

Met het bovenstaande wil ge:zJegd zijn, dat er tendenties optreden, die de technocratisering van de samenleving eer ver- sterken dan afremmen en dat ·er daarom op het punt van de vrijheid en de mondigheid in onze samenleving nog een breed

2) Dr. Th. A. M. van der Horst: Ambtenaar en Grondrechten. 1967.

pag. 34 e.v.

3 ) Humanisme en Arbeid. Rapport van een commissie in~esteld door de hum. stichting Socrates. 1968.

85

(6)

veld braak ligt (dat in het bovenstaande slechts met enkele voorheelden is aangestipt). Er hlijlkt: 'tevens uit, dat het niet waar is, wat zogenaamde pragmatische politici ons de laatste tijd willen doen geloven, dat de tegenstelling tussen links en rechts gerichte politiek zou zijn verouderd. Een overheid, die de politieke bewustwording en de mondigheid van de burgers werkelijk wenst te bevorderen, kan onmiddellijk aan de slag.

Dat is vooruitstrevende, dat is links gerichte politiek. Maar met een conservatieve minister Beemink op Binnenlandse Za- ken zullen we ons voorlopig aan geen te hooggestemde illusies mogen overgeven.

Gelijkheid

Wat de confessionele partijen en de vertegenwoordigers van de nieuwe zakelijkheid in de politiek ons vooral willen doen aannemen, is het onbruikbaar worden van de sociaal·economische tegenstellingen als hanteerbaar kenmerk voor partijvorming in vooruitstrevende zin. Ik heb over dit misverstand in S & D al eerder geschreven en zal mij dus grote beperkingen opleggen ten einde niet in herhaling te vervallen ^{4 •} Maar het is wel duidelijk, dat er aan de gelijkheid in onze maatschappij nog bijzonder veel ontbreekt, niettegenstaande de totstandkoming o.a.

van tal van uiterst belangrijke collectieve voorzieningen.

Onder die ten tijde van de Franse revolutie wat ongelukkig tot uitdrukking gebrachte leuze van de 'gelijkheid' is hier natuurlijk te verstaan de gelijkwaardigheid, de gelijke behan- deling van mensen van de meest uiteenlopende afstamming en levensovertuiging. Blijkens artikel 4 van de grondwet hebben allen, die zich op het grondgebied van het rijk bevinden, gelijke aanspraak op bescherming van persoon ,en goederen. Dat dit geenszins betekent, dat wij nu odk allemaal gelijke kansen hebben, is duidelijk. In feite staan wij op tal van punten op gewaag- de voet met wat reeds de Universele Verklaring van de Rech- ten van de Mens van 1948 de overheden als hoge zedelijke eisen heeft voorgehouden. Ieder heeft recht op arbeid, maar er zijn tachtigduizend werklozen. Ieder heeft recht op huisvesting, maar hoe zijn de omstandigheden in tal van krottenwijken in onze grote steden? Iedereen heeft recht op vrij,e beroepskeuze, maar arbeid is nog altijd een economisch goed. Iedereen heeft recht op onderwijs, maar de kinderen uit de gezinnen met lage- re inkomens zijn nog steeds zwaar ondervertegenwoordigd aan

~) S. & D., december 1966, pag. 871 e.v.

(7)

middelbare school of universiteit, wat ~dan ook weer zijn consequenties heeft voor hun proportionele afwezigheid in de lei- dinggevende beroepen van onze maatschappij. Enzovoorts, enzovoorts.

Nu ben ik mij er terdege van bewust, dat het bijzonder gemakkelijk is een aantal kreten af te vuren en de al of niet bereikbaarheid van het beoogde doel verder aan de verbeel- dingskracht van de lezer over te laten. Hoezeer ook het aan- wijzen van een doelstelling als zodanig al van belang is, van constructieve kritiek mag worden verwacht, dat er daarnaast althans het begin van een oplossing wordt aangeduid. Naar mijn idee is echter geen objectief gebrek aan financiële middelen doorslaggevend geweest voor de achterstand, die wij op dit terrein ten opzichte van een aantal andere landen geleide- lijk hebben opgelopen.

Om te beginnen tobben wij sinds 1958 met het verschijnsel van het in toenemende mate conservatiever worden van achter- eenvolgende Nederlandse regeringen. Nog eenmaal heeft zich een kabinet-Cals aangediend, doch uiteraard in een jaar tijd de bakens in dit opzicht niet kunnen verzetten. Dat in conservatieve kringen de politieke wil ontbreekt om echt het ideaal van de gelijke kansen na te streven behoeft hier niet nader te worden aangetoond. Daarnaast is er dan een politieke moei- lijkheid van meer technische aard, namelijk het tot dusver bij de meeste departementen geheel ontbreken van een systema- tische meerjarige programmering, die vervolgens in een gecen- traliseerde planning zou dienen te worden gecoördineerd. Dit, gevoegd bij het feit, dat de gemiddelde politieke levensduur van een bewindsman - uitschieters als een Luns daargelaten - in ons land sedert de oorlog de twee jaar zeker niet te boven gaat, belemmert een werkelijk stelselmatige vooruitgang op tal van hier aan de orde zijnde gebieden.

Wat er in feite gebeurt is, dat men zich beperkt tot het doen van voorspellingen over een te verwachten ontwikkeling en dan nog overwegend in de economische sfeer ü. Wat er zou 5) Linneman stelde dit onlangs wat betreft een onderdeel van het overheidsbeleid op overtuigende wijze aan de kaak als commentaar op een rapport van het Centraal Planbureau over 'Varianten voor de ontwikkelingshulp door de overheid.' (Prof. dr. H. Linneman: Vergro- ting van de Ned. ontwikkelingshulp en haar binnenlandse voorwaarden en gevolgen, 1967.)

87

(8)

moeten gebeuren ,is, dat er een vier- of vijfjarenplan op tafel komt, waarin stuk voor stuk de prioriteiten zijn aangegeven en van jaar tot jaar de voortgang in de verwezenlijking, in nauwe samenwerking met de volksvertegenwoordiging, wordt nagegaan.

De opstelling van een dergelijk plan, dat ernst gaoat maken met de hervorming van onze samenleving, veronderstelt echter een achterliggende politieke wil. Aangezien die ontbreekt bij de heer- sende conservatieve krachten, die zich tot bijsturen en ingrijpen op de strategische knooppunten willen beperken, zal iedere deskundige in dat raam kunnen aantonen, hoezeer verwerkelijking van de nastrevenswaardige doolstellingen tot de onmogelijkheden behoort.

Broederschap.

Ik heb mij ten aanzien van de sociaal-economische punten mede daarom beperkt, omdat zelfs welwillendgezinden de PvdA soms toch al verwijten zich in het verleden te veel op dergelijke 'ma- terialistische' kwesties te hebben blindgestaard. Zoiets kan men dan natuurlijk ,gemakkelijk beweren aan het haardvuur van een Wassenaarse villa, waar overigens ook lang niet altijd de meer vergeestelijkte denkbeelden een zo geweldig hoge vlucht nemen.

Hoewel juist de PvdA altoos propageerde, dat het in de politiek om de hele mens gaat en zij op het gebied van bijvoorbeeld de cultuurpolitiek zich zonder meer gunstig wist te onderscheiden van de overige politieke partij,en, kan moeilijk worden ontkend, hoezeer in het algemeen het ideaal van de broodersdhap in de Nederlandse politiek nog te weinig aan zijn trekken lkwam.

Te veel nog wordt de bevordering van de broederschap, van de medemenselijkheid of naastenliefde gezien als het voornaamste jachtterrein van de kerken en van het Humanistisch Verbond.

En naarmate eerstgenoemde hun greep op de samenleving tijde- lijk zien verminderen en laatstgenoemde door velen nog als te klein en (zij het ten onrechte) als te weinig militant wordt beschouwd om gewicht in de schaal te werpen, neemt men ook inderdaad een voortschrijdende verzwakking van de tussenmense- lijke relaties in onze samenleving waar. Wat mij betreft is het daarom een onzalige gedachte om, uitgerekend op dit moment, een opheffing van de levensbeschouwelijke werkgemeenschappen in de partij in overweging te nemen. Naarmate de behoefte groeit om in de politiek de accenten meer naar de bevmxlering van de menselijke relaties te verschuiven, dient de ruimte om zich daarop te bezinnen te worden vergroot en niet verkleind.

(9)

Voor zover de werkgemeenschappen in

het

verleden in dit

op-

zicht onvoldoende voedingsbodem zijn geweest en als kaders hebben gefaald (ik ben bang, dat dit zo is), zou dit argument in het licht van de omstandigheden hoogstens een versterking van hun positie op een gereorganiseerde grondslag mogen rechtvaardigen.

Met het in gevaar raken van de onderlinge menselijke verhoudingen zijn wij tegenwoordig al zodanig vertrouwd, dat voor het soms na weken ontdekken van eenzaam gestorven bejaarden, het geruime tijd zonder doktershulp op de openbare weg achterblij- ven van verkeersslachtoffers (zondagsdienst), de toestanden in verscheidene ziekenhuizen, nog nauwelijks opvallende ruimte in de publiciteitsorganen wordt vrijgemaakt. Menigeen staat er niet eens bij stil, dat bijvoorbeeld de bescheiden verpleegsterssalaris- sen, het commerciële karakter van het artsenberoep, de achterstand bij de bouw van bejaardenflats, weleens factoren zouden kunnen zijn, die tot de geschetste toestanden mede aanleiding geven.

Onze roodrune maatschappij ~begint in hoge mate te lijden aan de twee ~ernstige ziekteverschijnselen van de technocratie en de voortschrijdende commercialisering. In samenhang met beide symptomen wordt de agressiviteit als aspect van het menselijk wezen opgeroepen en aangemoedigd. Zoals Van Praag, voorzit- ter van het Humanistisch Verbond, het bij diverse gelegenheden heeft uitgedrukt: 'Kenmerkend voor onze huidige maatschappelijke levensfase is, dat allerlei activiteiten, die nog plaatsvinden, hun energie meer ontlenen aan de agressieve motieven, dan aan meer samenbindende eroskrachten, die toch ook vrij sterk in de mens aanwezig zijn.' Het verkeer frustreert, de steenmassa's in de grote steden doen het al evenzeer als de jachtigbeid van veel dagelijkse arbeid. Heel wat gevoelens van agressie worden ook opgewekt door het vermogen van deskundigen om voor te rekenen waarom iets niet kan, zonder dat er steeds een duidelijk aanknopingspunt is om hun visie te weerleggen. Technocra- tie en commercie brachten daarnaast een zekere 'verkilling' in de samenleving met zich mee door in de meest letterlijke zin van het woord 'speelruimte' weg te nemen. Een belangrijk gedeelte van de tegenwoordig zo wijdverbrerde onlustgevoelens moet ongetwijfeld wol"den vetklaa!"d uit het ondergeschikt maken van de menselij1ke 'aspecten van het leven aan de eisen van winstbe- jag en efficiency. Het moet gestroomlijnd zijn en de minst mogelijke kosten met zich brengen, gezien in het licht van de economisch optimaal bereikbare resultaten. Wie enkele maanden ge-

89

(10)

leden zich de moeite getroostte om een kijkje te nemen op de Love-in, in de Amsterdamse RAl- op mij maakte het diepe in- druk - kon er zich rekenschap van geven, wat het betekent als men van de kinderleeftijd af de jongeren van de romantiek en het spelelement heeft vervreemd.

Maar de agressieverschijnselen ontstaan niet slechts door situaties in de samenleving, zij worden daarnaast ook bewust be- vorderd. Dit geldt bijvoorbeeld voor een aanzienlijk deel van de moderne publiciteitsmiddelen, zoals film-, boeken- en nieuwswe- reld, die zich in toenemende mate in de commerciële richting bewegen. De hoogste oplaag van boek of krant is doorslaggevend en dat die allerminst waarborgen biedt voor de beste kwa- liteit behoeft nauwelijks te worden uiteengezet. De ruime keuze- mogelijk!heden, die er op dit gebied bestaan zijn dan ook meer schijn dan wezen. In de eerste plaats, omdat het vermogen tot verantwoord kiezen in onze samenleving nog te weinig wordt aangekweekt; in de tweede plaats omdat het keuzepatroon zich overwegend beperkt tot een maatschappelijk bestel, dat geld verdienen als het hoogste goed kent. Het bereiken van schokleffeeten wordt dan ook in toenemende mate gesteld boven het verschaf- fen van inzicht in de materie. Ten Cate schetste dit onlangs tref- fend in de volgende bewoordingen: 'De mens werkt in onZJe samenleving niet om zich zelf uit te drukken, maar om geld te verdienen, en dat geld kan hij dan alleen besteden op de manieren, die de samenleving, waarin hij leeft, hem •als mogelijk of als ge- wenst of zelfs als begerenswaard aanwijst. . . . . In feite kan hij nauwelijks iets anders doen dan navolgen wat anderen, die al eerder ruimere bestedingsmogelijkheden kenden, hebben voorge- daan s.

Bijzonder benauwend begint de situatie langzamerhand ook te worden in de krantenwereld. Sedert ik in september vorig jaar op een conferentie van de Humanistische Werkgemeenschap over de voortwoekerende commercialisering in deze hoogst ge- wichtige •sector van ons maatschappelijk bestel een nogal pessi- mistisch geluid liet horen, deden zich nieuwe verontrustende ontwikkelingen voor. De journalist komt van ten minste twee kanten onder sterker wordende ·druk te staan. Enerzijds dient hij in steeds sneller tempo een voortdurend overstelpender hoeveel- heid materiaal te verwerken en op verantwoorde wijze te selec- teren, anderzijds krijgt hij voortdurend sterker te maken met 6) De meeste mensen willen meer. 1967, pag. 12.

(11)

het commerciële strmnen in en buiten zijn lkrantenwereld, dat voor de afzet và.n telkens nieuwe produlden een steeds agressie- ver beroep op de markt doet en bijkans elk middel tot verhoging van omzet toelaatbaar acht. De talrijke fusies en concentraties bij het dagbladwezen zijn in dit opzicht een teken aan de wand.

De journalistieke vrijheid, zegt men, blijft onaangetast. Het is de vraag. Het is de vraag of men een meisjespensionaat kan onderbrengen in een 'Rood Paleis' (om met de ti~el van een boek van Hordewijk te spreken). In sommige gevallen kan dan ook het hier gestelde op grond van ervaringen nu al duidelijk worden weersproken. Het in het buitenland al scherper dan bij ons in het oog springende verschijnsel lijkt bovendien niet toeval- lig, namelijk dat het dikwijls juist de naar grootste oplagen strevende 'kranten zijn, die zich het meest toeleggen op het oproepen van emoties, het in staat van beschuldiging stellen van personen en stromingen, het eenzijdig opschroeven van pikante of bizarre details, alsmede het zonder poging tot verificatie brengen van onjuiste berichten, die nooit herroepen worden 7 •

Het is niet üenvoudig om de mogelijkheden, waarover de overheid zou moeten beschikk'0n om althans enige greep te krijgen op de hier geschetste ontwikkelingen, in enkele korte trekken concreet aan te geven. Het betreft vooral ook een mentali- teitskwestie. Zo maakt het voor de hele benadering van het vraagstuk immers direct al een enorm verschil of men te maken heeft met ~een regering, die zoveel mogelijk alles wil overlaten aan het vrije spel van de maatschappelijke krachten, dan wel één, die zich bij de ontwikkelingen in de samenleving in dit opzicht mede betrokken en mede verantwoordelijk voelt. Ten aanzien van stedebouw, verkeersvoorzieningen, recreatiemoge- lijkheden e.d. dient aan de verbetering van ihet leefklimaat in ieder geval veel meer dan tot dusver aandacht te worden besteed, wat betekent, dat er ook de nodige financiële middelen voor behoren te worden uitgetrokken. De tijd verstrijkt voorts, dat de overheid ten aanzien van uil'erst bedenkelijke machts- concentraties in de publiciteitswereld met een louter passief standpunt zou kunnoo volstaan.

Conclusie

De Nederlandse sam~enleving verkeert in een versnelde fase van 7) Hierover uitvoeriger mijn beschouwingen in 'De Journalist' van november 1966, pag. 389 e.v.

91

(12)

ontwikkeling. Nieuwe politieke gedachten schieten als padde- stoelen uit de grond; nieuwe politieke partijen trouwens even- ,...

zeer. Terwijl nog enkele jaren geleden het politieke leven een wat ingedommeld hedl'ijf leek te zijn geworden, wocdt nu van tal van kanten met rnakethamers op de gevestigde verhoudingen in geslagen. Aangezien veel van die gevestigde verhoudingen zich hebben overleefd, is dit alleen maar toe te juichen.

Onder vernieuwing is niettemin meer te verstaan dan louter kritiek op het bestaande. Eén van de verontrustende ver- schijnselen van het: ogenblik is wel de vluchtigheid van de belangstelling van de Nederlandse kiezer voor de partij, waarmee

i

hij zich nog het meest verwant voelt. Er heerst een algemene neiging om zich aan te sluiten bij iets nieuws, dat nog de aan- trekkelijkheid biedt van het onbezoedelde, maar er zich na één of enkele verkiezingen alweer verbitterd van af te wenden.

Dit bewijst:, dat het in de fase, die wij doormaken, te veel ^is gaan ontbreken aan vormgevende ideeën, waarop de overtollige energie zich zou kunnen richten en waarin de mens zijn toekomst en die van zijn kinderen herkent, en daarmee zijn iden- titeit hervindt. Het: betekent, dat ondanks het medium televisie, tallozen het: stadium van het protest nog niet te boven kwamen en dat van de werkelijke politieke bewustwording nog niet heb- ' ben bereikt. Het betekent tevens, dat wij ons niet slechts bewegen in 'een fase van vernieuwing, maar tegelijkertijd een periode van verwarring en onzekerheid moeten doormaken.

Voor een goede functionering van onze democratie is van belang, dat dit zo kort mogelijk duurt. Er is behoefte aan vooruitstrevende politiek op lange adem. Een democratische samenleving bouwt men niet op partijpolitieke versnippering en op afreageren van onlustgevoelens, maar op kritische bereidheid tot samenwerken, wederzijdse waardering en gezamenlijk ge- dragen verantwool.'delijkheid. Daarom moet afstand genomen worden van onderling wantrouwen ,er, een beroep gedaan op samenbindende gevoelens en krachten. Een te sterk op de spits gedreven agressiviteit, als voornaamste antwoord op de klaar- blijkelijke onmacht om de samenleving, nationaal en internatio- naal, op meer bevredigende wijze te doen funotionel.'en, zal de democratische machinerie onherroepelijk binnen kortel.'e of iets langere termijn doen doldraaien. Zo zijn in Frankrijk de vrijheid, de gelijkheid en de broederschap te gronde gegaan.

(13)

R. 1. Sierksma

Universiteit: Kritiek en 'krities'

Men zou kunnen zeggen, dat de universiteit binnen een bepaalde kring al sedert het einde van de Tweede W ere1doorlog een courant gespreksartikel is, en dat een alarmerende kreet op dat terrein min of meer overbodig genoemd kan worden. Toch kan het oplebtende lezertje in de dagen weekbladpers. met name de laruts~e maanden een hernieuwde belangstelling van uiteenlopende richtingen opmerken. Het Utrechtse studentenblad Trophonios publiceerde onlangs een artikel waarin werd verteld hoe binnen de academische Raad geheime rapporten waren opgesteld die ten nauwste hetrokken waren op de vrijheid bij het uitoefenen van het werenschappelijk bedrijf, en daarvóór had Regtien zijn opvattingen over de kritische universiteit reeds ontwikkeld. Deze en andere opmerkingen rond de ulliÏversiteit sloten natuurlijk direot aan op de discussie ,die er in de afgelopen ja1•en gaande was en is, over de verhouding tussen het wetenschappelijk oudenvijs en de overheid. Met name een kwestie als de numerus fixus binnen bepaalde medische faculteiten heeft veel stof doen opwaaien, terwijl aan de andere kant de discussie rond het engagement van de intellectueel en de wetenschapper in de belangstelling kwam te staan. Figuren als Russell ,en Sa11tre vormden daarbij met name met hun Vietnam- tribunaal belangrijke vom·beelden in het algemene vlak, maar ook ve11der terug in de geschiedenis zijn er kwesties zoals de Zaak Oppenheimer, die de vraag naar de ethiek van de wetenschapper eigenlijk voor het eerst in de geschiedenis concreet naar voren brachten. In Nederland zijn het mensen als Reering en N auta 'die over deze zaa!k de discussie op gang brengen.

Met veel vage en hooggestemde :idealen verliet ik op mijn acht- tiende levensjaar de middelbare school, vooral op het terrein waarop, naar ik hoopte, mijn toekomst lag: dat der universiteit.

Later zou ik in de woorden 'ivoren toren' een betrekkelijk paS- sende omschrijving voor die gevoelens vinden, en karakteristiek genoeg was het de collegezaal van de universiteit waar dit begrip voor het eerst mijn oor trof. Een universiteit, diie relf het

93

(14)

!karakter van die ivoren toren grotendeels verloren had! Ik aanvaardde de feiten, en zag in dat binnen de huidige samenleving het bestaan van een volstrekt gesegregeerd instituut als de universiteit, de Alma Mart:er, een anachronisme zou betekenen.

Maar de hoop dat met deze 'secularisering' van de wetenschap bepaalde elementen van vroeger bewaavd zouden blijven, bleef.

Ergens voelde ik nog wat de hoogleraar Nummedal in de roman 'Nooit meer slapen' van Hermans, zo gaaf onder woorden weet te brengen. 'Maar de grote problemen, mijn beste mijnheer. De grote problemen! Waar komt onze planeet van- daan? Wat is haar toekomst? Gruan we een nieuwe ijmjd tege- moet, of zullen er eenmaal dadels groeien aan de Zuidpool?

De grote problemen die een wetenschap grootmaken, die de ware functie van de wetenschap darurstellen. - Met twee han- den zidh omhoog drukkend op het krakende bureau gaat hij staan. - De wave functie van de wetenschap! Steenkolen om in een kacheltje te branden, aardgas om een eitje te koken bij het ontbijt, zout om erop te strooien, dát noem ik kruidenierswaren. Wat !is wetenschap? Wetenschap is de titanische poging van het menselijk intellect zich uit zijn kosmische isolement te verlossen door te begrijpen!'. Kruidenierswaren, inderdaad - dat gevoel bekroop me in de ,eerste j'aren van rrnjn studie verschillende keren. Maar wanneer je verder komt, dieper door- dringt in kosmos der wetenschap wawdoor je tevens de vraag stelt naar de relatie van dat denkgeheel tot ancleve verschijnse- len, dan komt er een moment waarop zoiets als 'de wetenschap in dienst van de mensheid' bij je boven komt. Je beseft dat een volkomen ivoren-to'l'en-wetensohap niet veel meer is dan het resultaat van een bepaalde vorm van menselijk egoïsme, het pU'l'e streven naar dingen en resultaten waarnaar de betrokken wetensdhapper wil streven zondler de wensen van anderen daavbij 'in aanmerking te nemen.

Maar een dergelijk besef betekent zeker ni:et dat de idee van wetenschappelijke kmidenierswaren zonder meer aan de kant gezet wordt, alles behalve dat. Want al kan ,in de moderne samenleving de universiteit blijkbaar niet meer een solitair instituut zijn, niet meer het kamkter van een ivoren toren aannemen, dat neemt niet weg dat de universiteit voor de wetenschapper als publieke tribune allesbehalve aantrekkelijk is. Nemen we de omschrijving van wetenschap doo!l' Kuilman over, dan verstaan we onder wetenschap ,een typische wijze van 'ervaren ,en opvatten, ,en wel vanuit een samenhangend

(15)

T

I

l

i

geheel van geseleoteerde gezichtsptmten, d.w.z. vanuit een door de mens ontworpen structuur, een theorie. Die wijze van ervaren en opvaltten is deels aangeboren deels echter door de mens zelf gecrëerd en ook historisch gegroeid. Wetenschap is het produkt van 1het creatieve vermogen in de mens, het vermogen tot het scheppen van wat Cassirer de 'symbolische Formen' l1eeEt genoemd. En dat is een fundamentooi individueel vermogen, ook al mag dan het uiteindelijke resultaat, waaronder de wetenschap, een typisch sociaal verschijnsel zijn. En juist door de universitbit tot een publieke tribune te marken, waar iedereen zijn mening kan verkondigen, casu quo zijn belangen kenbaar kan maken, en wa,ar, nog stell'ker, de wetenschapper bepaalde richtlijnen 'Van dergelijke belangengroepen opgedron- gen kan 1krijgen, ontstaat een situatie waarin dit individueel creatief vermogen wordt gemuilkorfd.

We staan kortom voor een dilemma, een begrip dat wel eens ironisch omschreven is als 'de situatie waarin er rt:wee moge~

lijkheden zijn, die beide onmogelijk zijn.' Dat zou echter te ver gaan, en aan het slot van dit artikel hoop ik een mogelijke oplossing te kunnen geven, die de verschillende facetten van dit probleem uit de wereld zou kunnen helpen. Dat geldt ev,eneens voor lhet probleem van de ethiek, dat overigens ten nauwste samenhangt met het hier gesignaleerde dilemma der wetenschappelijke vrijheid. Ten slotte is het toch zo dal!: juist als gevólg van het feit dat 'de kruidenierswaren' van de wetenschapper op de markt komen waar zij geconsumeerd worden, de vraag rijst of die wetenschapper de betrokken produikten überhaupt wel mág leveren. Meer concreet gesteld: mag een wetenschappelijk onderzoeker zich inzetten voor een onderzoek naar 'eventuele agressieve gebruiksmogelijkheden van de atoomtheorieën, of de mogelijk;e toepassing van psychologische theorieën voor 4hidden persuading'-praktijken? In termen van Kuilman: mag de wetenschapper zijn 'ervaren en opvatten van de realiteit' laten bepalen en leiden door, door anderen 'geselec- teerde gezichtspunten,' waarbij het 'gezichtspunt' hier in de ruime en niet zuiver wetenschappelijke betekenis wordt genomen? Ook dat zijn problemen die met name in deze tijd de vraagstelling rond de universiteit bepalen, althans gaan bepalen, naar ik hoop.

Het is een illusie met de existentiefilosofen en tal van fenomenologen te denken, dat de menselijk subjectiviteit buiten

95

(16)

de technisch wetenschappelijke ontwikkeling zou vallen en een soort terrein zou vormen, dat door de21e ontwi!kkeling ^nietge- raakt wordt, aldus L. W. Nauta. De menselijke subjectiviteit is niet ,een punt buiten de tijd, maar iets watt eerst met de geschiedenis structuur krijgt, - een geschiedenis die onlosmakelijk verbonden is met de ontwikkeling van wetenschap en techniek.

Alvorens 1tot een dergelijke ethische bepaling te komen, een standpuntsbepaling die immers vooritvloeit uit de verbonden- heid van de subjectiviteit en die wetenschappelijke ontwikkeling, is het verstandig om eerst te kijken naar de oorzaken van de gewijzigde verhoudingen zowel binnen de universiteit als tussen die universiteit en de Urnwelt

Schaalprobleem en Cybernetica

'By the twelfth and thhteenth century, the exchange of trade was becoming lively; and there was need for an educated professional class to cope with affairs that were daily growing more complex. This seems to have been tthe reason why western Em·ope suddenly broke out in universities. The stuff of the lectures seems to us arid, valueless, just wordohopping. The course was a very long one, and many did not stay it. At the end there was a sort of examination, and everyone who stayed the course seems to have passed. There was on<e main motive:

if they could get their degree, jobs lay ahead.' Aldus de woorden van C. P. Snow die zich in deze materie heeft verdiept en verder tot boeiende resultaten komt. Een ding is echter duidelijk, dat namelijk in verschillende essentiële opziebren er duidelijk overeenkomsten zijn tussen de universiteit in het allereerste begin ~en de universiteit nu. De ~eventuele waardeloosheid! van het overgedragene, de causale relatie tussen maatschappelijke veranderingen en het ontstaan van bepaalde wijzigingen in de universitaire opzet, en ten slotte de mentaliteit om een graad

te halen welke als paspoort moet fungeren in de maatschappij.

l

Ook in een pamflet over de kritische universiteit wordt ironisch gesteld, dat de tmiversiteit voorbereidt op een titel en dat de student hoopt op een goede baan in de maatschappij. De ter- discussiestelling van de hoorcolleges, het voortdurend wijzigen van studieprogramma's omdat men meent dat de inhoud onvoldoende waarde heeft, vormen de tweede parallel. Ten slotte de genoemde causale relatie. Dat is het probleem waar het hier om gaat.

In een verhandeling over de 'problematiek van het W.O. en 96

(17)

i

de Overheid' stelt Diepenhorst het volgende. 'Verleden en heden worden op universitair gebied onvergelijkbaar, als gevolg van de totaal gewijzigde afmetingen, welke de wetensohappelijke instellingen aannamen.' Dat vormt het schaalprobleem. Juist omda,t in de eerSite belangrijke eeuwen der universitaire ontwikkeling dit instituut nog een zo beperkte omvang had, leverden de drie punten, die genoemd worden, in die tijd nog geen problemen op, terwijl ze op dlit moment de kern van de discussie uitmaken. Moet een student alleen maar opgelcid worden voor de 'verantwoordelijke job'? Kan men maar doorgaan met het overdragen van onvolwaardige casu quo ongemotiveerde infor- matie, en mag men, om het van de andere kant te bekijken, bepaalde thema's en elementen maar zonder meer achterwege laiten? Hoe kunnen we de relatie tussen universiteit en Urnwelt zoda,nig definiëren da,t we noch in de ivoren toren belanden noch op de publieke tribune der belangengroepen? Een tussen- weg vinden tussen het 'non vitae sed soholae' en het 'non scholae sed vitae'! Inderdaad blijkt uit de verschillende cijfers overduidelijk dat er sprake is geweest van een geboortepiek in de eerste jaren na de oorlog en dalt op dit moment de vloodgolf van potentiële wetensdhappers tegen de poorten der universiteit klotst of daarin reeds is binnengedrongen. Bekijken we de bevol- kingspiramides, zoals die door het CBS geconstrueerd zijn, dan wordt dit duidelijk. Op grond van prognoses door demografen zoals Van Rooijen woodt verder onmiddellijk zeker, dat in de toekomst deze stroom misschien wel iets ZJal afnemen, maar bepaald niet veel. De cijfers \"an de ingeschreven studenten voor het afgelopen cursusjaar spreken voor zich zelf: Leiden 8162, CU en VU 18033, Delft 9010 enzovornt.

Aan de andlere kant speelt echter ,ook de ontwikkeling van de samenleving als geheel een belangrijke rol, voorzover deze dan niet al tot uitdrukking zou komen in deze inschrijvingscijfers.

lik zei al, dat er een parallel tussen Snow's opmerking en de huidige situatie bestaat. De 'toekomst van deze wereld, althans van de weSiterse wereld is aan de cybernetica. Amerika, dat volgens de gezaghebbende geleerden ons voorland op dit gebied zou moeten zijn, vertoont hijvoorbeeld de volgende verschijn- selen die het gevoLg zijn van de automatie (uitvloeisel van de cybernetica van Wiener). Er is een werkloosheidscijfer dat onge- veer ligt tussen de 6 ,en de 10 pct. Er is sprake van een geleide- lijke afneming van het aantal werkenden t.o.v. de door ge- boorteoverschottten snel stijgende beroepsbevolking. Men kan in

97

(18)

plaats van oon stijgende arbeidprodulcliviteilt berer spreiken van een stijgende 'machineproduktivite~t.' Met name zou er, mede als gevolg van het steeds goedkoper woroen van de automa:tie-madhines, een vrij grote wer•kloosheid onder de jeug- digen zijn. Er ontstaat een maatschappij waarin voortdurend sprake is van structurele werkeloosheid, en tevens van een noodwendige aanzwelling van de per persoon beschikbare vrije tijd. Fred L. Polak, aan wie ik deze gegevens ontleen, zegt vervolgens: 'Een vloek ware vooral de desintegratie der maatschappijstructuur door het uiteenvallen in een steeds klei- ner wordende groep nog-werkenden ·en een sll:eeds grol:er wordende groep van niet-meer of nog slechts ten dele, dan wel slechts van tijd tot tijd werkenden. . . Het hoeft nauwelijks betoog, dat alleen nog planmatige diepgaande sociale hervormingen en collectieve voorzieningen van overheidswege gedirigeerd en gere- guleerd, deze fartale ontwikkeling uiteindelijk zullen kunnen tegenhouden en in gunstige zin ombuigen.' Dat is duidelijke taal.

Mijns inziens zou dan een van die collectieve voorzieningen casu quo sociale hervormingen de naam van 'Universiteit' dragen. Want is het niet (socio-)logisch dat juist in een maatschappij waarin de technische ontwikkeling, zelf voortvloeitmd voor een groot deel uit wetenschappelijke bronnen, het fundament van die maatschappij gaat vormen, de noodzaak bestaat, dat vanuit die zelfde brnn van wetenschap krachten voortkomen, die deze ontwikkeling hinnen de perken houden ofwel de samenleving aan die ontwikkeling 1kunnen aanpassen? Het logische gevolg van de maatschappelijke ·en de technische ontwikkeling is dat de universiteit uit de ivoren toren komt en de rol gaat spelen van 'ancilla societatis.' Zoals eerder werd opgemerkt staat nog ter discussie hoever deze dienstbaarheid moet of kan gaan.

Zoals gezegd omvat het onderhavige probleem een kritiek op de universiteit vanuit ·een gezichtspunt, dat ten nauwste aan- sluit bij de realiteit, een aantal faootten. Twee daarvan, welke in mijn ogen op diJt moment van het meeste belang zijn, komen hier aan bod, walla'bij in beide gevallen odk de wetenschappelijke ethiek aan die orde komt.

Rendement en Vakidioot

Aan de ene kant verlangt ·de wetensdhapper een :wkere mate van vrijheid van de !kant van de staat, maar aan de andere kant heeft hij tevens behoefte aan geld, en geld zo zou men met

• I

1

(19)

r

Diepenhorst kunnen vastsrellen is de zenuw van het onderwijs, met name van het academisch onderwijs. Dat geld nu komt eveneens van de staat, en dat is ook noodzakelijk, daar een ieder die midden in het economische leven staat, beseft dat de maatschappelijke en economische toekomst ,van een land afhan- kelijk is van de situatie waarin met name het onderwijs ver- keel't in de wetenschappelijke zin van het woord. 'De geldelijke steun wordt aldus een belegging, een zakelijke investering met een merkwaardige niet tot de wetenschap zelf beperkte betekenis.' Zeker is cfut het functioneren van het sociaal systeem der maatschappij afhanhlijk is van een juiste dosering van de elitelagen en de corresponderende middenkaders. Inderdaad kan men onder een foto van een volle collegezaal het onderschrift 'Daar zit voor een aardig kapitaal aan investeringen' neerzet- ten, zuiver vanuit een financieel oogpunt bekeken. Een onver- mijdelijke vraagstelling, die hieruit voortkomt, is echter die naar het rendement van de wetenschap.

'Het geld spreekt zijn eigen, onmiskenbaar duidelijiloo taal,' en men zou het kort kunnen formuleren dat het geld om winst vraagt, winst in de ruime zin van het woord. Maar toch ook weer niet in al 'te ruime zin, daar immers de eerder gesigna- leet,de problemen van een aanzwellende samenleving met haar cybernetische vormgeving zeer specifieke eisen stelt aan de intellectuele en wetenschappelijke kaders van deZJe maatschappij. Men zou het ook zo kunnen zeggen: wat voor winst de investeringen van de staat in het hoger onderwijs ook zullen opleveren, in 'elk geval moet de wetenschap antwoord geven op de primawe vragen die de samen,leving aan haar stelt. Ont- staat er ook nog zo iets als een wetenschappelijke meerwaarde, een nevenresultaa!l: van het wetenschappelijke werk naast de beantwooroing van genoemde vragen, dan is dat als het ware meegenomen. Ten slotte, en dat mag men wel het sluitstuk van deze m.i. perfide redenering beschouwen, is de toekomst aan economen, aan :liakenlieden en aan bewindvoerders, aldus weer Diepenhorst.

Een dergelij1ke gedachtenwereld waarin geld en macht het primaat vormen, kan aanleiding zijn tot vérgaande en voor de wetenschap als zodanig ook gevaarlijke beslissingen. Mijn leer- meester Veroruijsse heeft eens tijdens een van zijn colleges geponeerd, dat de wetenschap gekenmerkt wordt door een aantal kenmerken, waarvan binnen dit kadet· de volgende twee van cruciale betekenis zijn: gemeenschapsoriëntatie en individualis-

99

(20)

me. Wanneer een wetenschapper zijn bedrijf pleegt is hij daarbij eigengereid en zelfs eigenwijs, maar dat is daarom ook noodzakelijk, omdat hieruit voortvloeit dat die zelfde wetenschapper veran:twoordelijldleid op zich neemt. Een bezinning op de strek- king van zijn werk vloeit hier onmiddellijk uit vool't, en degeen die de7le bezinning achterwege laat, zou men daarvan een ver- wijt kunnen maken, zo !komt het me voor.

Aan de andere kant moet zijn wetenschappelijke activiteit uiteindelijk een betere grondslag voor het menselijk han- delen nastreven of mogelijkheden scheppen die dit hande- len vrijer spel geven. 'Uiteindelijk' zeg ik met nadruk, omdat uit de eis van gemeensohapsoriën:tatie bepaald

met

voortvloeit dat elke act van de wetenschapper 'nut' moet hebben, of mooier geformuleerd: 'academisch rendement' moet afwerpen.

De weergegeven 'perfide' genoemde redenering tast nu zowel het eerste als het 1tweede genoemde ·kenmerk voo wetenschap aan. Het perkt Mil de ene kant de individualiteit voo de wetenschapper in: hij mag niet eigengereid zijn, hij mag niet eigenwijs ·zijn. Zijpaden betreden is taboe, want de eisen die de samenleving stelt in de vorm van een paar moeilijke vraagstukken zijn immers bepalend voor de richting van het onderzoek, zelfs voor de richting van het denken! Aan de andere kan:t eist het van de wetenschapper een min of meer onmiddellijk rendement, waarbij het grensnut van de wetenschappelijke denkact casu quo handeling wordt uitgedrukt in sterk pragmatische termen.

Beide ontwikkelingstendensen vormen mijns inziens een groot gevaar voor de universiteit en haar wetenschap, zonder dat deze uitspraak inhoudt, ·dat ik het er niet mee ·eens zou moeten zijn dat deze lijn 'ook' gevolgd moet worden. Het komt in feite neer op omdmaiing van hetgeen als conclusie van de vooraf- gaande redenering werd gegeV'en. In het volgende wordt nog op de concrete gevolgen teruggekomen.

Een van de gevolgen van de huidige ontwikkeling is de op- komst van het 'type vak-idioot, een term vall.l Regtien, waarmee gedoeld wordit op de ongelooflijk deskundige en kritische mens op een eigen zeer beperkt terrein. Dit type wetenschapper (de toekomst voor de meesten van degenen, die nu gaan studeren, en een wetenschappelijke of intellectuele joh in de maatschappij of aan de universiteit gaan vervullen) beschikt slechts over 'een aantal aangepaste, onderontwikkelde opvalttingen over algemene mf..atschappelijke vraagstukken, opvattingen met een dusdanige rekbaarheid dat ze nodig te zijner tijd aangepast

•

(21)

-

kunnen w~den aan de maatschappelijke of politieke belangen van de il:oekomstige broodheren.' De situatie van de 'publieke tribune', maar nu in de meest concrete zin van het wO<l!rld. Het is de 'specialist van (vandaag en) morgen. Hij is het typische voorbeeld V1an de niet-'individuele wetenschapper die als het ware het element van gemeenschapsoriëntatie veel te sterk heeft overtrokken (en ook dát is dan nog een dubieuze zaak!).

De heer LambetriJs heeft in de Tweede Kamer gezegd: 'Wan- neer ik wijs op Leiden, waar praktisch geen belangstelling is voor het hui.sartsendom, dan kan men constateren welke grote gevaren er aan de superspecialisatie en de hoogstmogelijke wetenschap verbonden zijn.' En inderdaad ook op het maatschappelijk niveau heeft deze ontwikkeling mogelijk gevaarlijke consequenties.

Nauta poogt in een ruim filosofisch kader antwoo.rd te geven op de rvraag waardoor het komt, dat het inzicht in de bewerk- baarbeid van de samenleving zich zo moeilijk iJn onze samenleving voortzet. Het gaat daarbij om elke willekeurige mens, en duidelijk wOtrdt dat een klein groepje, te weten de kritisch denkenden, hierop •een uitzondering vomlit. Een van de rede- nen die worden gegeven, is de ondoorzichtigheid van de technisch-wetenschappelijke ontwikkeling: het gevolg is dat, terwijl het bestaan meer bewerkbaar wordt als gevolg van die ontwikkeling, precies het omgekeerde wordt ervaren. Waar het mij nu om gaat is, dat in tegenstelling tot wat men zou verwachten van iemand met een wetenschappelijke opleiding, ook de vak- idioot onder deze categorie valt! Reeds het Weinberg-rapport

wijst op deze problematiek, waarbij in dat geval met name de naOOtrlogsche literatuurexplosie werd behandeld. De voor de vakspecialist te verwerken literatuurhoeveelheden nemen zo'n grote omvang aan dat ·deze trend de ontwikkeling zoals boven- geschetst in sterke mate ondersteunt (o.f natuurlijk omgekeerd).

Evenals van de 'gewone man' kan men van de vakspecialist zeggen wat Hermans :zJei: de cultuurmens begrijpt van de diJngen om zich heen (zijn eigen dingen, zijn zelfgemaakte dingen) even weinig als de Tobriander van de voortplanting of de Papoea van de bloedsomloop. Maar bij die vakspecialist, de vak-:idioot, komt daarbij vaak ook nog ·een element van onwil, en dat is ernstig, want 'het niet willen zien van de werkelijk!he:id' aldus Jaspers, 'is een aanfluiting van de waar- digheid van het verstand.' En juist op dat rverstand laat de vak-idioot zich veelal voorstaan!

101

(22)

Darwin zou van

zich

zelf gezegd hebben:

'Ik ben

een speler' en wanneer men zegt dat zulke figuren onmisbaar zijn, ben ik het daar volkomen mee eens. Bepaalde mensen, zoals Diepenhorst, zijn er echter zeer huiverig voor dat de univtersitcit in een soort 'wetenschappelijk gokhol' wordt veranderd. De concrete consequenties van hun l'edeneringswijze zijn voor velen dan ook alar- merend, in die zin dat ,er nu het omgekeerde van een goktent van wordt gemaakt: een strak geo!"dende bureaucratie, waarbij men soms het gevoel krijgt dat het apparaat zelf belangrijker is dan het resu1taaJt ervan. Dat laatste is naJtuurlijk overdreven, maar verschillende trends vormen m.i. een veeg teken aan de

wand. ..,

Een voorbeeld is de numerus-dausus-geschiedenis, waarbij duidelijk een zeer beperkte vrijheid wan de universiteiten in kwestie werd gelaten om zelf de problemen op te lossen. Dwt is op zich echter een secondair facet van dit probleem; belangrijker zijn respectievelijk de vragen naar waJt er overblijft van dié wetenschappen d~e in de ogen van de 'economen, zakenlieden en bewindvoerders' niet voldoende 'nut' opleveren, en hoe de toekomstige structuur van de universitaire organisatie er uilt zal gaan zien. In hoeverre kan de wetenschapper, alfa- of bèta-man, zich nog uitleven in het klassieke spel der wetenschap, in hoeverre kan hij nog eigengereid en eigenwijs zijn op zijn tijd? Lezing van hetgeen duidelijk werd in het studentenblad Trophonios inzake een geheim rapport van de academische raad over deze zaken geeft de lezer te denken. Dat van de wetenschappelijke arbeider in de toekomst gevraagd zal wocden om aan

te geven wat, waarmee, waartoe enzovoort hij iets doet, en dan in de meest exacte bewoordingen, zou wel eens kunnen wijzen op het rigide-worden van die structuur.

Natuurlijk zal een voorstander van de 'rendementsredene- ring' toegeven dat bijvoorbeeld de alfa-wetenschappen eveneens een plaats onder de wetensdhappen verdienen, al was het alleen maar op straffe van niet-cultureel te zijn! Maar het versemi in

"'f

bedragen geld die gaan naar de gezamenlijke alfa- en de gezamenlijke bèta-faculteiten is duidelijk. Ik wil ook niet ontkennen dat dit een noodzakelijke 'ontwikkelmg is, maar alleen de nadruk leggen op een mogelijk doorslaan van deze trend. De kwestie van de organisatiestructuur lijkt oohter nog interessan- ter te zijn, omdat hier zowel de alfa- als bèta-wetenschappers de dupe van dreigen te worden. Dat dlie organisatiestructuur steeds sterker institutionaliseert lijkt me een gevolg te zijn van

102

(23)

i

het eerder gesignaleerde feit, dat er steeds grOltere bedragen ge- moeid zijn met het wetenschappelijk onderwijs, en dat voor een zo juist mogelijke besteding organisationele waarborgen nood-

zakelijk zijn. Er komt een nieuw type bestuurders: de rol van de presidioot-cumtor is niet langer een sinecure, er komt een bouwcurator, ·er komt •een •grotere administratie ·en er komen een kanselier, ·een beheerder, en een directeur. Dlllt is mooi, zo kan men vaststellen, woot deze mammoet~bedragen moeten inderdaad georganiseerd worden. Probleem is evenwel, d3Jt zich ook op het zuiver wetenschappelijke vlak die institutionalisering voltrekt in de vorm van 'het instituut'. Elke faculteit, en lang- zaam aan ook elke subfaculteit krijgt een ·eigen instituut, waarin alle medewerkers van 's morgens tot 's avonds zitten. Ook

dat zou nog niet zo kwalijk zijn, al moet geconstateerd worden dat er een zeker ritme ontstaat, een kantoorritme, dat zeker invloed zal hebben op de creativiteit van de mens. Creativi- teit is spontaan én impulsief: door een Sll:eeds verder gaande institutionalisering dreigt men die elementen juist te onder- mijnen.

Koppelen we dit echter aan het verschijnsel voo de vakidioot, aan dat van die steeds verder uitdijende papyrocratie, aan de pragmatische rendementseis, dan wordt de stelling aannemelijk.

dat men op deze wijze een wezen fokt, dat paradoxaal genoeg, zowel een groot conformist ( cf. ·de definitie van de \'ak~idioot)

als een asociaal mens is. Door zijn vakspecialisme loopt de mens namelijk sterk het gevaar om van de alledaagse problemen te vervreemden, daar althans stereotiepe meningen over op na te houden, die veelal niet met de werkelijkheid overeen- komen, ·en daarom een gevaar voor de maatschappij in gaan houden, daar juist zij het zijn, de vak-idioten, die de leiding van de verzorgingsstaat vormen (men vergelijke de dissertatie van Thoenes). Daarbij beantwoordt hij niet aan de eis zich theoretisch en ethisch te bezinnen op zijn wetenschappelijke status ·en de pmdukten ervan, zoals m.i. terecht Vercruijsse dat van die wetenschapper vroeg. Kortom: de universiteit produceert niet zoals vroeger wetenschappers, maar vakidioten: de universiteit dreigt haar karakter van wetenschappelijkheid te verlie- zen.

Een oplossing: de 'Kritiese Universiteit'

Het is m.i. nodig dat voor deze en andere ontwikkelingstrends barrières worden opgeworpen, en dat er wordt gestreefd naar

103

(24)

een oplossing die fatale consequenties van die trends weet te voorkomen. Een mogelijke oploss,ing is de 'Kritiese Universi- teit', een begrip dat oorspronkelijk in Berlijn werd geconcipieerd en hier in Nederland evenals de term Vak-idioot door Regtien werd 'geïntroducewd. Zijn 'eigen lezing en het pamflet dat onder deze naam werd verspreid geven een taalgebru:ik te lezen, dat sterk emotioneel geladen is, hetgeen overigens niet onbegrijpe- lijk is, daar het hier om een zaak gaat die niet alleen voor de wetenschap van enO!l'm. veel belang is, maar eV'eneens voor de samenleving als geheel. T,en slotte is zij het die de klappen voelt aankomen wanneer na verloop van enige decennia het acadernisdh rendement, dat zij juist heeft proberen te vergroten, blijkt te dalen! Toch komen in zijn betoog 2'linsneden voor die de moeite van het noemen waard zijn. Volgt een citaat.

'Het minimum-leven van de moderne maatschappij en het minimum-denken van de moderne wetenschap houden elkaar de hand boven het hoofd in een minimum-universiteit. Onze maatschappij heeft belangen in de wetenschap en consolideert deze in de univerStiteit als wetenschappelijk en maatschappelijk instituut. De wetenschap heeft zich verkocht aan de uni- V'ersiteit en ttraoht de vernedering te bedekken met behulp van het status-instituut der universieit. De uniV'erStieit speelt V'Oor tegen-paus in de maatschappij en monopoliseert de wetenschap'. Academische aangepastheid is volgens hem reactio- nair. Men zou de huidige universiteit de vraag kunnen stellen, waarom bepaalde thema's van onderzoek met aan die oode kunnen komen binnen haar muren, waarom aan de andeJ.1e kant van bepaalde :resultaten in de maatschappij geen gebruik gemaakt word!t, waarom binnen verschiliende ~aculteiten er nog sprake is van een middeleeuws feodaal bewind van de hoogle- raren, waarom er ondanks herhaalde aanzetten nog steeds niet conoreet gesproken wordrt over een ethiek van de wetenschap en over een ethiek van wetenschapper en afzonderlijke wetenschappen. De oorzaak van een dergelijke situatie moet gezocht worden in zówel de wetenschapper áls de Umwelt. Beide zijn verantwoordelijk voor de huidige ontwikkeling ~en het zou volgens mij niet juist zijn om de schuld volkomen te schuiven op de overheid of de samenleving als gelheeL Eerder zei ik al, dat er bij de va:kidioot spmke is van een zekere mate van onwil, en dat is een emstig verschijnsel.

Nauta komt tot een zeer beknopte maar alleszins exacte formulering van het begrip ethiek: de analyse van gedragingen

....

1

(25)

r

...

₁

die met een normatieve pretentie optreden. Men zou hier de cynische vraag kunnen ,stellen in hoeY'erre überhaupt nog de vak-idioot in zijn gedrag ,eniJge nonnatieve pretentie legt; misschien is het wel zo dat het hém een zorg zal zijn wat de maatschappij met zijn specialistische kernris doet, als hij maar weet dM hij het weet. Laten we echter ,die veronderstelling met behulp van enig optimisme even aan de kant schuiven en ervan uitgaan dat ook de superspecialist nog de klassieke drang naar de wetenschappelijk;e waarheid! bezit en ook V'an anderen verlangt dat zij die waarheid accepteren, althans daartoe een poging doen. Maar ooik dan werken nog een tweetal door Nauta genoemde mechanismen, met name in de vak-:idioot.

In de eerste plaats het verschijn-sel van de regressie: wanneer de mens een bepaalde ontwikkeling niet bij kan houden, kan hij twee dingen doen - er uit alle macht achter aan hollen, om althans de afstand zo kle:in mogelijk te houiden (iets wat zeer vermooiend is, en veel van iemand vraagt), of bij de pakken neerzitten, de ontwikkellng zijn loop laten gaan, en nog erger: de andere kant oplopen door stomweg te ontkennen dat de betrdkken ontwikkeling er is. Hier Hgt de basris voor een volkomen conservatisme, met alle gevaren van dien, en juist omdat de specialist al alle moeite doet om de ontwikkeling :in zijn eigen vakgebied bij te houden, loopt hij dit gevaar nog in sterkere mate dan de 'gewone man in de straat'; het 'gerucht' van lhet hoge percentage Telegraaflezers onder studenten en intellectuelen wijst ook in dooe richting. Een tweede verschijnsel is dat van de nadruk op de privémoraal: een vorm voo maatschappelijk autisme, een wishful thinking dat leidt tot een zich volledig on'lltrelclcen aan de publieke verantwoordelijkheid. Het is niets ,anders dan 'een poging om politieke en maatschappelijke verantwoordelij,khe:id te ontvluchten en de nonnen van het eigen, academische groepje tegen heter wetern in te handhaven, aldus weer Nauta, waarbij ook bij hem het element van onwil naar voren komt. En heeft Marx niet gezegd: "Alle gesellsdhaftliches Leben. is wesentlich prakitisch. In der Praxis muss der Mensch die W a:hrheit seine-s Denikens beweisen.' Maar ondanks het feit dat de muren van de oorspronkelijke ivoren toren zijn afgebroken en een publieke tribune voo ,belangen is opgericht op het forum der wetenschap zitten op' die tribune de wetenschappers als kleine kinderen, die zioh afzonderen van 'hun stoute vriendjes': :oij weigeren verantwoordelijkheid op

105

(26)

zich te nemen en kapselen zich in binnen de cocon van hun specialisme. Wat kan het hun schelen.

De 'kritische universiteit' nu, moet een universiteit zijn waar de studenten die de toekomstige wetensdhappers zijn, in discussie met gelijkwaardige, hoewel natuurlijk meer erudiete hoog- leraren, thema's kunnen behandelen die niet worden bepaald door ~de economen, zakenlieden en bewindvoerders' en hun beurs. Een element van ivoren-toren-wetenschap moet opnieuw worden ingevoerd. Aan de andere kant dient de student zich te leren bezinnen op hetgeen hij doet, op hetgeen hij maakt.

Hij moet een wetenschappelijk ethische houding meekrijgen, die hem er later voor vrijwaart zijn kennis ongelimiteerd voor de meest afschuwelijke doeleinden ter beschikking te stellen, zoals oorlog, 'hidden persuading, de natuur verontreinigende projecten en zo meer. Hem moet een wezenlijl<'e affiniteit tot de inter- disciplinaire approach w<JTden bijgebracht, een houding die hem doet inzien dat het totaal van alle wetenschappen pas 'de mens' bestudeel't (wat dit ook is), en dat elke wetenschap afzonder- lijk slechts aspects-wetenschap is, en niet meer kán zijn. Hij moet leren inzien dat beslissingen op zijn vakgebied aan geweldiige beperkingen onderhevig zijn, en dat ·hij daarom niet kán beslis- sen binnen dat enge vakspecialisme. Er moet kortom ook een elem·ent van de publieke tribune worden ingevoerd, maar dan van een tribune, waarop niet direct gesegregeerde belangengroepen het woord voeren, maar een tribune waarop het 'algemeen menselijke belang' duidelijk in het licht komt te staan, een tribune dus waarop de verschillende wetenschappers elkaar als mensen ontmoeten. Dat is noo~akelijk!

Aan de andere kant dient de ¹kritische' universiteit gekenmerkt te worden door een openheid ten opzichte van haar wetenschappers: de wetenschap moet een spel blijven, en niet tot speelbal worden van een bureaucratisch apparaat. Een onder-

scheid dient in de nabije toekomst gemaakt te worden tussen de docenten en de onderzoekers, degenen die hun tijd aan de in- formatieoverdracht willen en kunnen besteden en degenen die meer geschilct zijn voor het eigen, creatieve onderzoek. Daarbij dienen de eersten meer aan richtlijnen gebonden te zijn dan de laatsten, om de eenvoudige reden dat zij mensen opleiden voor vastgestelde exameneisen, terwijl de onderzoekers creatief zijn, en creativiteit niet aan richtlijnen gebondlen kan worden. Het moet zelfs zo zijn, dat de extra-universitaire onderzoekers in dienst van het bedrijfsleven, dat wel een poging doet de onder-

106